Ons Erfdeel. Jaargang 13

[p. 29]

jacques hamelink: de chaos te lijf

jan van der vegt

Geboren in 1935. Studeerde Nederlands aan de Rijksuniversiteit te Groningen. Nu leraar aan het Zaanlands Lyceum in Zaandam. Redakteur van het literaire tijdschrift Kentering. Publiceert poëziekritieken en essays over poëzie in Kentering en de Nieuwe Rotterdamse Courant.

Adres: Ewisweg 26, Heiloo.

Behalve drie verhalenbundels en de recente roman ‘Ranonkel’ publiceerde Jacques Hamelink drie bundels gedichten: ‘De eeuwige dag’ (1964), ‘Een koude onrust’ (1967) en ‘Oudere gronden’ (1969). Zijn werk, proza en poëzie, vertoont een opvallende en sterke samenhang. Het maakt hem tot een unieke figuur in de huidige literaire situatie. Zijn werk bezit een markante persoonlijkheid, waardoor het ook ver uitsteekt boven de kleurloze middelmatigheid van zoveel mode-poëzie. ‘Modieus’ is Hamelinks werk in geen enkel opzicht.

Bij Hamelink komt een ervaringswereld aan de orde, die volkomen anders is dan de bekende, één die ouder is en dieper ligt.

De menselijke geest tracht de ervaringen die hij opdoet, de vermoedens die in hem naar boven komen, te ordenen en te verklaren. Hij doet dat in wetenschap, filozofie en religie en zijn drijfveer daarbij is een behoefte aan veiligheid. Het alternatief van het geordende is de chaos en in een chaos van onkontroleerbare ervaringsfeiten dreigen wij te verzinken. Niet voor niets beginnen de scheppingsmyten met de beschrijving van hoe de chaos, de leegte kosmos, ordening werd.

De chaos is voortdurend, ook bij de moderne mens, in de diepte van zijn bewustzijn aanwezig en hij kan daarom op elk moment tot een ervaringsfeit worden. Toen in de evolutie naar de mens toe de beslissende stap werd gedaan dat het bewustzijn zich van zichzelf bewust werd, was de mens nog lang niet toe aan ordening en rationalisering in de moderne zin van het woord. Hij onderging zijn ervaringen en hij dreigde er in onder te gaan. Hij tastte intuïtief de grote vraagstukken af: waar liggen de grenzen van het leven, wat betekenen geboorte en dood?

In het moderne denken wordt de positieve werkelijkheid doorgaans aanvaard. We moeten niet uit het oog verliezen, dat dit denken nog maar een dunne laag vormt van enkele millennia over een veel diepere laag van tienduizenden jaren ‘primitief’ denken heen, van ervaringen die de mens plaatsen in een maalstroom van onzekerheden omtrent leven en dood. Het is geen wonder dat die diepere lagen zo gemakkelijk door de oppervlakte heen kunnen breken.

Positivistische aanvaarding van de werkelijkheid kenmerkt een groot deel van de tegenwoordige poëzie. Daarbij zijn nog allerlei schakeringen mogelijk tussen de uitersten van aan de ene kant strikte onpersoonlijkheid en anderzijds persoonlijke verwerking van de realiteit. Maar, hoe problematisch de houding van de dichter tegenover de werkelijkheid ook is, de realiteit als zodanig wordt aanvaard. De dichter kan streven naar een eigen, een nieu-

[p. 30]

we werkelijkheid, hij kiest zijn bouwstoffen ervoor uit de bestaande dingen.

Bij Hamelink wordt de werkelijkheid als zodanig ondergraven. Zijn ervaringswereld is die van vóór het rationalizerende denken, van voordat de mens in eigen geest - en daarom ook in de scheppingsmyten - de chaos tot kosmos bedwong. Nu kan niemand zich losmaken van de tijd waarin hij leeft, ook Hamelink niet. Als hij intuïtief denkt, doet hij dat als een 20ste-eeuwer. Wie de chaotische, primitieve ervaringswereld in zichzelf terugvindt - en dat

Handschrift van Jacques Hamelink.

is in principe bij ieder mens mogelijk - moet, wil hij niet tot waanzin vervallen, haar verwerken. Hij kan er ‘over’ denken. Het ligt in de aard van onze taal besloten, dat we dan subjekt en objekt scheiden, dat we afstand nemen. Wie die ervaringswereld van de intuïtieve bewustwording werkelijk te lijf wil, moet haar binnendringen. Dat kan langs de weg van de poëzie. Poëtische taal is ritmische taal, dat wil zeggen taal waaraan een bewegingspatroon ten grondslag ligt. Dat patroon is in wezen fysiek, het is verbonden met onze hartslag. De grootste moderne dichters, b.v. Achterberg, hebben ons hiervan bewust gemaakt.

Alle tema's en motieven in Hamelinks gedichten zijn uitstralingen van één kernmotief: de identiteit van geboorte en dood. Eén van

[p. 31]

zijn ‘Ophelderingen’ uit ‘De eeuwige dag’ is: ‘Geboorte, ik vouw mij op voor de dood’.

Deze ervaring is in zijn poëzie een uitgangspunt. Zij wordt op een zo direkt mogelijke wijze verwezenlijkt in de ritmische taal van het gedicht. In het vers ‘Ritme’ uit ‘Oudere gronden’ staat:

Het ritme vinden is naderkomen
is door een oeverloos sneeuwen overweldigd worden
en ingenomen is van het kind de boze droom
wegslapen in een veel dieper en roder droom
dan die der vogelzwermen die zijn hoofd meenamen
is de man in zich losmaken de vrouw verwekken volledig begin en waaiend worden

En in datzelfde gedicht zegt Hamelink nog: ‘het ritme vinden immers is vrucht worden is sterven’.

Hamelink, die de chaos te lijf wil door de intuïtieve ervaringswereld binnen te gaan, kan er niet meer onderuit gedichten te schrijven.

(Ik vind daarom, dat zijn verhalen sekundair zijn ten opzichte van zijn poëzie, doordat de afstand van subjekt en objekt er groter in is, al hebben de beste, de meest hallucinerende ervan een uitwerking die het effekt van de gedichten kan evenaren.)

Zien wij geboorte en dood als een vaststaand begin en een onherroepelijk einde van het leven, dan hebben wij tenminste de zekerheid dat het leven zich ook tussen die twee punten uitstrekt. Maar de regel: ‘Geboorte: ik vouw mij op voor de dood’ levert ons aan de onzekerheid uit. ‘Opvouwen’ verwijst naar de embryonale houding (dat doet het ongetwijfeld in de kontekst van Hamelinks poëzie) en daarom betekent deze uitspraak niet alleen dat de geboorte het begin is van een weg naar de dood toe, maar ook dat die dood weer een geboorte zal zijn, dat het leven zelf ‘prenataal’ is. Vooral in ‘Een koude onrust’ wordt geboorte aangeduid als ‘uitstoting’. De geboorte waarmee ons bestaan eindigt, levert ons uit aan zwarte onzekerheid.

Daarom is de poëzie van Hamelink doortrokken van huiver. Het woord zelf komt in enkele variaties een keer of wat in zijn drie bundels voor, b.v. in de gedichten ‘Afscheid’, Weg’ en ‘Ode’, die bij deze inleiding staan.

De huivering heeft te maken met het vervagen en wegtrekken van de vertrouwde grenslijnen: die tussen het leven en wat daarbuiten ligt; die tussen mensen en wat niet menselijk is. Mensen gaan over in andere wezens, worden vervangen door kobolden of homunkels (b.v. in ‘In den beginne’). In het gedicht ‘Dampkring’ uit ‘De eeuwige dag’ zien we drie kategorieën van leven door elkaar vloeien:

maanwit onder water zwemmen de mensen
met vogelhanden en vruchten in het lijf
hun stemmen opgegaan in de stilte
die nog eeuwig groeien blijft.

En het is veelzeggend dat in dit gedicht ook staat: ‘wet noch orde merkbaar’. De primitieve mens heeft op grond van zijn intuitief ervarende bewustzijn een eenheid in alle dingen onderkend en hij is toen begonnen de chaos te bezweren met magie, een poging om de krachten uit die eenheid naar zijn hand te zetten. Daarna vormde hij de myten om de chaos onder kontrole te

Jacques Hamelink.

[p. 32]

krijgen. Wanneer de moderne mens de diepere lagen van het bewustzijn benadert, doet hij dat meestal tot op het mytische niveau. Maar de term ‘mytisch’ past eigenlijk niet bij Hamelinks poëzie. Hij daalt af tot het magische dat daaronder ligt, altans hij tracht dat in zijn gedichten op te roepen om het daarna te bezweren. Zo gaat hij de chaos te lijf.

Hamelinks poëzie begint in de eerste afdeling van ‘De eeuwige dag’ met het bijna vitalistische élan van de jeugd, met het hartstochtelijke leven,

... de dag opengeslagen op Genesis
de koperen sloten glimmend gepoetst

Ontstaan, geboorte, ontwaken zijn nog maar vlak achter de rug, het bestaan is vertrouwd, de zichtbare wereld moet nog ervaren worden. De zomer is eeuwig, de harten zijn ‘kiemkrachtig’. Maar aan het slot van die afdeling wordt de jeugd aangeduid als ‘het voorgoed door tijd onteigend niemandsgebied’.

Als de direkte, bijna argeloze ervaring van de levensvreugde, het genieten van de zichtbare en tastbare wereld, voorbij is, komt als reaktie de heftige, agressieve seksualiteit van ‘De zomer jij’, de tweede afdeling van de bundel. Een felle poging is het om het verlorene terug te winnen door scherper genot na te jagen. De mens treedt in zijn hartstocht buiten zijn beheerste, kontroleerbare bewustzijn en het gedicht ‘Kwikzilver mijn zaad’, waarmee de tweede afdeling besloten wordt, laat zien dat Hamelink hier al overgaat tot het prijsgeven van de menselijke identiteit. Daarmee levert hij zich uit aan de primitieve ervaringsgebieden van de huivering. Voor het verder begrijpen van Hamelinks poëzie is het belangrijk voor ogen te houden dat dit gebeurt in een coïtus-gedicht, want dat maakt het veelvuldig voorkomen van motieven als ‘zaad’ en ‘paring’, verbonden met die huiver, begrijpelijk.

De vrouw krijgt in dit gedicht dierlijke attributen:

je bek gesperd of je baart
kronkel je als een python
en kraakt met je staartvin
mijn ruggegraat

En verderop in het gedicht: ‘je rijdt en duikt als een dolfijn’ en ‘getroffen als een zeehond blaf je’. Natuurlijk gaat het hier ook om beeldspraak die de seksuele gretigheid zichtbaar moet maken, maar als we vanuit de latere gedichten naar een vers als dit terugkijken, zien we de vervloeiïng van menselijke en dierlijke identiteit, de magische eenvormigheid van al het bestaande, hier beginnen. De slotregels van het gedicht zijn:

en tenslotte de groene mergvloeibare maan
martelend met ons klaarkomt.

‘Met ons’: de partners in deze paring worden in het orgasme ondergeschikt aan een grotere, een oermacht, de maan. Evenals in veel mythische voorstellingen, heeft de maan bij Hamelink met het moederlijke te maken. ‘Zuigende moedermaan’ noemt hij haar in ‘Een koude onrust’. De betekenis daarvan komt nog ter sprake.

De derde afdeling van ‘De eeuwige dag’ bevat gedichten waarin de nu betreden ervaringswereld wordt afgetast. Na de heftigheid van eerdere verzen, vertoont deze afdeling aanvankelijk een evenwichtigheid in ritme en versbouw, die een tegenwicht vormt. Soms klinkt er een melancholieke toon in, die duidelijk maakt, dat de dichter nog niet geheel ingekapseld is in het primitief-intuïtieve.

[p. 33]

Het gedicht ‘Koning’ is er een voorbeeld van. Het brengt de onmacht onder woorden van de mens die niet de totaliteit van al het bestaande (‘alle stromen en bladeren’) in zich kan opnemen en dan ook nog overeind blijven. In zijn passieve, afhankelijke zwakheid wordt hij een Kristus die lijdt. Dat is in elk geval een beeld uit het moderne denken.

De gedichten zijn zo gerangschikt, dat tegen het einde van de bundel onrust en heftigheid toenemen. De verschrikte huivering uit het gedicht ‘Afscheid’ spreidt zich over het bewustzijn uit. De slaap, waarin dat bewustzijn gedoofd is, wordt een toestand waarnaar de mens zoekt, terwijl het eerder in de bundel een verdoving was waaruit hij zich met jeugdig élan had wakkergeschud. Slaap is een woord dat in allerlei betekenissen en verbindingen in de poëzie van Hamelink als een frekwent sleutelwoord voorkomt. Maar dan is het een sleutel die toegang geeft tot een labyrinth, tot ongrijpbare en onvoorstelbare ervaringen, tot de droom waarin de kreet van het irrationele klinkt:

een mens tot de oksels
verzonken in het landschap slaakt
zijn wonderlijke kreet (‘Gebeuren’)

De kreet komt niet tót de mens; hij komt ùit hem. De mens neemt deel aan wat zich onttrekt aan het rationele ordenen en verklaren. Het gedicht ‘Veranderde’ begint met:

Bijna niets menselijks meer
in mijn bloed kommuniceren
kristal en plant en ster

Dat zegt genoeg.

Pas in Hamelinks tweede bundel, ‘Een koude onrust’, barst het irrationele met volle huiveringwekkende en buitenmenselijke kracht los. Vooral in ‘Interregnum’, de eerste afdeling van de bundel, maar ook elders, heerst een ware heksensabbath, spoken de demonen rond.

Een citaat uit ‘Prenatal Dynamics’ dat wijst op de ‘illogical, irrational pattern of behavior’ in het prenatale, staat niet ten onrechte als motto voorin de bundel. Herhaaldelijk komt de baring ter sprake, het ‘ontschaald’ worden van de vrucht; het ‘uitstoten uit een koud en brandend gebeente’, het ‘afstoten van een ongeneeslijk geboren kind’. Dat gebeurt in de winter, in een ijstijd, in decemberbossen, onder een zwarte maan. Het is ‘een koude onrust’. De identiteit van de ‘ik’ of van andere gestalten in de gedichten is nu niet opgelost in een groot verband met de natuur, zoals in de voorgaande bundel, maar vervormd tot boosaardige monsterlijkheid. Manlijk en vrouwlijk zijn soms niet te scheiden. Een ‘plantaardig bewind’ (de titel van Hamelinks eerste verhalenbundel) is gevestigd en het is een schrikbewind:

... - met het in mijn wortels geketend vlierhouten wijf
Dat mij beheerst, mij wil omhelzen, dat schreeuwt dat ik haar telg ben
En Eierbaard heet -

‘En ik heb geen tegengif’ zegt Hamelink.

Bij deze gedichten staat weer een coïtus-vers. Evenals in het soortgelijke gedicht dat ik uit ‘De eeuwige dag’ aanhaalde heeft de vrouwlijke partner (het woord geliefde is hier gewoon niet van toepassing) niet-menselijke attributen, maar nu is zij een totaliteit van dierlijke, mythische en zelfs aardse elementen. Alles is daar-

[p. 34]

door veel monsterlijker dan in ‘Kwikzilver mijn zaad’, maar ook hier wordt het moment van bevrediging bepaald door de moedermaan:

Meermin, viswijf, niet te doorzien
Duivelsvaarwater, landtongen
En lobben ben je. Je mosselbanken,
Je rietgordels, gors en modder
Maken mijn zandplaten brak
En zoutziek van droogte.
Jij die je eigen eieren niet eens inkuilt,
Je vreet mijn zaad als haver.
Met tentakels omklem je de palingpriem,
De lieslaarzen waarmee ik in je dras plemp.
Voordat je buiten westen gaapt als een snoekbaars
Wordt kwartier gevraagd noch gegeven.
Pas als de zuigende moedermaan
Mijn aas kraakt in haar verwaterd woud
Kom je tot bedaren.

De verbinding tussen de moeder en de seksuele partner wordt in meer van Hamelinks gedichten gelegd (‘je bek gesperd of je baart’). Het lijkt me niet juist om dit tema strikt psychologisch te benaderen en dan vanzelfsprekende interpretaties te geven. Het gaat hier bij Hamelink om de magische konsekwenties die dit heeft. De coïtus geeft toegang tot het prenatale gebied. Eerder citeerde ik regels van Hamelink waarin de mens ‘maanwit’ onder water zwemt, met vruchten in het lichaam. Is het bestaan zo een eindeloze reeks van embryo in embryo? Daar werd al naar verwezen in ‘Geboorte: ik vouw mij op voor de dood’.

Het intuïtieve besef dat de mens geboren wordt uit de dood vandaan, wil de dichter bezweren door het irrationele in zijn volle demonische verschrikkingen op te roepen. In het prenatale gebied kunnen dan misschien de raadselen ontsluierd worden van dat niet-logische gedragspatroon dat bij de ervaringswereld hoort. Daarom moeten we in de verbindingen tussen moeder en coïtus niet zonder meer een sterke hang zien naar de voorgeboortelijke warmte als een vlucht uit de werkelijkheid.

In elk gedicht, in elk gevonden ritme, worden die ervaringen afgetast op hun geheimen. De chaos die de dichter omringt, is een maalstroom. In het gedicht ‘Equilibrium’ schieten alle ervaringen plotseling naar het middelpunt van die kolk in de regel: ‘ik ben mijn eigen kind’. Na het voorgaande is dit een gevolgtrekking die voor de hand lag: bij de moeder verwekt men zichzelf. Zo is het bestaan een embryo geworden, opgevouwen en in zichzelf besloten en veilig.

Maar het is een illusie, want Hamelinks poëzie gaat verder. Symbolen voor beslotenheid komen vaker bij hem voor in de vorm van schalen en schelpen, omhulsels voor een in zichzelf besloten bestaan, maar even breekbaar als het ‘Equilibrium’ wankel is.

De dichter is een weg ingeslagen waarop niet gekeerd kan worden, het irrationele heeft hem in zijn ban en laat hem niet meer los, want vindt hij een oplossing zoals het ‘Equilibrium’ dan moet hij vanuit zijn 20ste-eeuwse levensgevoel toch ervaren dat die oplossing evenzeer irrationeel is.

Maar verschrikkingen als die in ‘Een koude onrust’ zijn op de duur niet te verdragen.

In een strofe uit de bundel ‘Oudere gronden’ noemde de dichter

[p. 35]

het vinden van het ritme een ‘wegslapen in een veel dieper en roder droom’. Rood, de kleur van bloed, is de kleur van het prenatale milieu. De cyklus van 14 gedichten waarmee ‘Oudere gronden’ eindigt en waar die bundel naar genoemd is, wordt afgesloten met regels die duidelijk maken hoezeer het zoeken naar de diepere lagen onder de waarneembare werkelijkheid naar de oudere gronden, een zoeken naar slaap is:

landschappen
vermommingen waarin men slaapt
alsof men niet
alsof men overgeboren was.

‘Overgeboren’ is ‘niet geboren’ - alle ervaringen bewegen zich nog in een kringloop. Maar na de heftigheid van de voorgaande poëzie komt in deze meest recente poëzie van Hamelink de behoefte aan verlossing meer op de voorgrond. In ‘Interieur na het ontwaken’ vindt hij daar verrassende beelden voor. Ik citeer er de tweede strofe uit:

somnambulesk en veelvingerig de mens
embryonaut en appelzaad beide
opkomst en ondergang van de vrucht begeleidt
de struktuur van zijn duizeltaal onbekend
is wat stemloos is hem stemhebbend geworden
reeds langs mastodontische bossen hem de maan ment

De mens slaapwandelt naar de oudere gronden van zijn oerstaat en de maan leidt hem. Hij is ‘embryonaut’ (een prachtige woordvondst), zwevend in een ruimte maar bestuurd vanuit de verre vluchtleiding. De begrippen in de 2de en 3de regel van de strofe staan in een kruisstelling: als embryonaut zweeft de mens naar zijn ondergang, zijn geboorte. Als appelzaad is hij ‘opkomst’, het beginpunt van een nieuwe ontwikkeling. Bossen, die eertijds woonplaatsen waren van demonen en heksen, ‘decemberbossen’, heten nu ‘mastodontisch’. De naam van de prehistorische reuzenolifant - een dier uit de oudere gronden - verwijst naar de vorm van die donkere, nachtelijke bossen, maar de taal fungeert in Hamelinks poëzie vaak optimaal. Mastodontisch kan ook tepeltandig betekenen. Dan zijn de bossen vrouwlijk, moederlijk als de maan.

Zo zou het kunnen. Maar het gedicht is gesitueerd na het ontwaken en de dichter moet de slaap terugvinden. Ik heb er al op gewezen hoe belangrijk dit woord in Hamelinks poëzie is. In dit opzicht vertonen de drie bundels een duidelijke ontwikkeling: in ‘De eeuwige dag’ wordt volwassenheid verbonden met ‘slapeloosheid’. De koude onrust in de tweede bundel heet ‘slaapverwekkend’, maar die slaap wordt doorspookt met demonische dromen. De slaap in ‘Oudere gronden’ is een middel tot verlossing uit de kringloop van embryo tot embryo, waarin de dichter moest inzien zichzelf verwekt te hebben. In uiterste konsekwentie verwekt hij zichzelf door gedichten te schrijven, waartoe de diepere lagen van zijn bewustzijn hem dwingen. Wil hij verlost worden, dan moet die dwang tot poëzie verbroken worden en dat kan in de verdoving van de slaap. Zo spreekt uit Hamelinks poëzie ook een tragische houding ten opzichte van het dichterschap. Hamelink is een groot dichter omdat hij aantoont dat poëzie een existentiële noodzaak is en omdat hij die vervult tegen dat tragische besef in. Want de chaos moet bezworen worden, al weet de dichter dat hij hem nooit tot kosmos kan vormen. Daar gaat het ook niet om. Het gaat om inzicht en daarna verlossing. En om poëzie.