Ons Erfdeel. Jaargang 13

Definitieve geboorte?

Aan het werk van Ed Hoornik wordt door de kritiek nog steeds, en terecht, behoorlijk veel aandacht besteed. Ik vermeld hier in 't bijzonder twee recente publikaties van Martien J.G. de Jong: In gesprek met Ed Hoornik in Raam 58 en Proza van Ed Hoornik in Dietsche Warande & Belfort, dec. 1969. In dit laatste stuk wijst De Jong erop dat het oeuvre van Hoornik, dat zich nu over een periode van ruim dertig jaar uitstrekt, geschreven werd van uit de spanning tussen enerzijds het heden en de realiteit van de anderen en anderzijds de persoonlijke, innerlijke problematiek van het ik. De eerste realiteit wordt verbonden met aktueel politiek engagement, de tweede staat in het teken van metafysisch heimwee en de eksistentiële tematiek van verleden, schuld, dood, vervreemding, bedreiging en angst, in relatie gebracht met het schrijverschap. In het na-oorlogse werk, en dat is het meeste en belangrijkste, kan die hele gamma ook samengevat worden in het obsessionele beeld van het konsentratiekamp, dat zoals bekend op Hoorniks reële ervaring berust, maar verruimd wordt tot een symbool, een ‘afspiegeling van de wereld, van goed en kwaad, van jezelf’.

Dit alles bepaalt ook weer de inhoud van Hoorniks nieuwe en tweede roman De vingerwijzing, die een uitbreiding is van het prozastuk Petronella, dat destijds in De Gids 1967/1-2 verschenen is. Hoofdfiguur is opnieuw Kuyll, dezelfde van de vorige roman De overlevende (1968), in wie zonder moeite een afspiegeling of dubbelganger van de auteur kan worden herkend. Kuyll, omstreeks zestig jaar oud, worstelt opnieuw, of nog steeds, met zijn verleden, waarin hij telkens, ook in toestanden van vervreemding, dreigt weg te zinken. Dit verleden staat weer in het teken van de verloren geborgenheid, de schuldvraag, de doodsobsessie, en de niet aflatende herinnering aan het konsentratiekamp. Het innerlijk proces wordt hier op gang gebracht door de herinnering aan de dood van zijn moeder (die waarschijnlijk doodslag was) die voor Kuyll, toen nog een jongetje, de eerste konfrontatie met de dood heeft betekend. Die verre moederfiguur wordt zo overheersend dat men De vingerwijzing gerust de roman van een moederbinding zou kunnen noemen. (Daarom verbaast het mij al dat Fons Sarneel in zijn bespreking in Vrij Nederland van 22 nov. 1969 de mogelijkheid van een incestmotief afwees). Op een gegeven moment bedenkt Kuyll: ‘Wat ik wilde was mijn moeder, want een moeder, zie je, is hemel en aarde ineen. Toen ik een flink eind had afgelegd, kwam ik een man tegen, die de kop had van een vlieg uit een nachtmerrie. Hij nam mijn vrijheid af, toen mijn waardigheid en tenslotte de mogelijkheid om te zijn. Omdat ik jong was, wist ik het te overleven. Ik begon opnieuw, met meer ervaring toegerust en vervuld van nieuwe hoop, maar weer schoot ik tekort. Ik gaf het op. Ik verloochende nu wat ik voor het gemak maar god noem en veranderde helemaal in dat brandende, woedende, stuiptrekkende ding, dat altijd op zoek is naar een schede, niet om er zich schokkend in te ontledigen, maar om erdoor opgeslokt te worden en er voor goed in te verdwijnen.’ (153) De tragedie van het konsentratiekamp dus, de onmogelijkheid om zich nog in de realiteit te handhaven daarna, het verlies van de religieuze geborgenheid, en als gevolg van deze totale ontreddering (het bewustzijn van), een alles overheersend moederkompleks. Het is vooral dit bewustzijn dat Kuyll in het zelfonderzoek van deze roman verwerft: ‘Vijftig jaar lang is hier een moeder bezig dood te gaan in haar zoon en nog altijd is het niet afgelopen’.

Deze moederbinding is het centrale tema waarin de eerder vermelde spanning tussen verleden en nu, tussen de kooi van de gekomplekseerde zelfbespiegeling en de bevrijdende aktuele levensrealiteit, in opgehoopt zit. Essentieel voor deze in het onbewuste (verleden) wortelende maar met schokken naar het bewustzijn gedrongen moederbinding is namelijk haar dubbelzinnig karakter. Ze heeft een aantrekkende en een afstotende pool tegelijk, en het is precies tussen die beide polen dat Kuylls innerlijke worsteling zich afspeelt. Zoals bekend symboliseert de moederschoot niet alleen het leven maar tevens de dubbelganger ervan, de dood. Kuyll verlangt naar de moederschoot om erin te ontsnappen aan de bedreiging, maar tegelijk staat die moederbinding zijn genezing van het verleden en zijn herovering van de realiteit in de weg. Vandaar dat hij zijn moeder haat terwijl hij toch helemaal op haar is gericht. Om zich van haar te kunnen bevrijden, moet hij haar eerst vinden; haar vinden moet tegelijkertijd betekenen haar in het onbereikbare terugstoten. En het is dan ook deze polyvalentie die de centrale scene van de roman, de mislukte coïtus van Kuyll met zijn nichtje, bepaalt. Aan Kuylls innerlijke zoek- en bevrijdingstocht beantwoordt namelijk o.m. een tocht naar het ouderlijk huis, waar hij zijn moeder, letterlijk, gekregen en verloren heeft. Er wordt sterk de nadruk op gelegd dat hij naar dat huis gedreven wordt zonder precies te weten waarom, wat op het irrationele en op dat moment nog onbewuste karakter van de moederbinding wijst. In dat huis vindt hij zijn moeder niet (wordt er onverwacht met een dubbelganger gekonfronteerd) maar wel ontmoet hij er zijn nichtje Petertje, dat eigenlijk Petronella heet net zoals zijn moeder, en dat hier klaarblijkelijk dus de plaats van de moeder inneemt. Hij gaat met haar naar bed, maar onbegrijpelijkerwijze

[p. 111]

Ed Hoornik.

‘laat de natuur hem in de steek, nu zijn hele wezen erop gericht is zich met haar te verenigen’. Deze zin lijkt mij uiterst belangrijk, omdat ik in die ‘haar’ de beide Petronella's in elkaar zie overgaan. Kuylls onmacht wordt dan de impotentie die in de psychiatrie vaak als gevolg van een sterke moederbinding wordt verklaard. En die binding blijkt ook vaak het grootst te zijn precies in de faze waar zich de losmaking ervan voltrekt: tijdens de bevrijding, die als pijnlijk ervaren wordt, steekt het verlangen naar het pre-natale stadium hevig op. Hoewel Kuyll één en al begeerte is, kan hij de vagina van het meisje niet bereiken: in dat ultieme moment wordt de moederschoot voor goed onbereikbaar en kan de bevrijding en de terugkeer naar de realiteit pas voor goed beginnen. Daarom ook slaagt Kuyll er pas na die polyvalente belevenis in het beeld van zijn dode moeder in de verbeelding op te roepen (147-148), beleeft hij kort daarop nog een tweede visioen van haar dood precies op het moment dat ‘haar lichaam zich beschermend over hem uitbreidt’ (154), en blaast hij de doodgegane vlieg - die als symbool fungeert en die hij eveneens Petronella noemt! - van zich af (155). Ik heb hier zo sterk de nadruk op die mislukte coïtus gelegd, ten eerste omdat ik van mening ben dat hij de sleutel tot het hele boek geeft, en ten tweede om erop te wijzen dat Fons Sarneel zich vergist wanneer hij er slechts een ‘hulpkonstruktie’ en een imitatie van Sybren Polets Breekwater in ziet. Met de krusiale scene in Polets roman heeft het tafereel bij Hoornik inderdaad iets van de uiterlijke situatie gemeen, maar de innerlijke betekenis en funktie ervan zijn totaal verschillend.

Aan het tema van de moederbinding zitten in deze roman o.m. ook weer de belangrijke motieven van dood en schuld vast; dit laatste opnieuw in de bekende betekenis van een soort oerschuld die aan het bestaan zelf vastkleeft, en aan het katolieke begrip van de erfzonde doet denken. Maar die kunnen hier nu wel verder onbesproken blijven.

Van groter belang zijn nog de motieven van het schrijverschap en de schrijvende dubbelganger, die trouwens ook de teleskopische spiegelstruktuur van de roman bepalen. Het hoofdpersonage Kuyll, die zelf een schrijver is, verkeert in de volgende dualistische situatie. Enerzijds wil hij zich, van in zijn kamer, schrijvende van zijn verleden (moederbinding, chaotische problematiek) bevrijden en doet daartoe, als zelfterapie, een poging tot rekonstruktie van zijn vroege jeugd met de dood van zijn moeder als kernpunt. Anderzijds wendt hij vrij krampachtige pogingen aan om weer kontakt te krijgen met de aktuele, objektieve realiteit, o.m. door wandeltochten in de stad (73), waarbij hij echter telkens weer door de ‘spookstemmen van zijn kamer’ bedreigd wordt en in vervreemdingstoestanden wegdeemstert. In deze funktie treedt hij, krachtens allerlei aanwijzingen, als dubbelganger van de auteur Ed Hoornik op, en vertegenwoordigt hij het personele gezichtspunt van de roman. Dit motief van het schrijven zelf wordt daarbij nog problematisch gemaakt. Kuyll begeleidt zijn eigen schrijven namelijk voortdurend met kritische reflektie en twijfel aan de mogelijkheden ervan. Deze refleksie bereikt een hoogtepunt wanneer een werkelijke splitsing in Kuyll optreedt en er zich een opstandige dialoog ontwikkelt tussen de mens en de schrijver in hem (66). Wat hier aan de orde is, is de krusiale vraag in hoever het schrijven door het vervormende materiaal van de taal echt in staat is de werkelijkheid te achterhalen. De eerste, grote dualiteit wordt dan nog gevoed en gekompliceerd door een tweede. Ik heb al een paar keer Kuyll de hoofdfiguur van de roman genoemd omdat hij als medium fungeert, maar tijdens het lezen rijst geleidelijk sterker de vraag of dit wel zo is. De dubbelzinnigheid van het boek manifesteert zich immers ook nog op een ander en misschien beslissender plan. Als medium is Kuyll slechts een projektie van de auteur Hoornik, die eveneens voortdurend, en steeds opdringeriger in het boek aanwezig is en in de wij-vorm een auktorieel gezichtspunt inneemt, van waaruit de hele geschiedenis van Kuyll op haar beurt kritisch bekeken wordt en van kommentaar wordt voorzien. Het kan hier, samenvattend, wel zo gesteld worden: de auteur Hoornik projekteert zijn eigen dualisme tussen verleden en heden in de schrijvende romanfiguur Kuyll, wiens worsteling hij met een mengsel van kritiek, ironie en groeiende weerzin bekijkt, tot hij op de laatste bladzijde de knoop doorhakt en totaal eigenmachtig Kuyll uit het verleden weggrijpt, zijn geschrfiten over dit verleden wegwist en hem, bevrijd, in het nu plaatst, ‘dat van alle kanten op hem afkomt’. Anders gezegd: Hoornik laat een opzettelijk aandoende identifikatie plaatsvinden tussen Kuyll (die zich inderdaad net van zijn moeder heeft ontdaan) en die ene pool van zijn eigen wezen, nl. zijn eigen wilsbesluit om de zuigkracht en de dreiging van een met schuld beladen en bedrieglijk verleden krachtdadig en voor goed van zich af te zetten en terug te keren haar de levensrealiteit van vandaag.

Deze bespreking is louter beschrijvend en interpreterend gebleven, hoewel een evaluatie er wel in wordt geïmpliceerd. Enkele punten van kritiek, waar overigens in deze kroniek geen ruimte meer voor is, lijken mij hier minder belangrijk dan de bevestiging dat deze roman door zijn schriftuur, tematiek en spiegelbouw, die samen een boeiende struktuur vormen, mij uitermate heeft geïnteresseerd.

Paul de Wispelaere

Op 1 maart 1970 overleed te Amsterdam E. Hoornik. Bovenstaande bijdrage, die toen reeds gezet was, is hiermee een recensie geworden van zijn laatste literaire publikatie.
(Redaktie)