Ons Erfdeel. Jaargang 13

[p. 102]

B.F. Van Vlierden tussen het wonder en de verwondering.

Het boek van B.F. Van Vlierden, Van In 't Wonderjaer tot De Verwondering. Een poëtica van de Vlaamse roman (Antwerpen, De Nederlandse Boekhandel, 1969, 275 blz.), is gegroeid uit een twintig jaar lang gesprek met de Vlaamse roman. Zoals het een hedendaags kritikus past, betreft deze dialoog op de eerste plaats werkstrukturen. Uit de kombinatie van titel en ondertitel van zijn studie blijkt echter dat B.F. Van Vlierden de taak van de geschiedschrijver heeft willen verbinden met die van de analytikus die op zichzelf rustende romanteksten onderzoekt. De roman is voor deze auteur zeker een tekst, en hij zal de autonomie van zo'n werkstuk voor het grootste deel onderschrijven. Hij kon op zijn beurt een aantal ongetwijfeld briljante tekstanalyses geleverd hebben zoals Jean Weisgerber deed in zijn Aspecten van de Vlaamse roman (eerste Franse editie 1963). Het inleidende overzicht van de geschiedenis van de Vlaamse roman vanaf Conscience tot Claus, dat Weisgerber aan zijn werkanalyses liet voorafgaan, maakt in het boek van Van Vlierden mede deel uit van de materie van het onderzoek. Hij plaatst al zijn teksten in een historisch verband, niet zomaar in de ouderwetse zuiver-kronologische opeenvolging binnen scholen, generaties of stijlrichtingen, maar in een veel dwingender afhankelijkheid op zuiver-interne, d.w.z. literaire en strukturele gronden. Hij schrijft de geschiedenis van werkstrukturen inzover deze geschiedenis maken, mekaar oproepen, zich voortplanten, korrigeren of uitschakelen. B.F. Van Vlierden ziet dus in de geschiedenis van de Vlaamse roman sinds In 't Wonderjaer echte literaire krachtlijnen aan het werk, waarvan hij de dwingende, de intern-wetmatige samenhang poogt te achterhalen. Alleen in die zin kan zijn romangeschiedenis een romanpoëtica worden genoemd. Nu is de verbinding van deze begrippen op zichzelf een uitdaging. De grote verdienste van dit boek bestaat er juist in, dat de schrijver deze uitdaging op zich nam en op interne gronden een orde wist te stichten in een ontmoedigende massa materiaal, die al zo vaak historisch-kronologisch werd doorgelicht, maar nog altijd op een zuiver poëtologische manier moest worden aangepakt. Het boek is persoonlijk, origineel en gedurfd, maar evenzeer een produkt van een trend die de hedendaagse literatuurstudie kenmerkt. Van Vlierdens boek is up-todate. Na al wat over de Vlaamse kritiek de laatste tijd geschreven werd, is dat alleen al een verdienste. De schrijver zelf noemt zijn studie ‘een fenomenologie van de Vlaamse roman’. In feite is dit een andere term voor de kruising van historie en poëtica die ik vermeldde. Het zou vermetel zijn te hopen dat zo'n omvattend projekt (130 jaar Vlaamse romangeschiedenis samengebald in 275 bladzijden) al bij de eerste poging perfekt geslaagd zou zijn. Maar de grondintuïtie waaruit dit boek is voortgekomen, en de poëtologische metode die het eksposé schraagt, zijn kostbare aanwinsten voor het literatuuronderzoek bij ons. Het boek kan op detailpunten voor diskussie vatbaar zijn, het mag zelfs in belangrijker sektoren aanvechtbaar zijn, ik geloof toch dat B.F. Van Vlierden ons een stimulerende werkhypotese heeft geschonken, waar de historikus van de Vlaamse roman voortaan ernstig rekening mee zal moeten houden.

Hoe ziet die dieptestruktuur van de Vlaamse roman er dan volgens B.F. Van Vlierden uit? De Europese roman in het algemeen en de Vlaamse roman sinds Conscience ontwikkelden zich volgens een driefazig schema dat de mens zelf volgde in zijn verhouding tot de werkelijkheid: wonder - zakelijkheid - vervreemding. Alles in dit boek steunt op de zich historisch wijzigende betrekking tot de werkelijkheid, waarmee de uitbeelding van de werkelijkheid in de roman parallel loopt. Het epos (het verhaal van het wonder) was een verhaal van en voor ridders die uniform samenleefden in de wereld van het wonder; de burgers leefden in de wereld van de werkelijkheid en beeldden een niet langer meer wonderlijke, maar kritische doorgelichte werkelijkheid uit in hun romans; de huidige generatie van antiromanschrijvers ervaren de werkelijkheid als problematisch en vervreemd. De auteur geeft aan deze drie fazen nog andere namen: in den beginne was het epos; in een eerste mutatie ontwikkelde het epos zich tot roman, die als uitbeelding van een kritisch geworden werkelijkheidszin het kritisch stadium van de epiek uitmaakt; na het tijdperk van de roman, in wezen reeds kritisch (logos), kondigt zich de tijd aan van de ponos, d.w.z. de roman als tekst, schriftuur, geschreven taalvorm. Wij zitten volop in deze derde faze van de roman als geschreven tekst. Maar na deze tweede mutatie liggen vele wegen open. Na het naïeve wonder, de kritische rationaliteit en de problematische verwondering, zou de roman wel eens het terrein van het nog onontgonnen wonder, het open mysterie, kunnen ontdekken. Misschien leert de romancier de problematisch geworden werkelijkheid opnieuw als een zinvolle positieve mogelijkheid op te vatten. De roman die op dit ogenblik in het slop blijkt te zitten, zou door deze heroriëntatie aan het open mysterie als volte en opdracht, een nieuw impuls en een schitterende levenskans kunnen krijgen.

Deze verwachting (van een vierde faze) ligt als een ring van vertrouwen rond het boek van B.F. Van Vlierden. Zijn Inleiding loopt op deze ‘uitkomst’ uit; de meest briljante bladzijden van zijn Nawoord zijn eraan gewijd. De werkelijkheid benaderen, zo zegt hij met de fenomenologen, impliceert zowel zin-nemen als zin-krijgen. Een roman schrijven is dan zowel zin-nemen als zin-maken, het wordt een kreatief poiein in de oorspronkelijke betekenis, niet een mimesis van een voorafbestaande voltooide zin, noch een gratuite kreatie ex nihilo binnen een absurde chaos, maar een kreatie van werkelijkheid in een volte van zin die daartoe uitnodigt. Wat tot dusver als een vernederend probleem werd aangevoeld, wordt een open mysterie, tegelijk uitdagend en vertrouwenwekkend, waarbinnen het opus mogelijk wordt. Deze gedachten - ware adventslektuur met een vleugje Teilhard de Chardin erbij, zou ik zeggen - zijn de schrijver van deze romangeschiedenis blijkbaar zeer dierbaar. Vanzelfsprekend gaat hij hier de perken van de historiografie en van de fenomenologie te buiten. Maar de verwachting is zo mooi (en zo mooi beschreven) dat men met de schrijver wil hopen dat zij vlug bewaarheid mag worden.

Dus een immanente ontwikkeling over drie fazen (epos - logos - ponos). Het basisschema kan echter vanuit drie gezichtshoeken bekeken worden. Allereerst, zoals gezegd, vanuit de werkelijkheidsbenadering. Ten tweede ook vanuit de zich wijzigende houding van de schrijver tegenover zijn werk. Deze betrekking schrijver-werk vertoont eveneens de drie fazen van het ternaire basisschema: de verteller van het epos staat in de oersituatie van het vertellen tussen het vertelde en de toehoorder; met het drukken en lezen van boeken verandert deze situatie grondig: de participatie aan een gemeenschappelijke realiteit valt weg, de lezer doodt het epos, de roman wordt anti-epos; in de derde faze ontwikkelt het anti-epos van een verteller die meer en meer schrijver werd en zich ekspliciet met

[p. 103]

zijn schrijfsituatie ging bezighouden, zich tot anti-roman. De derde en laatste relatie die de ontwikkeling van epos over roman naar anti-roman kenmerkt, is die van het werk tot de lezer. De toehoorder van het epos participeerde aan het eenmakende vertelgebeuren dat een duidelijke maatschappelijke funktie had; de lezer van romans herkende zich in het gemeenschappelijke nuchtere wereldbeeld van de burgers; de lezer van de anti-roman ten slotte wordt her-schepper of herschrijver van een hem aangeboden ‘onaffe’ tekst die om een (nooit te beëindigen) verder-dichten in de leesakt verzoekt.

Alles hangt nu af van de manier waarop dit prachtige schema verzoend wordt met de gegevens van de geschiedenis. Na de verkenning van de startplaats, Consciences In 't wonderjaer (met de m.i. overbodige ekskursus over Charles de Coster) rangschikt Van Vlierden nog acht hoofdstukken in alternerende orde: de even hoofdstukken handelen over de evalutie van de werkelijkheid in de roman, d.w.z. een voortschrijdende devalutie van Gegen-Stand over probleem naar chaos; de oneven hoofdstukken bespreken de bewustwording van de volstrekte eigenheid van de werkelijkheid in de roman en hier verschijnt de romanwerkelijkheid achtereenvolgens als ontwerp van een ik, als geestelijke oefening, als terapeutische metode en als scheppende vorm. Vanzelfsprekend blijft het schema bij deze toetsing aan de historie overeind, omdat het schema zelf niet zomaar uitgedacht werd los van de realiteit, maar induktief als een omvattende synteze uit een massa materiaal gegroeid is. Het is beslist niet zo, dat de auteur bij een of ander filozoof zijn dialektisch ontwikkelingspatroon ‘gespiekt’ zou hebben en dat zijn gedurfde geschiedschrijving van de Vlaamse roman erin zou bestaan, de toepasbaarheid van een filozofische dialektiek aan te tonen aan de hand van 130 jaar Vlaamse romangeschiedenis. Hoe gekonstrueerd het schema ook moge lijken, toch werd het, om Van Vlierdens geliefde termen te gebruiken, evenzeer gevonden als gemaakt, evenzeer geschapen als ontvangen.

Niemand zal betwisten dat de werkelijkheidsbenadering inderdaad een wezenlijke faktor in de geschiedenis van de roman uitmaakt, noch dat meer bepaald in de Vlaamse roman de ontwikkeling van roman (logos) naar anti-roman (ponos) door een zich wijzigende verhouding tegenover de werkelijkheid gekonditioneerd werd. In zijn grote trekken bekeken, konfirmeren de feiten ongetwijfeld de briljante grondintuïtie van de auteur. Maar de auteur heeft zich door het begrijpelijke entoesiasme van iemand die een pracht van een vondst doet, ertoe laten verleiden om de hele geschiedenis van de Vlaamse roman vanaf Conscience in het schema te stoppen. De struktuur van de alternerende hoofdstukken, met hun wisselspel van werkelijkheidsbenadering en -vervreemding, maakt het natuurlijk mogelijk álles ter sprake te brengen, zowel de meest werkelijkheidsvreemde kreatie als de reportageroman, de ideeënroman, de science fiction en het kursiefje. Ik meen dat het boek nog veel overtuigender geweest had kunnen zijn, indien de schrijver alléén die werken (maar dan wat uitvoeriger)



had besproken die werkelijk zijn schema epos-logos-ponos kunnen adstrueren. Had hij zich beperkt tot een behandeling van duidelijke gevallen, waarin de evolutie naar de anti-roman met zijn vele varianten onmiskenbaar af te lezen valt, dan had hij honderden titels kunnen laten vallen en misschien vijftien boeken binnen zijn koördinatiestelsel grondig kunnen uitzetten. Het is mijn eerlijke overtuiging dat het reuzewerk dat de schrijver zich getroostte, slechts een gedeeltelijk bevredigend rezultaat opleverde wegens de overdaad aan materiaal waarmee gemanipuleerd moest worden... En het is eveneens mijn overtuiging dat hij af en toe moet ‘manipuleren’ en wringen, opdat al die titels ten gepasten tijde in het toegemeten hokje zouden vallen. Zelfs binnen de hoofdstukken (bij voorbeeld de even), waar de demonstratie van het schema werkelijk op gang komt, wordt de trefzekerheid van het betoog afgezwakt door de aanwezigheid van ballastmateriaal dat niet ter zake doet in de argumentatie, maar dat nu eenmaal vermeld wordt omdat het... geschreven werd. De schrijver van deze poetica wordt dan in de hoek gedrongen door zijn materiaal dat hij in zijn totaliteit wil vermelden, al hindert het hem zeer. De bekoring van de volledigheid speelde hem parten. Met het gevolg dat het door hem zo deskundig samengebracht materiaal grondig zou moeten worden geserieerd en gewogen, opdat de grote krachtlijnen duidelijker en met de meest bewijskrachtige gegevens zouden kunnen worden afgetekend. Het rezultaat van zo'n drastische schifting zou niet veel kunnen verschillen van de bevindingen van B.F. Van Vlierden. Maar ik vind dat zijn biezonder stimulerende intuïtie het zou verdienen met zoveel mogelijk kienvrij materiaal te worden geadstrueerd. Nu raakt zij zoek tussen de ontelbare bomen van een op de duur onzichtbaar bos.

De analyse van een paar hoofdstukken zou kunnen illustreren hoe groot het gewicht van het schema wel is. Ik denk aan hoofdstuk VII, De roman als therapeutische methode (met daarin o.m. de magisch-realisten, de laatste romans van Walschap en De Verwondering). Hier wordt de term ‘therapeutische methode’ m.i. niet duidelijk genoeg omschreven. Gaat het om de terapeutische waarde die het schrijven van een roman heeft voor de schrijver (dus een terapie naar buiten, naar de schrijver toe, zoals kennelijk bij J. Daisne, en waarom niet bij M. Gijsen die echter in een ander vakje zit)?; of gaat het om de terapeutische waarde die het schrijven heeft voor een binnen de roman met schrijven bezig zijnd personage (zoals in De Verwondering)? Deze twee m.i. verschillende zaken worden in dit hoofdstuk tezamen besproken. Nu weet ik niet of het terapeutische karakter van het schrijven van De Verwondering op één lijn te plaatsen is met wat gebeurt in het schrijverschap van J. Daisne. De omvattende titel, die zo mooi past in het schema, groepeert hier gegevens van verschillende orde, met als resultaat dat de bewijskracht van het betoog verwatert. In het licht van wat ik boven schreef over de volledigheidsbetrachting, kon hoofdstuk VI, waarin romans besproken worden die de werkelijkheidsuitbeelding ernstig nemen alsof er nooit een vuiltje aan de lucht was (ro-

[p. 104]

mans die zich dus niet storen aan het fenomenologische schema...), rustig wegvallen, zonder dat het boek er onder zou lijden. Dit hoofdstuk, dat werkelijkheidsgetrouwe romans bespreekt tot in de jongste jaren, is tevens een voorbeeld van de vreemde spanningsverschijnselen die nu eenmaal moésten optreden, tussen de kronologie en het syntetische schema. Er zou over de interne kausaliteit die de schrijver stilzwijgend aanneemt binnen zijn ternaire dialektiek, heel wat te zeggen zijn. De romanhistorie blijkt zich nu eenmaal niet te storen aan fenomenologische ontwikkelingspatronen. Ik zeg niet dat zij daarvoor allergisch is, verre vandaar, maar zo regelvast als B.F. Van Vlierden het ons bij de gratie van zijn schema wil doen geloven, is de Vlaamse roman niet geweest. Onder de druk van het schema gaan ook bepaalde interpretaties scheefliggen. Laat me er tot slot een drietal uitpikken, welteverstaan niet met de bedoeling wat dan ook af te dingen op de waarde van dit boek, want wat maakt detailkritiek uit ten opzichte van zo'n groot werk? Op blz. 37 (begin hoofdstuk II) wordt gezegd dat sociale ‘waarheid’ de vertellers van de generatie Conscience en tijdgenoten niet rechtstreeks aanging. Na de studie van Ph. de Pillecyn over de sociale achtergronden van de Vlaamse roman in de 19e eeuw (en ook zonder deze studie), is deze bewering toch maar een... bewering, of anders wordt hier met woorden gespeeld. Verder betwijfel ik of Het leven en de dood in den ast thuishoort in het hoofdstuk over de terapeutische metode, want is het zo zonneklaar dat de drie tobbers écht ‘genezen’ (blz. 144)? En last not least, de interpretatie van Het Boek Alfa als ‘een typisch psychoanalytische therapie’ (blz. 170) is een gewaagde onderneming die alleen zinvol zou kunnen zijn bij de gratie van een feilloos kloppend schema.

Marcel Janssens