Ons Erfdeel. Jaargang 13

Boeken vooraf, geschenken toe.

Van 4 tot en met 11 april 1970 vierde Nederland weer de boekenweek, een door uitgevers en boekverkopers samen jaarlijks ondernomen poging het lezen en vooral het kopen van boeken uitbundig te propageren, in de hoop dat het Nederlandse volk nu plotseling een volk van ijverige lettervreters zal worden. De belangrijkste trekpleisters waren altijd het boekenweekgeschenk, dat men gratis kon meenemen zodra men f 7,50 aan boeken besteedde, de speciale boekenweekuitgave, een meestal niet onaardig boekwerkje voor een zeer lage prijs (dit jaar is men daar overigens van afgestapt) en het boekenbal, dat altijd een veel te dure en veel te ekskluzieve aangelegenheid is gebleven van allerlei lieden uit de boekenwereld zelf.

De laatste jaren was de boekenweek een wat opgeschroefde vertoning, van een nogal geforceerde feestelijkheid, waarachter veel ongerustheid over de ontwikkelingen in het boekenvak verborgen werd. En dit jaar, nu er voor bijvoorbeeld het boekenbal minder belangstelling was dan ooit, kwamen de problemen van uitgevers en schrijvers via artikelen in tenminste twee veelgelezen weekbladen juist in de boekenweek naar voren op een wijze, die schril kontrasteert met de nog steeds onbezorgd feestelijke teksten in de propagandabladen van de boekhandel zelf: ‘Boeken in huis’ en ‘De Boekengids’.

De Nieuwe Linie plaatste op 4 april boven een kort artikel van Ben Bos de alarmerende kop ‘Literatuur dreigt randverschijnsel te worden’. Bos omschrijft daarin allereerst de eisen, die het aktiekomitee Schrijversprotest gesteld heeft aan de uitgevers en het ministerie van CRM, waarbij zij een boykot van de boekenweek als stok achter de deur gereed hielden. Het betreft vooral financiële eisen: 10% van de verkoopsprijs voor de auteur, zekerheidsstelling van de royalties, toevloeiing van de nevenrechten (uit radio, televisie, vertalingen, bloemlezingen) naar de schrijvers, maatregelen ter voorkoming van willekeurige betaling enz.

De schrijvers willen dus allereerst hun eigen belangen veilig stellen, maar Bos wijst erop, dat er in Nederland bovendien een veel agressiever kultuurpolitiek noodzakelijk is, die moet bewerken ‘dat de Nederlandse burger vormingsvoorwaarden ontmoet, die hem rijp kunnen maken voor een meer-waarde dan de consumptiementaliteit(...)’. Het klinkt goed, maar ga er maar eens aan staan.

Min of meer zijdelings roert Bos ook het gevaar aan van de fuzies in de Nederlandse uitgeverswereld, een gevaar dat nader uit de doeken wordt gedaan in Vrij Nederland van 4 april. Martin van Amerongen laat daarin de Vlaamse auteur Jeroen Brouwers aan het woord en haalt aan het slot van zijn artikel de uitgever Van Gennep aan, die gewezen heeft op de gevaarlijke monopoliepozitie die het Brunakonsern langzamerhand gaat innemen. De hoofdschotel van het stuk is echter het pakket klachten, dat Brouwers uit tegen de uitgeversgroep rond Van Goor. In 1964 benaderde de Haagse Uitg. Mij. G.B. van Goor Zonen n.v., die toen ook reeds de Boekerij, Van Hoeve, Kramer en H. Meulenhoff omvatte, de Vlaamse uitgeverij Manteau. Deze uitgeverij, onder leiding van Mevrouw Angèle Manteau, mag een uitgeverij heten die voor de Vlaamse literatuur veel heeft gedaan. Zij gaf Boon uit, kwam destijds met Claus' romandebuut, publiceerde Teirlincks Verzameld Werk en nam Lampo in haar fonds op. Van Goor en Manteau fuzeerden. Elk der uitgeverijen zou haar zelfstandigheid behouden, maar in 1967 werd Mevrouw Manteau de distributie in België ontnomen, zelfs ten aanzien van haar eigen boeken. De situatie lijkt voor de Brusselse uitgeverij tamelijk hopeloos, want Van Goor heeft volgens Jeroen Brouwers weinig belangstelling voor het literaire fonds van Manteau, en doet nauwelijks moeite het te verkopen. Ziehier de zegeningen van een fuzie.

Tegen deze achtergrond maakt de gedachte van Geert van Oorschot, om een zevental uitgeverijen van literair niveau tot een uitgeverij samen te voegen, in het geheel geen vreemde indruk. Overigens is het wel tekenend dat Van Oorschot zelf geen hoge dunk heeft van de bereidwilligheid daartoe van de bedoelde uitgevers, noch van hun inzicht in de noodzakelijkheid van dergelijke initiatieven.

Een door velerlei verontrusting overschaduwde boekenweek dus, die ook al niet al te vrolijk mocht uitvallen, omdat moest worden ingespeeld op de herdenkingen van de tweede wereldoorlog. Het feit dat deze 25 jaar geleden beëindigd werd weerspiegelt zich ook op de boekenmarkt. In de ter gelegenheid van de boekenweek verschenen ‘Boekengids’ is zelfs een speciaal artikel opgenomen van C.J.F. Stuldreher, waarin deze een opsomming geeft van de oorlogsdokumentatie, die momenteel nog via de boekhandel verkrijgbaar is. Dat is bepaald niet beperkt tot Weinreb's geruchtmakende ‘Collaboratie en Verzet’ en het nieuwe uitgebreide werk van dr. L. de Jong. Wie ziet wat voor een overstelpende hoeveelheid materiaal er voorhanden blijkt te zijn, zou de moed om er ooit aan te beginnen bijna in de schoenen zinken. Dezelfde boekengids vermeldt in zijn rubriek ‘Geschiedenis’ 17 Nederlandse titels, waarvan er maar liefst

[p. 103]

8 met de jongste wereldoorlog te maken hebben.

En ja hoor, ook het boekenweekgeschenk houdt zich ermee bezig. Het werd dit jaar geschreven door Jan Gerhard Toonder en heet ‘Kasteel in Ierland’. Hoofdpersoon is dr. Franz Krause, vroeger bij de S.S., maar desondanks toch geen man van geweld; hij was immers maar een administratief medewerker van het apparaat. Jarenlang heeft hij zich rustig gehouden in een klein stadje aan de Neckar, met zijn Hollandse vrouw zwijgend naast zich. Zwijgend, zoals hij ook zijn verleden het zwijgen heeft opgelegd. Als echter de omstandigheden hem in Ierland brengen, waar hij van een oud landhuis een hotelletje probeert te maken, ziet hij zijn vrouw helemaal opleven en in samenhang daarmee dringt ook het verleden zich weer aan hem op. In flash-backs beleeft hij zijn oorlogstijd opnieuw. Het drijft hem bijna tot waanzin, temeer omdat hij in het onbezorgde lerse volkje een stelletje tegen hem komplotterende samenzweerders ziet. Beschreven vanuit Krauses bekrompen gezichtspunt krijgt de schildering van dat Ierse volkje een wat goedkoop en nogal klicheematig karakter, maar desondanks werkt de wat voor de hand liggende humor toch nog aanstekelijk. Juist als echter de omstandigheden zich voor dr. Franz Krause ten goede lijken te keren - zijn vrouw voelt zich voor het eerst echt zijn vrouw, hijzelf probeert definitief met zijn verleden af te rekenen en er worden gunstige zakelijke berichten bij wagenladingen tegelijk aangesleept - komt hij op een nogal banale wijze aan zijn eind. Hij heeft zich in de onderaardse gang begeven, die bij het ‘kasteel’ hoort en juist op dat moment heeft een van die ‘pesterige’ leren besloten nu ook eens een helpende en verzoenende hand uit te steken door de door hem wederrechterlijk op Krauses land geplaatste hekken omver te halen met een traktor, waardoor echter die onderaardse gang instort. Einde. ‘Kasteel in Ierland’ is een nogal ongelijk geschreven boek en werd daarom door de Nieuwe Linie een ‘halve roman’ genoemd. Het is zeker geen groot werk - met het boekenweekgeschenk heeft men eigenlijk nog nooit helemaal in de roos geschoten - maar het is toch aardig genoeg om het het beste boekenweekgeschenk sinds jaren te noemen.

Naast het boekenweekgeschenk kende men jarenlang de speciale boekenweekuitgave. Deze is niet meer. In plaats daarvan heeft men de boekenweek gebruikt als begindatum voor een nieuw initiatief. Regelmatig zal door de Nederlandse uitgevers een boek uitgebracht worden, dat een maand lang tegen sterk gereduceerde prijs verkrijgbaar zal zijn. In de maand april was dat ‘Weerklank van Anne Frank’, een boek met een redelijke hoeveelheid informatie, al vond W.A.M. de Moor van ‘De Tijd’ dat het teveel een hagiografie van de smakeloze soort was geworden inplaats van een heldere dokumentaire. Het is waar dat de meeste bijdragen van drs. H. van Praag niet getuigen van een erg persoonlijke stijl en daarentegen wel van een aanzienlijke dosis patetiek. Dat is jammer, want daarnaast vinden we voldoende waardevolle dokumentatie om deze minder gelukkige delen op de koop toe te nemen. Voor de geïnteresseerden mag trouwens nog wel even vermeld worden, dat de nieuwe editie van Anne Franks dagboek is uitgebreid met enkele verhalen van haar hand en een opstel over haar laatste levensmaanden.

Nu we het toch over geschenkboeken hebben, die de bezettingstijd tot onderwerp hebben, kunnen we ook wel even stilstaan bij de voorjaarspremie voor de leden van de Wereldbiblioteekvereniging. Het is ‘De Fuik’, een oorspronkelijk in het Fries geschreven korte roman van Rink van der Velde.

Bij een visser, wonend aan een van de Friese meren, houden zich enkele onderduikers schuil. De zoon van de visser is aktief in de illegaliteit en wordt neergeschoten bij een Engelse dropping. De vader wordt dan gearresteerd en men poogt op allerlei manieren van hem de namen los te krijgen van andere bij het verzet betrokken figuren. De situatie is voor hem echter een herhaling van wat hij zo vaak heeft meegemaakt, als hij vroeger was opgepakt bij demonstraties voor sociale rechtvaardigheid en minder trieste menselijke verhoudingen. Minder uit nationaal gevoel dan uit persoonlijke trots zwijgt hij. De onzekerheid over zijn eigen situatie en vooral over het lot van zijn zoon en tegelijk de onbuigzame volharding van deze man zijn door Van der Velde sober, eigenlijk pretentieloos maar bijzonder overtuigend beschreven. De verhoortechniek van de bezetter, de koppige weigering van de arrestant om erin te trappen, zijn woede als hem eindelijk verteld wordt dat zijn zoon dood is, zijn eigen eksekutie uiteindelijk, zijn de hoofdelementen van het verhaal en daardoorheen spelen dan de herinneringen aan zijn jeugd en eerste huwelijksjaren. Het boek houdt zich binnen een vrij beperkt kader, is veel bescheidener van opzet dan Toonders ‘Kasteel in Ierland’, maar het lijkt me, wellicht daardoor, toch geslaagder.

Laten we nog heel even terugkomen op de boekenweek en proberen samen te vatten welke indruk het festijn dit jaar eigenlijk achterlaat. Ik meen niet te overdrijven als ik spreek van een weinig bevredigende aktie. De opzet is altijd geweest het lezen, maar vooral het kopen van boeken, te stimuleren. Men had de laatste jaren allang geleerd moeten hebben dat de boekenweek zoals die nu georganiseerd wordt, de aangewezen weg niet helemaal is. Wat er in de boekenweek meer verkocht wordt, wordt door de meeste boekverkopers in de weken daarna minder omgezet, zodat men gemiddeld kommercieel niet veel aan de jaarlijkse manifestatie heeft. De lezers worden niet aangezet meer te kopen dan ze gewend waren - en zullen dat met een middelmatig geschenkboek ook nooit toe worden aangezet - terwijl de niet-lezers bij een gratis boek ook niet erg entoesiast zullen worden.

Uitgever Albert Rikmans pleit er in het Nieuwsblad voor de Boekhandel van 19 maart 1970 dan ook voor een ‘branchevreemd artikel’ te gaan aanbieden om meer mensen over de drempel van de boekhandels te lokken. Het wordt hoog tijd dat de CPNB toont daartoe eindelijk de nodige moed te hebben verzameld.

Th. Herrman jr.