Ons Erfdeel. Jaargang 13

[p. 19]

bij achterbergs ballade van de gasfitter
fragmenten van een interpretatie⁺

prof. dr. k. meeuwesse

Geboren in 1914 te Heer (bij Maastricht). Gymnasiale opleiding aan het St.-Bonifatius-lyceum te Utrecht. Studeerde van 1933 tot 1939 Nederlandse letteren aan de Rijksuniversiteit te Utrecht bij professor C.G.N. de Vooys. Promoveerde in 1952 aan deze universiteit cum laude op een proefschrift over Jan Luyken (promotor: prof. dr. W.A.P. Smit). Was van 1939 tot 1960 leraar aan het O.-L.-V.-Lyceum te Breda en van 1946 tot 1969 docent in de Nederlandse letterkunde aan de Katholieke Leergangen te Tilburg. Sinds 1960 hoogleraar in de moderne Nederlandse letterkunde en de teoretische literatuurwetenschap aan de Nijmeegse universiteit. Was o.m. redakteur van het maandblad Roeping en letterkundig redakteur van het weekblad De Nieuwe Eeuw. Is momenteel redakteur van het Tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde, Spiegel der Letteren en Dietsche Warande en Belfort. Publiceerde o.m. Jan Luyken als dichter van de Duytse Lier (Groningen, 1952), Nederlands Literatuurboek I en II (Amsterdam resp. 1956 en 1958 onder redaktie van dr. J.C. Brandt Cortstius, dr. C.C. de Bruin en dr. K. Meeuwesse), De dichter Pierre Kemp en zijn plaats in onze literatuur (Amsterdam, 1957), Muziek en Taal. Over poëzie en poëtiek van Martinus Nijhoff en Paul van Ostaijen (Amsterdam, 1961), Martinus Nijhoff en de kerkelijke traditie ('s-Hertogenbosch, 1962), Tweemaal Tachtig (samen met K. Heeroma. Leiden, 1966), Martinus Nijhoff, Voor dag en dauw (uitgegeven en van kommentaar voorzien door prof. dr. K. Meeuwesse, Den Haag, 1968).

Adres: Proosdijweg 12, Nijmegen.

Voor zover ik weet gaan alle kommentatoren er vanuit dat de ik-figuur uit het eerste sonnet zich als gasfitter vermomt om in kontakt te komen met de geheimzinnige uit het niet verschijnende ‘u’ uit de aanhef van het gedicht. Maar is dat zo? Aan het slot van het eerste sonnet wordt enkel gezegd, dat evenals de roep van de appelkoopman en het hanteren van valse sleutels óók het gasfittersberoep een middel is om met de ‘u’ in kontakt te komen. Men mag hier mijn inziens niet uit afleiden, dat het gasfittersberoep van de ik-figuur een vermomming is .Sonnet twaalf geeft ons duidelijk te verstaan, dat de ik-figuur lid is van het kristelijk vakverbond van gas- en waterfitters, iets wat zich moeilijk zou laten rijmen met de opvatting dat het gasfittersberoep van de man op louter fiktie berust. De vermomming betreft, dacht ik, iets anders en wel het optreden van de gasfitter als werkman in gemeentedienst. Als gemeentewerkman treedt deze - kristelijk georganizeerde - gasfitter met zijn instrumenten op op alle plaatsen waar hij zich bevindt. Bezeten van de drang met de ‘u’ in kontakt te komen interpreteert hij de opdrachten die hij van de direktie ontvangt, op zijn wijze. Aan dit riskante bedrijf van de bezetene komt in sonnet elf een einde...

Sonnet een wordt verteld door een ik-figuur die zichzelf tenslotte presenteert als gasfitter. Sonnet twee door de gasfitter, zoals deze zich als gemeenteman heeft vermomd. Ook hij vertelt zijn avonturen zowel in de ik-vorm als in de tegenwoordige tijd, alsof hij alles weer opnieuw beleeft en behalve in sonnet zes blijft hij dat doen tot het einde van sonnet elf toe.

Kees Fens heeft er reeds op gewezen, dat de verteller in sonnet zes gebruik maakt van de verleden tijd, zodat hij hier het gebeuren aanbiedt als in een terugblik. ‘Die nacht kwam ik alleen nog maar te weten, / dat de concierge sliep...’. Voor Fens heeft dit sonnet iets van een later toegevoegde mededeling, die zich als het ware tussen haakjes laat zetten, iets van een entr'act, zoals hij het uitdrukte. Hij bleef voor zijn gevoel echter zitten met de moeilijkheid dat het verloop van het verhaal zo een later toegevoegde mededeling onmogelijk maakt, omdat de ik die het nachtelijke avonturen van sonnet zes vertelt, een andere ik is dan die straks vanuit

+ De Ballade van de gasfitter verscheen voor het eerst in de oktober-aflevering van Maatstaf jrg. 1 (1953-1954). In november 1953 verscheen de tekst voor het eerst in boekvorm als Maatstafdeeltje nummer 4 (Bert Bakker te 's-Gravenhage). Voor deze boekuitgave herschreef Achterberg sonnet elf. Wij geven de tekst van de ballade naar deze uitgave zoals men die eveneens aantreft in de Verzamelde Gedichten (Amsterdam 1963), p. 833-847. De voornaamste kommentaren bij het gedicht zijn: Andries Middeldorp, De tragedie van de gasfitter, in: Nieuw Kommentaar op Achterberg, Den Haag 1966, p. 175 vlg.; A.F. Ruitenberg-De Wit, Formule in den morgenstond, een studie over het dichtwerk van Gerrit Achterberg, Amsterdam 1968 (p. 113 vlg.) en Kees Fens, De onoverwinnelijke gasfitter I en II in Raster respektievelijk jrg. 2 (1968), p. 157 vlg. en jrg. 3 (1969), p. 197 vlg. Het kommentaar van mevrouw Ruitenberg-De Wit laat ik hier buiten beschouwing.

[p. 20]

een later tijdstip (eveneens in de verleden tijd) de dood en begrafenis van de gasfitter beschrijft. Is de zaak werkelijk zo onoplosbaar gekompliceerd als de schrandere kritikus het hier voorstelt? Ik kan het nauwelijks geloven. Waarom zouden wij sonnet zes als een later toegevoegde mededeling interpreteren? Het gebruik van de verleden tijd in dit sonnet komt kennelijk voort uit de behoefte van de ik-figuur (de vertellende gasfitter) het hier beschrevene aan te duiden als het achteraf meest memorabele moment van zijn hele onderneming, als een moment namelijk van uiterste eenzaamheid, dat aan de verlatenheid van Jezus in Gethsemane herinnert. Men zal er van moeten uitgaan, dat het ik van de intussen gestorven gasfitter hier slechts via het ik uit het eerste en het laatste sonnet van de ballade aan het woord kan komen. Men zal er anders gezegd van moeten uitgaan, dat het ene en het andere ik eens identiek zijn geweest. Tot de grote break-down van de fitter in sonnet elf wordt het verhaal in de ik-vorm verteld, daarna echter wordt er nog slechts óver hem gesproken. De ik vertelt dan over hem als over een vreemde en spreekt enkel nog maar van de uitwendige omstandigheden waarin deze monomane zielige figuur verkeerde. De gasfitter die zichzelf meldde bij de direkteur; die, naar wij mogen aannemen, ontslagen werd; die later een baantje bij ‘publieke werken’ kreeg en vanwege deze gemeentelijke instantie een plaats in het ouwemannenhuis kreeg toegewezen, - deze kinds geworden fitter is een wezen waarvan het vertellend ik is vervreemd en waarvan het vervolgens ook door de dood gescheiden wordt. Het woonde tenslotte zijn begrafenis bij. De splitsing van de persoonlijkheid wordt in deze ballade letterlijk in extremis gevoerd.

...Kees Fens heeft ervoor gewaarschuwd bij de geheimzinnige ‘u’, om wie de vreemde fitter vermomd als gemeenteman op queeste gaat, dadelijk aan de figuur der gestorven geliefde uit Achterbergs poëzie te denken. ‘Alleen gewenning kan tot vereenzelviging van een “gij” met een “zij” leiden.’ Hij doelde daarbij speciaal op Middeldorps vereenzelviging van de ‘u’ met de figuur van de huiseigenares uit sonnet drie^(1.). Men zal volgens Fens bij de ‘u’ veeleer aan een spiegelbeeld van de ik moeten denken, aan de figuur van een dubbelganger, zoals hij het uitdrukte.

Toch mogen wij niet vergeten, dat het eerste sonnet (met name in het derde vers van het sextet) ons óók naar een vrouwelijk ‘u’ verwijst. ‘De appelkoopman lokt u met zijn roep.’ Wanneer we dit vers realistisch verklaren, kunnen wij er moeilijk langs bij deze ‘u’ aan een vrouw te denken, die door de roep van de fruitventer naar de voordeur van haar woning wordt gelokt. Verklaart men het vers liever in bijbelse zin, dan ziet men met bekwame spoed uit de appelkoopman en de ‘u’ respektievelijk een duivel en een Evafiguur te voorschijn komen. Het mannelijke (de dubbelganger, als men wil) en het vrouwelijke schijnen anders gezegd in de ‘u’ van deze ballade samen te gaan, iets waarover men zich bij Achterberg niet behoeft te verwonderen. Men herinnere zich slechts de aanhef van ‘Sexoïde’ uit de bundel ‘Cenotaaf’ van 1953. ‘Ik ben een man geworden met twee lijven, / nl. dat van mij en van mijn vrouw. / Als ik het voor het zeggen hebben zou / moeten zij eeuwig bij elkander blijven...’

Men mag ook overigens de betekenis van het vrouwelijke hier niet onderschatten. Bij zijn jacht op de geheimzinnige ‘u’ komt de gasfitter immers in de dagelijkse realiteit telkens weer met de vrouw in aanraking. Evenmin als Kees Fens voel ik ervoor, de ‘u’ met de

Gerrit Achterberg.

(1.) Dit sonnet telt overigens vijftien verzen.

[p. 21]

figuur van de huiseigenares te identificeren, maar het blijft intussen toch maar een feit, dat de fitter in de onmiddellijke nabijheid van deze vrouw (die hij mogelijk kort te voren een brief gezonden heeft) in de onmiddellijke nabijheid van de ‘u’ op de grens van leven en dood vertoeft. In sonnet zeven vertelt de fitter hoe hij voor zijn tweede avontuur 's morgens vroeg op pad iemand van de directie ontmoet. Hij groet de autoriteit, maar de man kijkt nauwelijks opzij. ‘Zeker weer ruzie met zijn vrouw gehad.’ Suggereert dit vers niet, dat er óók met de betrekking tot de vrouw een oppositie bestaat tussen het direktielid en de fitter, die in dit vroege morgenuur op weg is naar de ontmoeting met de ‘u’...? Als hij in sonnet acht na groot inwendig verzet eindelijk toch het flatgebouw binnengaat, gebeurt dit doordat onverwachts de deur openspringt en ‘een daghit’ de asemmer buiten zet. ‘Zonder dit / had ik nimmer besloten...’ Het is deze dienstmaagd, die hem ook de weg naar boven wijst. In de lift opwaarts schietend merkt de fitter, dat zich daar geen gas bevindt en dat áls hier van een gat sprake is, dat gat God is. ‘God is het gat en stort / zijn diepten op mij uit...’. De aanhef van het volgend sonnet vestigt de aandacht op het vrouwelijke element door op de absentie ervan te attenderen! Als daarboven kamer aan kamer de deuren opengaan, verschijnen er namelijk uitsluitend heren: heren van alle natie, tong en ras. Opnieuw zien wij de gasfitter daarna met het vrouwelijke in aanraking komen, als hij teruggekeerd op de begane grond na verloop van tijd de moeders hun kinderen van school ziet halen. ‘Het spitsuur is gekomen. / De kinderen, door moeders meegenomen, / vertellen.’ Het is alsof hij terugkeert naar het kind dat hij eenmaal was, naar de vrouw die eens zijn moeder was... Wanneer hij zich naar het kantoor van de direkteur heeft begeven om hem de waarheid te zeggen, ontmoet de fitter bij deze man, aanvankelijk tenminste, een haast vrouwelijk meegevoel, de direkteur drukt hem bijna huilend de hand, maar ‘vermant’ zich dan meesmuilend...^(2.). Als de kindse fitter in het ouwemannenhuis inderdaad een sodemieter is (zoals Fens veronderstelt), dan nóg versta ik de uitdrukking ‘tafel en bed’ in sonnet dertien als een zinspeling op het geluk van de ‘hieros gamos’, dat deze vreemde, monomane ziel in dit ondermaanse ontzegd bleef. Is hij eenmaal dood en begraven, dan rust hij in God en dekt hem de aarde, moederlijk, als een magna mater toe...

Voor een goed begrip van de struktuur der ballade is het van belang, dat de lezer zich rekenschap geeft van de verschillen tussen het eerste en het tweede avontuur van de fitter.

Het eerste vindt plaats ten huize van ene Jansen en de zijnen, in een partikulier huis dus, waar de fitter op klaarlichte dag de ‘u’ ziet staan, waar hij zoldering en muren van het vertrek respektievelijk tot zerk en aarden wanden ziet worden en zich via de dood met de ‘u’ verenigd zou hebben, als zijn werkelijkheidszin zulks niet verhinderd had. De tweede keer geldt zijn bezoek niet een partikuliere woning (met een naambord), maar een flat (met nummerborden), geen individuele, maar een kollektieve woning, geen ouderwets huis in de rij, maar een moderne torenhoge ‘building’ daar vlak tegenover. Andries Middeldorp heeft reeds de aandacht gevestigd op de horizontale beweging in het eerste bedrijf (het avontuur uit de sonnetten twee tot en met vier) en de vertikale beweging in het tweede (de sonnetten vijf tot en met elf). Men zou daaraan nog moeten toevoegen, dat de horizontale beweging ge-

(2.) Vgl. ook de "verborgen, weke ondertoon" in de stem van de direkteur in sonnet vijf.

[p. 22]

paard gaat met een beweging dieptewaarts (grafwaarts), terwijl de vertikale beweging een beweging omhoog (hemelwaarts) is, Karakteristiek voor deze laatste is, dat de afstand tot de ‘u’ er steeds groter door wordt. De ‘u’ hoort kennelijk bij de aarde. ‘Hoe hoger of ik stijg hoe groter wordt / de ruimte tussen u en mij.’ In de lift gaat de fitter het tot dan toe vooral erotisch avontuur allereerst als een religieus avontuur beleven. ‘God is het gat...’

Wat voor feitelijk gebeuren het oktaaf van sonnet elf precies beschrijft, is mij vooralsnog onduidelijk, maar dat de vertikale beweging hier voor een draaiende plaats maakt, is zo duidelijk als de dag. Fens zag deze ‘ronding’ al beginnen aan het slot van het voorafgaande sonnet, waar het herhaald gebruik van dezelfde klank voor hem een ‘cirkelachtig effekt’ heeft. ‘De kinderen, door moeders meegenomen, / vertellen. Fietsen bellen. Auto's snel- / len langs mij heen, of ik daar jaren stond.’ Men zou de ronding nóg iets eerder kunnen laten beginnen, met de mededeling namelijk van de fitter aan het begin van het sextet, dat hij in de ‘omgeving’ van de flat nog wat ‘rond’ hing. Het motief wordt voortgezet in de aanhef van sonnet elf: ‘De gasfabrieken draaien op hun as’^(3.), het wordt afgerond in de verzen waarmee het oktaaf van sonnet elf besluit: ‘De kinderen spelen alweer in de kring / en draaien mee als in herinnering’. In verband met deze draaiende beweging heeft Middeldorp herinnerd aan de opmerking die Achterberg zelf eens maakte met betrekking tot de kringbeweging in het ‘Spel van de wilde jacht’ (van 1957). ‘Ik had de cyclus oorspronkelijk cyclotron willen noemen: ik raak er op zeker ogenblik in, word spiraalsgewijs rondgedraaid, op steeds hoger spanning, en spring er tenslotte als een ander uit.’ Volgens Middeldorp raakt de fitter er na de hoogste spanning uit, wanneer er in sonnet elf ‘een vacuüm’ is ingeslopen. ‘Het vacuüm is het besef van de onmogelijkheid van zijn plannen’, aldus deze kriticus. ‘Toen hij zijn doel miste, sloop de herinnering aan haar dood binnen... In dit vacuüm is voor de fitter niets meer te bereiken; de identificatie van de dichter met de fitter heeft haar grond verloren...’.

... Wie naar de zin van deze raadselachtige ballade zoekt, mag niet vergeten, dat het gasfitterschap hier zoveel als een symbool van het dichterschap is. Wat dat betreft is sonnet vier dadelijk duidelijk genoeg. Als de fitter 's avonds het huis van Jansen en de zijnen verlaat, is eindelijk het kleine lek ‘gedicht’. Het dichterlijk woord en de ‘u’ vallen echter niet samen; zodra het ‘dichten’ ten einde is, is de ‘u’ weer in het niet verdwenen.

Bij de poging het gat God te dichten is de betekenis van het woord nog evidenter. ‘God is het gat en stort / zijn diepten op mij uit om te beleven / aan een verwaten fitter hoe verheven / hijzelf bij iedere étage wordt.’ God komt hier via de fitter dus tot ervaring van zichzelf en het is dan ook zo vreemd niet, dat de in de liftkooi naar boven schietende fitter op zijn beurt via hém een laatste woord verwacht. ‘Verdieping na verdieping valt omlaag. / Ik weet niet waar of wat ik moet beginnen. / Misschien schiet me een laatste woord te binnen / als ik hem naar de eerste oorzaak vraag.’ De verzen alluderen even op het begin van het Johannes-evangelie (‘In den beginne was het Woord, en het Woord was bij God, en het woord was God. Dit was in den beginne bij God’), maar daarnaast ook op ‘De Openbaring’ van Johannes (‘Ik ben de Alpha en de Omega, het begin en het einde, de eerste en de laatste’). De ‘hieros gamos’ van de Geest en de Bruid lijkt hier zowaar in

(3.) Men kan bij deze draaiende gasfabrieken denken aan de ronde gashouders, al zou men dan in plaats van ‘op’ eerder het voorzetsel ‘om’ verwachten. Men kan het vers ook verstaan als: de gasfabrieken werken op hun as, niet meer op steenkool, maar op cokes, leveren met andere woorden geen gas meer.

[p. 23]

zicht te zijn. Maar tot het dichten van het gat dat God is komt het niet. De lift stopt. De fitter geeft het over aan Gods raadsbesluit. Hij betreedt een der hoogste étages van de flat waarin de nieuwe aarde en de nieuwe hemel uit ‘De Openbaring’ als het ware gesecularizeerd schijnen te zijn^(4.). Als in een soort U.N.O.-gebouw, zou ik haast gezegd hebben. De fitter wordt er wreed gedesillusioneerd. Heren van alle natie, tong en ras laten zich door hem geen smoesjes verkopen. De als gemeenteman vermomde fitter wordt buiten gezet. De dichter en profeet wordt verworpen. Het spel is uit. De aanvankelijk nog zo gevoelige direkteur vermant zich en meesmuilt tenslotte. De fitters van het kristelijk vakverbond nemen heel paulinisch de schuld van hun kollega voor hun aller rekening, maar wat in Gods naam blijft er van de fitter in deze brave broeders over, die biddend knielen zonder naar een gat te zoeken, zonder het ‘niets’ te dichten? Vanwege ‘publieke werken’ zal de fitter straks worden ondergebracht in het ouwemannenhuis. Een kindse man met witte haren, letter voor letter namen spellend uit een stratengids. Zal hij nog ooit ergens zijn doel bereiken? In de straten van die grote stad misschien, waarvan Johannes in ‘De Openbaring’ spreekt, de straten van het uit de hemel neerdalende Jeruzalem? Het is niet onmogelijk dat de tekst dit suggereert. Maar hoe dan ook: de oude middelen hebben uitgediend: de magische of demonische verlokking, het duistere manipuleren met valse sleutels en de frauduleuze uitoefening van het métier: het gasfitterschap, het dichterschap... Er is geen andere weg meer naar het doel dan de aanvaarding van Gods algemene wet. De kindse fitter met de witte haren^(5.) zal een doodkist opvullen van zes voet^(6.) en zijn eigen grafkuil opknappen als zijn laatste gat. Het ‘kind’ vindt de ‘u’ - logos en eros beide - als zijn vader en moeder in een uiteindelijke vrede. Hij rust in God. De aarde dekt hem toe.

... Moest ik zo beknopt mogelijk formuleren wat de ‘Ballade van de gasfitter’ naar mijn mening verbeeldt, dan zou ik voorlopig willen zeggen: de poëto-theologie van de kalvinistische dichter die de ‘magiër’ Achterberg in wezen altijd gebleven is.

(4.) Ik denk o.m. aan het motief van de geopende deur in de hemel (vgl. bijv. Openbaring 4:1), aan de veelheid van mensen uit alle geslachten, naties en tongen (Openbaring 17:15).

(5.) Bij de witte haren van de fitter herinner ik aan de voorstelling van de Zoon des mensen in De Openbaring: ‘en zijn hoofd en haar was wit gelijk als witte wol, gelijk sneeuw’ (1:14).

(6.) Zonder er al te veel waarde aan te hechten, zou ik er toch aan willen herinneren, dat ook Jezus volgens de monnik Epifanius ongeveer zes voet lang was.