Ons Erfdeel. Jaargang 13

[p. 177]

tijdschriften en boeken

Abbé Lemire, prêtre démocrate.

In Frankrijk is er, en bijna gelijktijdig, een priesterdrama geweest, te vergelijken met dat van Adolf Daens: de priester die een politieke aktie voert en van mening is dat de kristenen de evolutie van de samenleving niet moeten volgen maar voorgaan.

Nù worden die opvattingen algemeen, of bijna algemeen, aanvaard. In de tijd van Daens-Lemire was dat geenszins het geval. Wij voegen eraan toe: in ieder tijdperk, ook nu, vertonen de organisaties en instellingen de neiging om zichzelf als doel te stellen en konservatief te worden in de zin van: het behoud en de verdediging van wat werd verworven.

Over Abbé Lemire is zopas een eerste volledig boek verschenen: Un Prêtre Démocrate, l'Abbé Lemire, van J.M. Mayeur.

Eerst enkele gegevens: Abbé Lemire werd in 1893 tot député van de Frans-Vlaamse omschrijving Hazebroek gekozen, gesteund door een groot gedeelte van de geestelijkheid en zonder dat de kerkelijke overheid er bezwaren tegen opperde. Gedurende jaren voerde Abbé Lemire een vooruitstrevende aktie, zowel op het sociale als op het politieke terrein, verdedigde hij progressieve denkbeelden, zowel ten aanzien van de kerk als van de staat. Hij had zich van het begin af met de republiek in Frankrijk verzoend, wat trouwens volledig strookte met de richtlijnen van Paus Leo XIII, maar door een groot gedeelte van de katolieken in Frankrijk op dat ogenblik zeker niet werd aanvaard. Die waren monarchisten en geloofden dat een katoliek dat moest zijn.

Ten opzichte van de kerk nam Abbé Lemire een standpunt in dat tans ongeveer door Mgr. Suenens in het bisschoppelijk konklaaf te Rome wordt verdedigd: de kerk mag geen absolute monarchie zijn en de centralisatie op Rome dient te worden tegengegaan.

Geleidelijk begon men in katolieke kringen te vinden dat Abbé Lemire te ver vooruit liep, hoewel er op zijn persoonlijke houding tegenover de kerk niets aan te merken viel. Hij aanvaardde de instelling van rijksscholen en ijverde vooral voor de politieke en sociale promotie van wat men de ‘volksmensen’ noemt.

Hij werd in 1914 door Charost, bisschop van Rijsel, gesuspendeerd, zijn voornaamste medewerker werd geekskommuniceerd en de lezers van zijn krant werden de sakramenten ontzegd. Hemzelf werd de kommunie geweigerd. Abbé Lemire onderwierp zich niet aan het verbod zich als kandidaat voor de parlementsverkiezingen voor te stellen en weigerde zijn aktie stop te zetten. Tijdens de oorlog werd de suspentie opgeheven, zodat men, voor dit geval altans, kan zeggen dat de kerkelijke overheid haar vergissing had ingezien.

Bovendien ontstond er tijdens de eerste wereldoorlog een gewijzigde sfeer zodat, wat gisteren te stout scheen, plots vrij braaf was geworden.

Het is duidelijk dat de aktie van honderd Lemires in Frankrijk een heel ander beeld zou hebben geschapen in de ontwikkeling van het Franse politieke, sociale en geestelijk leven. Men heeft er het zware probleem van de ontkerstening door de sociale kwestie niet aangekund en men heeft de katolieke kerk laten stagneren op voorbijgestreefde pozities. Nu poogt men daar, zoals overal, de geleden schade te herstellen en het verloren terrein te herwinnen en men kan hierbij misschien zeggen: beter laat dan nooit, maar vroeger was toch beter geweest.

De twee abbé's.

Het kan natuurlijk niet anders, dat de situatie voor Abbé Lemire in Frankrijk anders was dan die van priester Daens in België. In Frankrijk was de tegenstelling tussen de monarchistische en de republikeinse opvatting zeer sterk. Het lag voor de hand, dat de royalistische ultra's hun scherpste pijlen zouden richten tegen een priester die openlijk de republiek verdedigde, ‘gewaagde’ sociale hervormingen voorstond en zich inzette voor een integrale demokratie. Dat hij hierbij, zoals priester Daens, de medewerking moest zoeken van linkse elementen, was onvermijdelijk.

Nog andere verschillen kunnen aangestipt worden: in Frankrijk bestond er geen katolieke eenheidspartij en werd het gemakkelijker aanvaard dat katolieken in afzonderlijke, ja, tegenstrijdige groepen ageerden. In België werd de politieke eenheid van de katolieken drastisch door de bisschoppen en het Vatikaan opgelegd. Hier gold het daarom niet alleen een strijd van denkbeelden, maar ook van taktiek. Omwille van die taktiek, werden katolieken ertoe gedwongen standpunten te verdedigen of altans te aanvaarden, waarmede zij het in geweten niet eens konden zijn. Herinneren wij er alleen aan dat de Belgische katolieke konservatieve regering, hierin gesteund door de katolieke partij, gekant was tegen een wettelijke regeling betreffende de zondagsrust. Wanneer men dat in overweging neemt, evenals het feit dat in Frankrijk de gedachtenstromingen tussen katolieken heftiger tegen elkaar botsten, dan lijkt een veroordeling van priester Daens nog veel ergerlijker dan die van zijn Franse kollega. Toch heeft Abbé Lemire meer geluk gehad: zijn veroordeling kwam vrij laat (na twintig jaar politieke aktiviteit) en ze werd vrij spoedig ingetrokken. Bij priester Daens kwam er alleen op zijn sterfbed een verzoening tot stand toen hij geen kamerlid meer was. Wanneer men dus stelt, zoals dat onlangs werd gedaan, dat priester Daens een opstandige is geweest en Abbé Lemire niet, dan hebben wij een verkeerde voorstelling van zaken. Dat komt misschien omdat de katolieken nuchterder kunnen oordelen over gebeurtenissen in een ander land dan in het hunne.

Stippen wij terloops aan dat de betrekkingen tussen Abbé

[p. 178]

Lemire en priester Daens altijd hartelijk zijn geweest. Zij voelden dat ze een gelijkaardige strijd voerden in andere omstandigheden. Hierbij publiceren wij een brief die priester Daens van Abbé Lemire heeft ontvangen op het ogenblik dat hij voor het eerst als kamerlid werd gekozen, in 1894.

Paris, le 14 décembre 1894.

Chambre des Députés.

Monsieur l'Abbé et cher Collègue.

Depuis longtemps je désirais vous écrire et j'aurais dû le faire en des moments où c'était plus chevaleresque qu'aujourd'hui.

Ce n'est cependant point parce que vous êtes élu que je vous écris, mais c'est parce que vous continuez d'être méconnu, d'être indignement jugé. Mon ami prêtre, il nous a fallu du courage, de la persévérance pour obtenir le droit de nous dévouer aux humbles et aux pauvres. Il nous a fallu surtout la grâce de Dieu! Cette grâce vous a été donnée et elle a dérouté, comme elle fait toujours, les prévisions humaines. Vous compterez encore sur elle et aussi sur les braves gens qui vous ont soutenu.

Ah! Je comprends, je sens tout ce qui s'est agité dans votre coeur. Mais vous êtes resté calme, vous aviez le droit!

Mon cher collègue, puis-je espérer que nous nous serrerons la main bientôt, par exemple durant les vacances de nouvel an, sans éclat, sans bruit, mais pour nous encourager l'un l'autre?

Je serai à Hazebrouck à partir du 22 décembre. Si vous vouliez accepter un jour de repos sous mon toit où je vis seul, j'en serais heureux.

Dites le moi, als Vlaeming en priester... en menchezot, voorstaet gij zulk word? Ja, menchezot.

Mijnheer Daens! Vele geluks!

Uwen broeder

Lemire.

Slot van Lemires brief en handschrift.

De veroordeling.

Na zijn veroordeling liet Abbé Lemire in Le cri des Flandres op 12 december 1913 een verklaring verschijnen waarin hij zijn standpunt verduidelijkte: ‘De zaak van de kerk vereist dat iemand het bewijs levert dat men meteen een oprecht katoliek en een trouw republikein, een korrekt priester en een volledig staatsburger kan zijn; dat men de demokratie en de republiek kan dienen, zoals anderen de monarchie dienen en nog dienen; dat wij niet fataal de ziel van onderdanen bezitten, dat wij vrije mensen kunnen zijn en dat, als het gezag altijd hovelingen heeft gehad, het niet nutteloos is dat de vrijheid haar getuigen bezit. Indien men dat getuigenis dient af te leggen in het leed, dan zal ik dat leed, hoe bitter men het mij ook maakt, aanvaarden’. Hij betwist de gegrondheid van de getroffen maatregelen en hij voegt tot de bisschop er aan toe: ‘Indien U straft voor redenen die, ondanks het louter godsdienstige uithangbord dat men er op aanbrengt, toch van louter politieke aard zijn, dan durf ik te zeggen dat Uwe Excellentie, zijn rechten te buiten gaat.’

Niettegenstaande het verbod van de katolieke overheid, werd Abbé Lemire op 26 april 1914 tot kamerlid gekozen in, wij weten het, een volledig katolieke omschrijving. Uit protest tegen de maatregelen van de bisschop, werd hij tot ondervoorzitter van de Kamer gekozen, uit welk ambt hij, om de tegenstellingen niet op de spits te drijven, spoedig ontslag nam. Hij bleef zijn aktie als kamerlid onverstoord voortzetten.

Hij werd ook tijdens de gemeenteverkiezingen in Hazebroek gekozen en werd burgemeester van deze gemeente, wat wil zeggen, dat de maatregelen van de kerkelijke overheid weinig invloed hebben gehad op de katolieke bevolking.

Rome heeft bisschop Charost aanvankelijk gesteund. Maar, zoals het zo vaak is gebeurd, maakte de éne Paus ongedaan wat zijn voorganger had beslist. Zodra Benediktus XV tot Paus werd gekozen, spande hij zich in om de maatregelen tegen Abbé Lemire te doen intrekken, - wat ook prompt gebeurde. Hieruit vloeit voort dat de houding van de officiële instanties van de katolieke kerk tegenover Abbé Lemire, later door diezelfde instanties, werd betreurd.

Hier kunnen wij een tegenstelling zien met de avonturen van priester Daens, wiens kerkelijk eerherstel nog op zich laat wachten. Misschien zijn de Franse bisschoppen moediger dan de Belgische.

Abbé Lemire heeft nadien nog een rol gespeeld tot aan zijn dood (1928), maar men kan niet zeggen dat hij nog veel van zich heeft doen spreken.

Het is begrijpelijk dat de evolutie van de geesten meebracht dat zijn standpunten eerst als té vooruitstrevend werden beschouwd, doch nadien als vanzelfsprekend werden aanvaard.

In zijn boek trekt J.M. Mayeur voortdurend vergelijkingen tussen de verklaringen van Abbé Lemire, die van zijn verdedigers en van zijn tegenstanders. Het wordt een metodisch vergelijken van teksten en uitspraken, terwijl het persoonlijk leven van Abbé Lemire in de schaduw blijft. Wij hebben enig bezwaar tegen bepaalde opvattingen van de geschiedschrijving die er zich toe bepaalt teksten naast elkaar te plaatsen. Het menselijke, persoonlijke, komt niet tot zijn recht. Niet alles ligt in de dokumenten. Dat is de énige kritiek die wij tegen dit boek kunnen uiten, waarin de twistpunten tussen katolieken in Frankrijk zeer grondig worden behandeld.

Luc Delafortrie

Jean-Marie Mayeur: Un prêtre démocrate, Ed. Casterman, Doornik. 698 blz. met uitgebreide bibliografie.