Ons Erfdeel. Jaargang 13

De droom van Aïn Sha'ir.

De Boekengilde De Clauwaert (Leuven) kondigde de jongste historische roman van Maria Rosseels een tijdlang aan onder de titel Het eeuwig leven. Amen. Er werd gezegd dat de roman het Kristelijke geloof in een hiernamaals zou behandelen. Inmiddels werd de ontworpen titel (op historische gronden) als onjuist beschouwd en verscheen het boek onder de nieuwe titel Wacht niet op de morgen (1969, 468 blz.). Door de wijziging van de titel, die zeker symbolisch moet worden opgenomen, wordt gesuggereerd dat de historische roman over het kristelijke koninkrijk Jeruzalem in de 12e eeuw (na de mislukte tweede kruisvaart) heel wat meer problemen behandelt dan het geloofspunt van het hiernamaals. Van Maria Rosseels mocht men weer een lijvige roman over specifieke geloofsproblemen verwachten, en ook dit boek ligt in de lijn van het kristelijk geëngageerd schrijverschap waarvan reeds Ik was een christen en Dood van een non, niet toevallig ook twee historische romans, getuigden. Toch is Wacht niet op de morgen veel meer geworden dan een geromanceerde bezinning over de kristelijke geloofsleer. Het ideologische engagement van de schrijfster heeft haar niet belemmerd opnieuw een levensboek te schrijven met heel véél problemen, diskussiepunten en vragen, waarin niet enkel de hedendaagse reflektieve gelovige maar ook de intellektueel zonder meer veel aanknopingspunten met de aktualiteit van nu kan herkennen. Al is de rekonstruktie van een vervlogen tijdsbeeld voor de romancière zeker belangrijk op zichzelf (er moeten veel studie en lektuur met het schrijven van dit boek gemoeid zijn geweest) toch blijkt de 12e eeuw maar een aanleiding te zijn tot een symbolische en zijdelingse bezinning over vraagstukken die de hedendaagse gelovige bezighouden. In dat opzicht bekleedt Maria Rosseels een aparte plaats onder onze romanschrijvers. Zij blijkt niet de minste twijfel te koesteren aangaande de geloofwaardigheid van het traditionele verhaal en in die zin staan haar boeken ver van de problematische verhaal- en taalteorieën die een groot deel van onze schrijvers plegen bezig te houden. Indien zij ergens het goed recht van de traditionele roman aanvecht, dan is het door haar bekommernis niet zomaar toe te geven aan de bekoring van het vertellen-om-het-vertellen (bij voorbeeld plaatjes kijken in het geschiedenisboek), maar wel om het verhaal als geleider voor een andere funktie, nl. die van de bezinning, te gebruiken. Waarschijnlijk is zij door haar overvloedig kontakt met de film zó oververzadigd van ‘verhalen’, evenals van estetische vormeksperimenten, dat zij het schrijven van een verhaal niet anders kan opvatten dan als een symboolschepping in het kader van haar kristelijkreligieus engagement. Zij maakt ernst met de literatuur, d.w.z. met schrijven over en voor het leven.

Dit verhaal samenvatten is niet gemakkelijk. Het wordt verteld door de jongeman Gilles de Malle uit Brabant, die Gerard van Ridevorde vergezelt naar het rijk van Outremer, waar zij de fysische aftakeling van de melaatse knaapkoning Boudewijn en ook de verovering van Jeruzalem door Salah ed-Din, 88 jaar na de intocht van Godfried van Lotharingen, meemaken. Gilles de Malle is allereerst de toekijkende kroniekschrijver en als zodanig niet rechtstreeks betrokken bij het hoofdgebeuren dat rond de melaatse koning Boudewijn en de intriges van het hof gekoncentreerd werd. Gilles de Malle blijft lange tijd in zijn rol van toeschouwer, kommentator en vertrouwensman. Maar van het begin af aan zien wij hem ook in een andere funktie: hij fungeert a.h.w. als het geweten van het boek en, op een wat groter afstand van de vertelling, ongetwijfeld

[p. 109]

Maria Rosseels (links L.P. Boon - rechts André Demedts) op de uitreiking van de Dirk Martensprijs te Aalst.

(foto P. Van den Abeele)

ook als de zegsman van de schrijfster. Al hoort Gilles de Malle eigenlijk niet bij de dramatis personae en staat hij wat apart, ongeveer bij het kommentariërend koor, toch is hij op het vlak van het verdiepende denken de meest aktieve figuur van het boek. Bij gelegenheid speelt hij wel even mee, hij wordt o.m. betrokken in een veldslag bij Montgisart tegen de Sarracenen, waarin hij de jonge Ahmed, neef van Salah ed-Din, neersteekt. Maar zijn betekenis in het boek ligt elders. Tesamen met de Joodse arts Mattanja ben Toda, aanvankelijk zijn ideologische tegenstander maar geleidelijk aan zijn medeverantwoordelijke broeder in dienst van de lijdenden, is hij de getuige, d.w.z. tegelijk het bewustzijn en het geweten, van de vertelde gebeurtenissen. In hun beider figuren ontvouwt het boek zijn symbolische betekenis. Niet toevallig staan zij beiden, de ene als geloofsgenoot en vertrouweling, de andere als uiterst humane arts van een andere konfessie, rond de ziekte van de centrale figuur, de melaatse koning Boudewijn. Van twee ideologisch gedifferentieerde zijden worden het probleem van het lijden en andere vraagstukken belicht. De dynamiek van deze bezinning bestaat erin dat de kristen Gilles en de Jood Mattanja geleidelijk naar elkaar toegroeien en zich uiteindelijk samen inzetten voor een leprozerie in Damaskus waar lijdenden van alle gezindten verpleegd worden. Deze leprozerie noemen zij Aïn Sha'ir, het paradijs. Om dit paradijs naar menselijk vermogen op aarde te stichten waren Gilles en Gerard van Ridevorde naar Outremer afgereisd. Gilles was zich daar aanvankelijk niet van bewust, besmet als hij was door bekeringsmanie en andere naïef-imperialistische oogmerken. Gerard van zijn kant erkent de geleidelijkheid van Gods onnaspeurlijke wegen niet en wil de nieuwe orde metterdaad en zelfs met de wapens afdwingen. Hij verdwaalt in de ideologie van de Tempelridders. Zo zien wij de figuur van Gilles geleidelijk uit zijn rol van kronikeur naar voren treden tot hij in het (weliswaar kortste) vierde deel de handeling schraagt en het hele gewicht van het bezinningsboek in zijn persoon koncentreert.

Is Wacht niet op de morgen een historische rekonstruktie van een kristelijk avontuur in Outremer, dan is het boek evenzeer de Bildungsgeschichte van Gilles de Malle. En daarin precies ligt voor mij het meest interessante van de roman. De eerste twee delen worden beheerst door de jonge koning Boudewijn (deel 2 eindigt met zijn dood op blz. 362); het derde deel, voor mij het minst interessante, beschrijft de ingewikkelde paleisintriges rond de opvolging en het verlies van de heilige stad aan Salah ed-Din. Gerard, de onbegrijpende Westerling met al zijn aktivisme, is een van de hoofdpionnen in de loense spekulaties van het derde deel, dat, naar mijn oordeel, het duidelijkst de zwakke kanten van het historische verhaal in de traditionele trant laat zien. In het vierde deel echter bereikt de opvoedingsgeschiedenis van Gilles de Malle haar voltooiing. Outremer werd dé ervaring van zijn leven, omdat Outremer hem volwassen leerde worden. Toen hij vertrok uit het klooster van Sint-Gerasius in Artois, was hij nog een kind, al meende hij de waarheid en de wijsheid in pacht te hebben. Outremer ontbolsterde hem tot een volwassen gelovige die op het konfessionele vlak de oogverblindende schuttingen van dogma's, aktioma's en vooroordelen kan doorbreken, en ook tot een geëngageerd gelovige die op het vlak van de konkrete gelovige inzet zijn vernieuwde inzichten kan vertalen in een waarachtige evangelische dienstbaarheid aan de lijdende medemens. Dit engagement in Aïn Sha'ir, samen met Mattanja en een Broeder Tempelier die Gerard hem als bewijs van zijn late ‘bekering’ zond, is de uitkomst van zijn eigen ‘bekering’.

Het zou een uitvoerige analyse vergen, al de aspekten van deze bekeringsgeschiedenis aan te stippen, want, zoals ik zei, het levensboek van Gilles de Malle biedt een omvattende doorsnee van de vraagstukken die een hedendaags bewust gelovige beroeren. Het komt me voor, oat hier en daar al of niet opzettelijke anachronismen werden ingeschoven om de vertelling te aktualiseren. Maria Rosseels, getrouw aan de romankonceptie die haar naam maakte, dramatiseert en konkretiseert ideeën, in dit geval een massa ideeen, en de dialoog met het geestesleven van ónze tijd leidt soms naar ‘verrassend aktuele’ interpretaties van een tijdsbeeld dat ongeveer acht eeuwen van ons verwijderd ligt. Of zij soms anachronistisch interpreteert, is hier van minder betekenis. Hoofdzaak is de ‘herbronning’ van het kristelijk geloof aan de liefdeleer van de mens Jezus. In het licht van deze centrale idee, die de bekeringsgeschiedenis van Gilles de Malle schraagt, passeren een hele reeks problemen de revue. Ik gebruik speciaal deze uitdrukking, omdat de schrijfster werkelijk vanuit het volle leven zowat alle knelpunten van een volwassen geloofshouding aanraakt, al gebeurt dit natuurlijk niet katechismusgewijs, want zij heeft métier genoeg om de talrijke bezinningsstonden (die in de dialogen liggen) te integreren in een vakkundig gemonteerde en gedoseerde verhaalstruktuur. Aanvankelijk spreekt de naïef-gelovige Gilles vooral over geloofspunten als de Voorzienigheid, de straffende God en het gezag van de Paus. Geleidelijk stoot hij onder de druk van zijn ervaringen door tot de kern van zijn gelovig-zijn. In die kern vinden wij de onnoembare goddelijkheid van God en de menselijkheid van Jezus. God wordt de ongrijpbare, die niet in een systeem, laat staan een systeem van statische schema's, kan gevangen worden, Gilles dúrft achter de dogmatische beschuttingen vandaan te komen, de dogmamuren waarop ooit anatema-kantelen stonden, omvergooien en de Ongenoemde God belijden. Voor Gilles wordt de wereld ondanks zijn geloof een ‘doolhof van raadsels’ (blz. 164). Hij leeft in de vraag, meteen ook in de angsten van de twijfel. In dit licht moet ook de bespreking van het probleem van het lijden en van het hiernamaals gesitueerd worden. Het énige mogelijke antwoord blijkt te liggen in de deemoedige geloofshouding van de man Job, die ook niet iets zinvols kon zeggen ‘over dingen die geheel buiten onze vertrouwde werkelijkheid liggen, en, buiten het geloof, enkel ‘zonder inzicht’ kon spreken ‘over dingen, te wonderbaar voor mijn verstand’ (blz. 353). Komplementair met dit vernieuwde godsbeeld is de nieuwe visie op de menselijkheid van de historische Jezus. Gilles verzaakt

[p. 110]

aan de Jezus van Paulus, van Rome en de Kerk, hij herijkt zijn geloof (zowel zijn denken als zijn doen die natuurlijk samenhangen) aan de onbegrepen liefdeleer van de Joodse man die al goeddoende rondging. Gilles reageert tegen een ongepaste vermenselijking van God, maar verzet zich evenzeer tegen een onverantwoorde vergoddelijking van Jezus, wat een vrijbrief zou kunnen zijn voor een van de wereld afgewend kristendom. Hij leert de blijde boodschap zien als een wekroep tot daadwerkelijk engagement voor de realisatie van een Aïn Sha'ir, al ligt ook dat achter de einder van ons beperkt verstand. In die zin verklaar ik de titel Wacht niet op de morgen: wacht niet op het alles verhelderende licht van het verstand, omdat bewust leven niet mogelijk is zonder duisternis, twijfel, angst: maar wacht ook niet op de morgen (van een parousie of zo iets) om de handen uit de mouwen te steken, want het eschatologische Aïn Sha'ir is een zaak van iedereen (Kristen, Jood, Moslim of ongelovige) en van elk uur, nu en alle dagen.

Ik heb het boek hoofdzakelijk langs de ideologische kant voorgesteld. Ik dacht dat dit de meest aangepaste approach was. Lezers die vertrouwd zijn met de hedendaagse teologie zullen misschien van mening zijn, dat de schrijfster nog niet ver genoeg ging, omdat bepaalde vragen wellicht nog radikaler geformuleerd kunnen worden. Dat de lektuur van dit boek deze en andere vragen losmaakt bij de lezer, moge illustreren hoezeer het iedereen die deze stem wil beluisteren, tot meedenken aanzet en hoezeer het iedereen die het goed meent met de mens, voor zijn verantwoordelijkheid plaatst. Want als gedramatiseerde idee wil Wacht niet op de morgen precies laten zien dat ene geloof zonder daden een hypokriete leugen is.

Marcel Janssens