Ons Erfdeel. Jaargang 13

De eerste Nederlandse literatuurgeschiedenis in het Hongaars.

Voor mij ligt een boekje van 44 blz. tekst, met grijze kartonnen band, waarop gedrukt staat:

Er zijn niet veel Hongaarse boeken met een regel druks Nederlands op de frontpagina; toch moet men de Hongaarse tekst begrijpen om te weten welke lading deze vlag dekt. De meeste informatie geeft de laatste regel, die luidt: Overdruk uit het derde deel van de Algemene Literatuurgeschiedenis.

In het begin van onze eeuw vatte de literatuurhistorikus Gusztáv Heinrich (telg van een volksduitse familie in Hongarije) het plan voor een overzicht van de wereldliteratuur in het Hongaars op. Dat was in die dagen geen novum. Alom in Europa verschenen algemene literatuurgeschiedenissen, of hoe ze heten mochten, ‘ten dienste van de beschaafde stand’. Otto von Leixner had het in 1883 in het Duits gedaan (Illustrirte Geschichte der fremden Literaturen), P.A.M. Boele van Hensbroek bewerkte dit voor Nederland (Der wereld letterkunde, Leiden, 1909). Heinrich bewerkte geen bestaand werk, hij liet de nationale literaturen door deskundigen schrijven. En als deskundige voor de Nederlandse literatuur gold toen Dr. Zsigmond Nagy, hoogleraar aan de protestantse (ev. ref. = evangélikus református) hogeschool van Debrecen (toentertijd met ‘cz’ gespeld). Met dit aloude kollege hadden de Nederlandse universiteiten eeuwenlang kontakt gehad. O.a. het in 1761 gestichte Stipendium Bernardinum voorzag in de mogelijkheid (Paltzische en) Hongaarse studenten te Utrecht teologie te laten studeren. De jonge predikant Zsigmond Nagy kreeg van deze stichting in 1881-'82 en nog eens in 1883-'84 een beurs om in Utrecht zijn teologische studies voort te zetten. Hij volgde aan de alma mater kolleges van Nicolaas Beets en raakte bevriend met diens zoon Adriaan, de latere redakteur van het ‘grote’ WNT (woordenboek der Nederlandse taal). Hij liep ook kollege bij Prof. Opzoomer en... gaf Hongaarse les aan diens dochter Adèle, de toen al bekende romancière A.S.C. Wallis, die later met een andere Hongaarse teoloog, Géza Antal, zou trouwen. Beets onderwees Nagy niet alleen in de godgeleerdheid, hij bracht hem ook liefde voor de Nederlandse taal en letteren bij en ook deze kennis heeft Nagy niet onder de korenmaat gesteld. In het Hongaars schreef hij over Nederlandse teologie en kerkelijke toestanden en literatuur, in het Nederlands over Hongaarse (en eigen) wederwaardigheden in de protestantse kerk. Hij vertaalde - hoe kon het anders - teologische opstellen van Beets en Opzoomer (ook van H. Bavinck e.a.), schetsen uit de Camera Obscura en... Vondels Lucifer (1913). Het laatste aarzel ik niet een meesterwerk van vertaalkunst te noemen.

Toen Nagy de opdracht van Heinrich ontvangen had, kwam hij, in 1903, wederom naar Nederland, tans uitsluitend om zich in de Nederlandse literatuur te oriënteren. Hij was wekenlang de gast van Adriaan Beets, die toen al geruime tijd gehuwd was met Helbertine Anna Cornelia Damsté, in die tijd enige naam hebbend als vertaalster van Zweedse literatuur. Nagy wierp zich op de Nederlandse letteren, maar vond tussendoor de tijd mevrouw Beets-Damsté te entoesiasmeren voor de Hongaarse letteren. Hij gaf haar de eerste lessen in de Hongaarse taal en toen hij met een schat van kennis en boeken naar Hongarije terugkeerde, liet hij een propagandist voor de Hongaarse taal en letteren achter, die spoedig zo ver gevorderd was, dat ze al in 1904 haar eerste vertalingen van Mikszáth's novellen aan het dagblad Het nieuws van den dag kon aanbieden.

Mikszáth had het van stonde af aan bij het Nederlandse publiek gewonnen. Haar vertaling van diens roman Szent Péter esernyöje (De paraplu van Sint-Petrus) verscheen onder de titel De wonderparaplu in 1908 en

[p. 146]

beleefde in 1956 zijn vijfde druk. Tussen deze jaartallen waren bij de Wereldbiblioteek - De Poorte (Amsterdam-Antwerpen) - vier romans van Mikszáth in vertaling verschenen. Voor Nagy had het kontakt met het echtpaar Beets-Damsté vergaande gevolgen. Het had zijn visie op de Nederlandse literatuur aan Nagy niet onthouden; dat betekende duidelijk een afwijzende houding tegenover de tachtigers, die toch omstreeks de eeuwwisseling bij de meeste insiders als de vernieuwers onzer letteren te boek stonden. Ik zeg bij de meeste, niet bij alle, want Jan te Winkel sloot zijn Ontwikkelingsgang (1918) bij Perk af en had voor de tachtigers slechts enkele schamperheden over. Nicolaas Beets had meer reden gehad vooringenomen te zijn tegen dezen; had niet Cornelis Paradijs (Frederik van Eeden) in zijn Grassprietjes zich deze grove scherts veroorloofd:

Doch boven Hildebrand

Steeg hoog de predikant:

Die heeft eerst goed geschreven!

En zó verheven.

Nochtans deed de lof die Beets levenslang door het Nederlandse volk was toegezwaaid, deze in de waan verkeren, dat hij dé gelauwerde poëet zijns lands was en slechts door nijdassen belaagd werd en door ‘d'onconstighen’ miskend. Het is niet te bewijzen dat Adriaan Beets de rancune van zijn vader tegen de tachtigers op Nagy zou hebben overgedragen. Er zijn echter aanwijzingen dat hij hun geen warm hart toedroeg. Als dirigerend lid van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde en enige tijd als haar voorzitter verkeerde hij in een kring waar de tachtigers bepaald niet overschat werden, en daarom, van de weeromstuit, weigerden sommige tachtigers het lidmaatschap van de Maatschappij.

Dit moest gezegd worden om de mérites en de dwalingen van Nagy naar waarde te kunnen schatten.

In het begin onzer eeuw stonden de belanghebbenden de literatuurgeschiedenissen van Jonckbloet, Jan ten Brink en Kalff ten dienste; men kon over de Nederlandse letteren geen enormiteiten meer debiteren, altans tot ca. 1800. Nagy kende goed genoeg Nederlands om betogen niet verkeerd te begrijpen of foutief te interpreteren. Integendeel, hij wist verschijnselen uit de Nederlandse literatuur op adekwate wijze in het Hongaars te benoemen, wat voor termen als rederijkerskunst, geuzeliederen, Duytsch een hele kunst was. Zo vertaalde hij Duytsch b.v., door nemzeti, d.i. nationaal en Nederduytsch door németalföldi, d.i. Nederlands. De waardering van kunstenaars en stromingen heeft bij ons in deze eeuw wijziging ondergaan; men kan Nagy geen verwijten maken dat hij de middelnederlandse dichtkunst geatrofieerd behandelt en Cats al te veel lof toezwaait. Zijn bronnen hadden het hem zo voorgeschreven. Maar globaal gesproken is alles steekhoudend wat hij over onze letteren van voor 1800 schrijft. En wij schuiven dan het onderschrift bij De banck van leeningh te Amsterdam, nl. ‘Vondels woonhuis te Amsterdam’ op de brede rug van de boekverzorger. De moeilijkheden beginnen steeds met de kontemporaine en de daaraan onmiddellijk voorafgaande periode, en dat was voor Nagy de negentiende eeuw.

Door een ondertitel suggereerde hij, dat het tijdvak van 1780-1830 de tijd van de wedergeboorte onzer letteren was, toen niemand minder dan Johannes Immerzeel, Willem Meschert, Johan Leonard Nierstrasz en vooral Adriaan Bogaers onze literatuur hoog opstieten in de vaart der volkeren. De ellende begint pas goed met Bernard ter Haar, als predikant-dichter in Nagy's kring ongetwijfeld in hoog aanzien, gevolgd door Nicolaas Beets, aan wie twee van de 44 bladzijden gewijd werden; dat is meer dan aan Vondel of Hooft of zelfs Bilderdijk. Het strekt Nagy tot eer, dat hij in de aanhef van zijn bespreking bekent, dat hij, de auteur, ‘bij het neerschrijven van die naam niet laten kan zijn eigen subjektieve gevoelens in zijn geschrift uit te storten.’ En ter adstruktie: ‘In Nicolaas Beets en door zijn geschriften, heeft hij de Nederlandse natie, de Hollandse taal en haar literatuur leren kennen en voor goed liefhebben. Beets was niet alleen een zijner voortreffelijkste professoren aan de universiteit te Utrecht, maar ook zijn vaderlijke vriend, met wie hij 20 jaren lang (1883-1903) in geestelijk kontakt gestaan had.’ Hiervan akte. Maar wat dan volgt, doet desondanks onze oren tuiten. (Schrijver zal) ‘naast de voor hem gevoelde dankbare liefde en eerbiedige hoogachting ernaar streven de verplichte objektiviteit van de geschiedschrijver in acht te nemen.’ Waarna hij vervolgt: ‘Beets was een der schitterendste sterren van de Nederlandse literatuur der 19e eeuw en als mens voor zijn gehele natie, voor iedereen, van de koning tot de armste schippersknecht de oogappel, de trots; zoals een zijner biografen het zo treffend zegt: de inkarnatie van het Hollandse geweten’. Aldus de ‘verplicht objektieve’ beoordeling van wijlen Nicolaas Beets, om maar verder te zwijgen over de eeuwigheidswaarde zijner kleinere gedichten e.t.q. Hiermee was de loftrompet echter nog niet leeggeschald. Om wat later Nagy nog gesuggereerd heeft zou zelfs de zelfbewuste Beets zich tranen gelachen hebben. In een referaat over Vondels Lucifer - dat nog ter sprake zal komen - spreekt Nagy over de patriarchale leeftijd van Vondel. Zulk een hoge leeftijd hadden weinig prominenten van de wereldliteratuur bereikt. Langer dan Vondel had Sophocles geleefd, die op twee jaar na een eeuw had bereikt, en hij vervolgt: ‘Dezelfde leeftijd bereikte een waardige nazaat van hem uit onze tijd, de Hollander Beets...’

De piëteit blijft Nagy parten spelen. Hij wijdt bijna een halve bladzijde aan zijn andere hoogleraar, Cornelis Willem Opzoomer, over wie hij (voor menig neerlandikus) onthult, dat deze een groot poëzie-vertaler was en zijn natie aan zich verplichtte o.a. door de herdichting van Hebels mooiste gedichten en Shakespeares Julius Caesar, voorts, dat hij zich in Losse bladen ook met literaire en estetische problemen heeft beziggehouden. Men moge het Nagy niet euvel duiden, dat hij bijna een bladzijde besteedt aan Opzoomers dochter Wallis; zij heeft immers het Hongarendom aan zich verplicht door de vertaling van Madách's De tragedie van den mensch (1887) en wat Nagy niet eens noemt, door gedegen artikelen in De Gids over Hongaarse literatuur.

Had Nagy zich alleen vergaloppeerd ten aanzien van zijn mentors, men had het kunnen vergoelijken, dat hij echter zijn tijdgenoten op onwetenschappelijke en onheuse wijze degradeert, gaat alle perken te buiten. Hier was altans enige voorzichtigheid geboden geweest en grofheden hadden achterwege moeten blijven. Na Mgr. Schaepman - door Ds. Nagy hogelijk gewaardeerd! - begint de droeve tijd voor de Nederlandse letteren, aangezien ook ‘het gezonde Nederlandse klimaat vergiftigd is door het georganizeerde gilde der Zola-navolgers, dat in de stinkende riolen van het zedelijke leven graait (sic) en daaruit zijn “literaire” (?) - vraagteken van Nagy - stof delft.’ Couperus onderscheidt zich van Zola doordat hij ‘zijn psychopaten niet uit de lagere klasse maar uit de hoogste standen zocht en de perversiteiten der salons analyseerde.’ En wie komt er aan bod na de rioolduikers? Hélène Swarth. Na de loftrompet over Marcellus Emants (niets van gelezen zeker!) gestoken te hebben, schrijft hij: ‘Hélène Swarth beweegt zich daarentegen uitsluitend op het gebied

[p. 147]

der lyriek en hiervan beoefent zij een enkele vorm, die van het sonnet, maar die met zulk een volmaaktheid, met zulk een gemakkelijke hantering van de taal, dat door haar voorbeeld aangemoedigd het gehele kanaille van onvolwassen luit-tokkelaars uitsluitend met dwaasheden die sonnetten genoemd worden, de lezers der dagbladen tot radeloosheid brengt.’

Hiermee eindigt de Noordnederlandse literatuur. Wat zullen de Hongaarse lezers een belangstelling gekregen hebben voor de eigentijdse Nederlandse letteren! Deze animositeit heeft misschien funeste gevolgen gehad, misschien ook niet, immers de grote vernieuwers der Hongaarse literatuur ca. 1910, zoals Ady, en Móricz, zijn in hun eigen land niet anders ontvangen; de veroordeling van Nagy had averechts kunnen werken. Doch hiervan is mij niets bekend.

In nauwelijks drie bladzijden wordt dan ‘De Vlaamse Beweging’ van Jan Frans Willems tot Anton Bergman afgedaan. Natuurlijk niets over de Van nu en straks-ers. En Prosper van Langendonck was voor Nagy ook te dekadent.

Men zou denken, dat Nagy's Schets in Nederland onopgemerkt was gebleven, maar dan heeft men de invloed van de Beetsen te laag aangeslagen en de kontakten van Nagy onderschat. Behalve voor Beets en Opzoomer c.s. had Nagy ook partij gekozen voor de ‘Spectator-club’ en hun orgaan De Nederlandsche spectator, in 1856 opgericht door Marc Prager Lindo (‘De oude Heer Smits’) en in 1907 met één been in het graf. Het moet een laatste troost voor de laatste getrouwen geweest zijn, dat een Zsigmond Nagy in het verre Hongarije de waardering voor de club en het blad kon opbrengen, die in Nederland niet meer te vinden was. H. Kern citeert (in vertaling) alles wat Nagy over de spectator-club en De Nederlandsche spectator schrijft en uiteraard met instemming, die hij bij wijze van inleiding tot de passage aldus formuleert:

‘Als proeve van de wijze waarop de Sch. de gegevens die hem ten dienste stonden, bewerkt heeft, moge hier de vertaling volgen van wat hij zijn lezers meedeelt omtrent de eerste geschiedenis van den Nederlandschen Spectator.’

Verder kan Nagy bij Kern geen kwaad doen, deze beaamt zelfs dat het plaatje van de Banck van Leeningh inderdaad Vondels woonhuis voorstelt en besluit met de woorden: ‘Ofschoon de ondergetekende zich niet het recht aanmatigt te spreken in naam van Nederlands letterkundigen, acht hij zich als Nederlander bevoegd, zefls verplicht den Hongaarschen schrijver dank te brengen, voor de nauwgezette en liefdevolle wijze waarop hij zijn taak volbracht heeft.’

Toen dit op 1 juni 1907 verscheen, was Nagy geen onbekende meer in Nederland. Zijn faam was aan de verschijning van zijn doorwrochte studie voorafgegaan. Enkele jaren daarvoor werd hij tot lid van de Maatschappij der Nederlandsche letterkunde gekozen en hij genoot de eer als eerste buitenlands lid een levensbericht in de Handelingen van de Maatschappij te krijgen. Geschreven door Dr. A. Beets.

Ik heb een overdruk in mijn bezit waarop als titel voorkomt:

Vondel Luciferjéröl

Nagy Zsigmondtól

az 1909 május 5.-iki ülésen bemutatta Heinrich Gusztáv.

(Over Vondels Lucifer, ter zitting van 5 mei 1909 voorgesteld door G. Heinrich.) Naam van het orgaan, jaargang en nummer ontbreken. In het ts. Museum van oktober 1911 staat echter een anonieme aankondiging over A Kisfaludy társaság évlapjai (Jaarboek van het Kisfaludy-genootschap) deel XLV (1910-1911), waarin een referaat van Zsigmond Nagy over Vondel zou zijn opgenomen. Deze aankondiging wordt genoemd in de bibliografie van mevrouw H.A.C. Beets-Damsté, toegevoegd aan haar levensbericht in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse letterkunde 1955-'56. Met een aan zekerheid grenzende waarschijnlijkheid kan aangenomen worden, dat bedoeld referaat identiek is met mijn overdruk. Nagy heeft dus dit illustere genootschap geïnformeerd over Vondels meesterwerk en enkele fragmenten van zijn vertaling laten horen. De fragmenten heb ik al gekwalificeerd, zijn betoog, sterk biografisch-historisch naar de eisen van die tijd, is ook als artistieke beoordeling aanvaardbaar. De nadruk wordt gelegd op het engagement bij Vondel, wat minder op de visionaire presentatie. Dat Vondel epikus had willen worden, het meeste in het dramatische genre heeft gepresteerd maar het voortreffelijkst in de lyriek was, laten we voor rekening van Nagy. Onjuist is als zou Vondel van het Grieks onkundig geweest zijn. Op latere leeftijd heeft hij zich met het Grieks bezig gehouden. Nagy's verbazing over het frisse, levendige beeld van Eva, dat Vondel met ‘schroeiende kleuren’ schilderde, hoewel hij 58 jaar was, doet ietwat humoristisch aan. De samenvatting van het treurspel zou voor Nederlandse eindeksamen-kandidaten van nut kunnen zijn!

Aan het slot van zijn rede deelde Nagy mede, dat de gehele vertaling klaar lag; hij hoopte dat het beschaafde Hongaarse publiek het spoedig onder ogen zou krijgen. Het duurde echter nog vier jaar eer de Hongaarse literatuur met ons meest representatieve treurspel verrijkt zou worden.

Met dit werk heeft Nagy zijn mispassen goedgemaakt. In tegenstelling tot zijn Schets is uit elk woord te proeven, dat hij van Vondels meesterwerk genoten heeft en het wijst op een verheugende evolutie dat de vertaler van schetsen uit de Camera Obscura naar Vondels meesterwerk toegegroeid is.

Antal Sivirsky, Den Haag