Ons Erfdeel. Jaargang 13

[p. 95]

vlaanderen en nederland vanuit een brits standpunt gezien

patricia carson

Geboren te Plymouth, Engeland. Master of Arts (Geschiedenis) van de Universiteit van Londen. Gehuwd met een Vlaams hoogleraar. Publiceerde The Fair Face of Flanders (1969).

Shakespeare zal wel veel typischer Brits geweest zijn dan ik. Al bij al is hij niet zo onbezonnen geweest een buitenlandse te huwen. In het verwoorden van zijn ideeën was hij beslist sterker. In al zijn stukken die in het buitenland spelen, verlangen de Britse personages altijd snel weer thuis te zijn. In zijn stuk ‘Richard II’, in een zeer bekende rede die vaak geciteerd wordt omdat ze verwijst naar Brittannië als ‘Die kostbare steen gedreven in een zilveren zee’, legt hij verder uit dat het Kanaal niet alleen waardevol is als omlijsting, maar ook als burchtgracht die het eiland beschermt tegen de ‘jaloersheid van minder gelukkige landen’. Dit schijnt de grondtoon te zijn van de Britse reakties tegenover ‘het buitenland’, of dit nu Nederland is, Vlaanderen, India of Afrika. Niet één echte Engelsman gelooft dat er een buitenlander kan bestaan die 't niet jammer vindt dat hij als buitenlander geboren werd. Iedere Engelsman weet, met de ingeboren zekerheid van generaties, dat een Nederlander of een Vlaming - net als elke andere buitenlander, natuurlijk - zo hij vrijuit had mogen kiezen, als Brit ter wereld zou gekomen zijn. Zodoende, al reageren alleen werkelijk extreme gevallen op dezelfde manier als Uncle Matthew in Nancy Mitfords wondermooi portret in haar roman ‘The Pursuit of Love’, is dit gevoel van mededogen aanwezig in de meeste Britse reakties op ‘het buitenland’.

Maar er is meer: niet alleen wordt het als een tegenslag beschouwd niet als Brit geboren te zijn, maar bovendien voelt men het als een plicht en een genoegen aan ‘het buitenland’ zo Brits mogelijk te maken. Dientengevolge baanden missionarissen zich heroïsch een weg, door de zon getaand, door muskieten geplaagd, ondervoed, door de inboorlingen achtervolgd en gewoonlijk met het summum aan ongemakken, door oerwoud en woestijn, om ijsbergen heen, met in hun achterhoofd de knusse zekerheid dat ze niet alleen hun plicht deden, maar ook de enige voldoening schenkende manier van leven meebrachten, evengoed van toepassing in Hampstead als aan de oevers van de Zambesi. ‘Alleen kwaaie honden en Engelsen trotseren de middagzon’, zoals het heet.

Deze reaktie kwam het sterkst tot uiting in tropisch Afrika, in het door de cholera geplaagde India of de woestijnen van Arabië. Maar in zekere mate bepaalt ze ook de Britse kijk op landen van het Europese vasteland. Als we dus de reakties op Nederland en Vlaanderen willen bespreken of proberen te beschrijven, dan moeten we de volgende kwalifikatie voor ogen houden: ze kunnen aantrekkelijk zijn, vriendelijk, gastvrij, zelfs mooi, maar in wezen zijn ze ‘buitenland’, en dat wil zeggen: niet zo goed als Brittannië. Dit is evenzeer toepasselijk op een Brittannië dat een tijd van rantsoenering kent, gebombardeerd wordt, geblokkeerd wordt door de mist of de nadelige betalingsbalans, als wanneer anders.

We mogen dit dus niet vergeten bij onze poging om de Britse reakties op Nederland en Vlaanderen te omschrijven. Van de andere kant zijn beide niet zo erg ‘buitenland’ als sommige andere plaatsen. Je kunt er betrekkelijk gemakkelijk naartoe, zonder visum of injekties - al gelooft niet iedere Brit dat werkelijk, en denkt hij beslist, als hij de raad krijgt 's nachts maar liever een hor voor het open raam van de slaapkamer te plaatsen, dat een paar inspuitingen tegen malaria misschien toch verstandiger zouden geweest zijn, alleen maar voor 't geval dàt...

Naar het buitenland gaan met vakantie is heel mooi als alles goed verloopt, maar het is helemaal niet leuk om er ziek te worden, er betrokken te zijn bij een auto-ongeval of er getrouwd te geraken. Al deze situaties veronderstellen een veel te nauw kontakt met de inboorlingen. Ik geloof dat de Britten nogal optimistisch zouden staan tegenover ziek worden in Nederland, omdat ze een ingeboren eerbied hebben voor de Nederlandse hygiëne, maar ik ben er niet helemaal zeker van dat het ook voor Vlaanderen in orde zou zijn. Dit vloeit gedeeltelijk voort uit het feit dat Vlaanderen, deel van België, bekend staat als overwegend Rooms-katoliek. De echte Brit vreest nog altijd, on-

[p. 96]

danks Johannes XXIII en verschillende koncilies, onverhoeds gestrikt te worden en handig bekeerd, nog voor hij de tijd gevonden heeft om van zijn liefde voor de Anglikaanse Kerk te getuigen. Ook dit is minder van toepassing op Nederland, omdat de Brit op school kon leren dat de Nederlanders de ‘goede’ protestantse partij kozen onder Willem de Zwijger (die kan beschouwd worden als een ere-Brit, aangezien zijn achterkleinzoon Willem III inderdaad een beetje later koning van Engeland werd) en daardoor vertrouwenswaardiger zijn. Bijna niemand in Brittannië kan zich voorstellen dat bijna de helft van Nederland katoliek is, en dat van de andere helft heel wat mensen behoren tot protestantse groepen die omwille van de vurige expressie van hun geloof beslist niet kunnen vergeleken worden met de Kerk van Engeland.

Daarom wordt Nederland beschouwd als een eerbaar land. Ze zijn protestant en goede hoveniers, en zeevaarders. Dit laatste is een heel goed punt in hun voordeel. Niemand die de ‘zeven zeeën bevaren heeft’ kan helemaal van de Britten zelf verschillen, die zulke lange perioden aan boord doorbrengen. De strijd van Nederland om de wateren te bedwingen en de Zuiderzee achter de grote dijken te houden is bewonderenswaardig. Van de andere kant schijnen alleen de specialisten te weten dat de Vlamingen zich met gelijkaardige karweitjes onledig gehouden hebben, niet alleen thuis maar ook in de Engelse venen, sedert de twaalfde eeuw. De Britten bekennen niet al te makkelijk dat ze ooit buitenlandse hulp of raad aanvaardden, en het is waarschijnlijk ontaktisch te vermelden dat Willem de Veroveraar in 1066 vergezeld was van een aanzienlijk aantal Vlaamse ridders.

Want de Britten zijn in 't algemeen slecht te spreken over invasies. Ze hebben de neiging, geloof ik, te denken dat Vlaanderen, en België in zijn geheel, zorgeloos te werk ging, aangezien het zo dikwijls overrompeld werd. Nederland, van de andere kant, deed zijn best. Dit is een interessant punt waarop de geschiedenis feitelijk volledig vertekend werd. Weinig Britten schijnen te beseffen dat Nederland neutraal bleef in de Eerste Wereldoorlog. Weinigen beseffen bovendien dat het Belgisch leger in 1940 langer dan het Nederlandse weerstand bood aan de Duitse inval.

Wat veel Britten fascineert is de verhouding tussen de Belgen zelf en hun toenmalige koning, Leopold III. Ze weten dat koningin Wilhelmina - heel intelligent - naar Brittannië vluchtte. Dat Leopold verkoos bij het leger te blijven waarvan hij de opperbevelhebber was, is op zijn minst zonderling. Ook hij kon al bij al naar Brittannië gekomen zijn! Dat hij integendeel bleef, bij zijn eigen mensen, is nogal onbegrijpelijk. Er zijn geen dergelijke pijnlijke twijfels omtrent koning Albert - of omtrent Leopold I, die tenslotte de oom was van koningin Victoria, en wat zou eerbiedwaardiger kunnen zijn dan zulke verwantschap? Met Leopold II ligt de zaak wel anders: hij begreep veel te snel de waarde van Kongo en was te grondig in zijn exploitatie van dat gebied. Zodoende waar er meegevoeld kon worden met de Nederlanders ten opzichte van de zelfstandigheid van hun kolonies vielen er meer zure druiven te verteren bij de onafhankelijkheid van Kongo in 1960. Veel Britten weten van het ‘vodje papier’ waarvoor de eerste wereldoorlog begon, van het ‘slagveld’ van Europa dat ze moesten verdedigen. Velen kennen ook maar al te goed het Vlaanderen van de modderige loopgraven vol ratten, van hopeloze en duur betaalde aanvallen om 200 meter niemandsland, en het verbijsterend monument van de Meense Poort in leper voor de doden van het Commonwealth. Voor de generatie van jonge mannen uit 1914 is leper Wypers - want een woord dat met ‘Yp’ begint is absoluut onmogelijk uit te spreken.

Dat een Nederlander Nederlands spreekt is aanvaardbaar. Dat hij dikwijls ook keurig Engels praat is een soort extraatje en maakt hem nog meer verwant. Dat de Vlamingen Nederlands zouden spreken is volstrekt onbegrijpelijk. Het is feitelijk een nogal ingewikkelde situatie, natuurlijk. Als de Brit in Oostende aan wal stapt, verwacht hij een vreemde taal te horen -

[p. 97]

het zou anders niet echt de moeite waard zijn de overtocht te maken - maar die vreemde taal behoort eigenlijk Frans te zijn. Er is een licht gevoel van ‘teleurstelling’ omdat, in plaats van de kommentaar van de zeelui onder elkaar te kunnen volgen, hun taal zelfs nog vreemder klinkt dan men verwacht had.

Ook in Vlaanderen zijn er veel mensen die Engels praten - hierover is de Brit in het buitenland gerust. Alle kontakt met thuis lijkt niet verbroken - er is alleen verwondering: als die buitenlanders Engels kùnnen praten, waarom doen ze 't dan niet de hele tijd? Dat er in België als geheel nog een verdere verwikkeling bestaat, is zeer moeilijk te achterhalen. Dus, wat is Vlaams? Het antwoord luidt dat het een serie dialekten is die van plaats tot plaats in Vlaanderen sterk verschillen, en dat het ietwat onhoffelijk is het te doen voorkomen dat het gebruikt wordt. Wat is de nationale taal van België dan, als het niet het Vlaams is, of het Frans? Geleidelijk wordt de juiste toestand duidelijk - dat er twee officiële geschreven en gesproken talen zijn in dit kleine land - het Frans, gesproken in Wallonië en delen van Brussel, en het Nederlands in Vlaanderen en andere delen van Brussel. Dan komt natuurlijk de voor de hand liggende vraag - waarom, als de Vlamingen dan Nederlands praten en dikwijls kibbelen met de Walen, waarom sluiten ze zich dan niet aan bij het Koninkrijk der Nederlanden, terwijl hun landgenoten, Frans van taal en kultuur, zich zouden aansluiten bij de Franse Republiek? Dat is echter een kapitale vraag, die een ingewikkelde historische verklaring vergt. Ze wordt door meeste Britten nooit gesteld. Wat hen echter treft is dat er in een sociale kontekst moeilijkheden rijzen - mag een Waal bijv. een Vlaamse trouwen? Niet één Brit zou eraan denken te vragen of een Engelsman een Schotse of een Welse mag huwen. Ze weten zeer goed dat het probleem van de Schotse of Welse autonomie waarschijnlijk nooit opgelost zal worden, en toch vragen ze wanneer de Vlaams-Waalse kwestie een oplossing zal vinden, en ze verwachten een precies antwoord. De verslagen in de Britse pers ten tijde van de twisten over het taalgebruik aan de universiteit van Leuven toonden aan dat de grondidee van twee gelijkwaardige talen in één klein land voor Britten kompleet onbegrijpelijk is. Niettemin is de Brit opgelucht en tevreden als hij merkt dat elke Vlaming, niettegenstaande die voortschrijdende taalstrijd, zijn best zal doen om een vreemdeling in het Frans te woord te staan. Wat natuurlijk het geschilpunt alleen maar ingewikkelder maakt!

Veel Britse kinderen zien in hun eerste prentboeken verrukkelijke illustraties met kleine Nederlandse meisjes in gesteven witte kapjes en gestreepte rokken, en jongens met flodderige zwarte broeken, die sigaren roken op een schrikwekkend prille leeftijd. Dit maakt dat ze gerustgesteld zijn als ze met de werkelijkheid gekonfronteerd worden. Er zijn echt nog klompen in Holland. Maar Vlaanderen heeft Brugge gerwijs, heeft geen dergelijke nationale klederdracht, en evenmin windmolens, ten minste niet in zo'n groot aantal als Holland. Maar Vlaanderen heeft Brugge - al kan eraan getwijfeld worden of veel Britten zich realizeren dat Brugge deel uitmaakt van een bepaald land; ze denken er veeleer aan als aan een bekoorlijke halte na Oostende, op hun reizen naar het zuiden of het oosten. Brugge is de stad van kanalen, kant, weelderige maar dure restaurants waar iedereen Engels praat, dat tenslotte alleen maar het slecht uitgesproken dialekt van Brugge is. Veel Engelsen hebben er zelfs gewoond, vooral voor de Eerste Wereldoorlog, toen het Pond zich in een bijzonder florissante positie bevond. Als zodanig is het bijna een aanhangsel van Engeland. Maar Gent is al werkelijk het buitenland, en Brussel het centrum van dat mengsel van bedreiging en belofte voor de Engelse wereld - de Gemeenschappelijke Markt. Het gevoel is zeer zeker levend dat zowel Nederland als België aan de Britse kant staan in de redetwisten daaromtrent. Geen enkele Brit twijfelt eraan dat beide landen zich zouden verheugen als Brittannië lid van de Gemeenschappelijke Markt zou worden. Zodoende

Tourism then and now: Punch in 1854

Vertaling van het onderschrift (Punch 1854):

Eerste beleefde Engelsman: ‘Wie is dat, Bill?’

Tweede beleefde Engelsman: ‘Een vreemdeling.’

Eerste beleefde Engelsman: ‘Smijt een halve baksteen naar hem.’

[p. 98]

zijn beide heel wat minder vreemd dan Frankrijk, waar de Engelsen op veel gebieden van houden, maar dat ze op andere punten wantrouwen, of Duitsland, over welks positie veel mensen nogal onzeker schijnen.

Niet alleen geografisch maar ook gevoelsmatig schijnen Vlaanderen en Nederland dicht bij Brittannië te liggen. Een van de redenen daarvan, waarmee Nederland een duidelijke voorsprong heeft op Vlaanderen, is het Nederlands ontbijt. De Brit is gewend aan een nogal sober middag- en avondmaal, als zijn eerste maaltijd van de dag konsistent genoeg is. De gekookte eitjes en de plakjes lekkere ham of kaas wekken dus makkelijker zijn goede luim op dan spekulaas en peperkoek - waarover, me dunkt, zelfs geen vertaling bestaat. Hij heeft de neiging om in beide landen de tee lichtjes te wantrouwen, omdat die soms in een glas opgediend wordt, en met citroen in plaats van melk, maar hij ontdekt dat de koffie werkelijk even lekker is als hij ruikt (als er geen speciale teorieën op toegepast worden, zoals bijv. hem koken, of er zout in doen).

De maaltijden die op het ontbijt volgen veroorzaken dikwijls pijnlijke strubbelingen met het eigen geweten en de wisselkoers. Is het niet misdadig zijn steak, kreeft, of kip, en zijn fles wijn zo uitgebreid te genieten? Je betaalt er in elk geval een misdadige prijs voor. Maar van de andere kant, moet je zo ver reizen als je er dan niet alles uithaalt? Al bij al kun je thuis hamburgers en opgewarmde koffie krijgen zoveel je lust.

Verder naar het oosten ligt Brussel. Sommigen herinneren zich ‘Vanity Fair’! Anderen ontdekken tot hun verrassing dat Waterloo werkelijk niet alleen als station bestaat, en dat ze Wellingtons hoofdkwartier op de Sint-Jansberg kunnen bezoeken en er over het golvende landschap kunnen schouwen waar 45.000 soldaten sneuvelden op die stormachtige dag in 1815. Of ze ontdekken Amsterdam en Delft, waar auto's vervaarlijk over de randen der kanalen hangen en alles moet wijken voor zwermen fietsers. Als de Nederlanders en Vlamingen in plaats van die passie te koesteren voor fietsen (die obsessie van elke zomer, met zwetende, broodmagere jongelui die dapper optornen tegen loodrechte hellingen ergens in Frankrijk), als ze maar eens cricket wilden leren spelen, dan zou een tunnel onder het Kanaal, van Oostende of Rotterdam uit, warempel een echt voordelige zaak kunnen zijn.

(Nederlandse vertaling van Jan Deloof.)