Ons Erfdeel. Jaargang 13

Edward Bonds smalle weg.

In 1968 schreef E. Bond het stuk ‘Narrow road to the deep north’. Dit spel onder de Nederlandse titel ‘Smalle weg naar het verre noorden’ wordt opgevoerd door de toneelgroep Centrum, die enkele seizoenen geleden ook Bonds stuk ‘Gered’ heeft gebracht.

‘Smalle weg naar het verre noorden’ is opgebouwd uit vele korte scenes, waarin een soort Japans epos wordt getoond over macht, geweld, onderdrukking en religie. De figuur die alles verbindt is de dichter Basho. Hij gaat om het geweld en de diktatuur in zijn eigen land te bestrijden, hulp zoeken in het verre noorden. De noordelingen komen als kolonisators het land bezetten, verjagen de tiran Shogo, beginnen zelf het volk te onderdrukken, daarbij gesteund door de kristelijke religie in de figuur van een soort heilssoldate Georgina. Zij wil de heerschappij van de zonde uitroeien en ze doet dit door de onderdanen een masochistisch zondebesef in te prenten. De oosterse monniken wordt het kristelijk ritueel geleerd. Maar Shogo keert terug, vermoordt de kinderen, omdat hij bevreesd is voor een eventuele troonopvolger die hem zal verstoten. De heilssoldate Georgina komt tot waanzin, wordt verkracht en vermoord. Weer neemt het lot een keer: de noordelijken keren terug, Shogo wordt gedood. Tenslotte blijft een leerling-monnik die in het gevolg is geweest van Shogo eenzaam achter, hij pleegt harakiri juist op het moment dat een naakte man uit de grond opkomt. Deze blijft alleen op de open vlakte achter.

Dit merkwaardige verhaal komt op het toneel tot leven via allerlei vervreemdingseffekten: het dekor is symmetrisch abstrakt gehouden, met een trap in het midden en kale vlakken opzij. Aanvankelijk blijft het licht in de zaal aan terwijl de spelers zich groepsgewijs opstellen. Belangrijk is ook het ritme en de beat van een slagwerker, die op een verhoog zichtbaar is, en tussen en tijdens diverse scenes speelt. De

[p. 139]

wijze van akteren is vervreemdend, de rol wordt getoond, de speelwijze is stereotypisch. De taal bestaat dikwijls uit korte zinnen, soms kreten. De scenes zijn kort en aanvankelijk treedt de dichter Basho als verteller op. De kleding is sober maar suggestief. Oosterse monniken spelen een ritueel spel met een heilige vaas, poppen zijn kinderen die voor Georgina moeten bidden en later door Shogo worden vermoord. (De rol van het kind dat wordt vermoord is een merkwaardige parallel met ‘Gered’.)

Alles staat ver van een realistische toneeluitbeelding. Het geheel staat duidelijk in het teken van de ideeën van Brecht. Dit is in het werk van E. Bond een merkwaardige ontwikkeling. Gaf hij in ‘Gered’ een bijna fotografisch nauwkeurig verslag van een realiteit. (zie: toneelkritiek Ons Erfdeel, juni 1968) hier grijpt hij een episch gegeven aan en brengt het in een Brechtiaanse vorm als een toonbeeld. Wat wordt er getoond?

Tegenover elkaar staan twee kulturen: de Oosterse en de Westerse. In allebei die kulturen speelt macht en geweld en daarbij aansluitend de religie een belangrijke rol.

De dichter Basho, vertegenwoordiger van de Oosterse kultuur, zoekt heil in het noorden (het westen) en brengt kolonialisme, kapitalisme, diktatuur en kristelijke religie in zijn land. De ene diktatuur wordt vervangen door de andere, de ene religie komt in de plaats van de andere. De macht van de bestuurder, wie hij ook is, en de dwang van de religie, van welke origine dan ook, leiden tot onderdrukking en geweld. De dichter blijft merkwaardig buiten de dingen, beschrijft het gebeurde, is er nauwelijks bij betrokken, zoekt heil bij het nieuwe en reciteert zijn verzen. Op een bepaald ogenblik wordt de kern zo geformuleerd: ‘Er zijn problemen die niet opgelost kunnen worden’. In de chaos eskaleert het geweld, moord en doodslag. De laatste zoeker-leerling-monnik pleegt zelfmoord, alleen een naakte man blijft over. Alles is weggevallen, de leuzen in naam waarvan werd gestreden zijn verstomd. Is er een nieuwe andere weg, een nieuwe smalle weg die de naakte man kan gaan? Hij staart je aan en het doek valt.

De uitvoering van Centrum was bijzonder suggestief, regie en montering scherp en knap. Alle lof voor regisseur Peter Oosthoek en zijn groep.

Piet Simons