Ons Erfdeel. Jaargang 13

Frans-Vlaamse taaltuin 17.

De zo goed als volkomen afwezigheid van Nederlands onderwijs in hun streek heeft de meeste Frans-Vlaamse volksmensen ertoe gebracht om te menen dat er bij hun nooit een echte (Nederlandse) schrijftaal bestaan heeft. En wie nog z'n katechismus in het ‘Vlaams’ geleerd heeft, een ‘Vlaams’ gebedenboek gebruikt heeft of zelfs in die taal heeft horen preken, vermoedt vaak niet dat dit dezelfde taal was als die van Nederland of Vlaanderen in België. En toch is dat wat Flor. Barbry met z'n hoogstaand en allerlofwaardigst streektaaltoneel in de Westhoek brengt eigenlijk iets volkomen nieuws: wat de Rederijkerskamer in Eke in de jaren dertig op het toneel bracht, wat de pastoors preekten of in de ‘katechizatie’ aanleerden was geen dialekt, maar een naar uitspraak en woordgebruik sterk dialektisch gekleurde algemene taal. Ik heb het hier over de laatste decennia natuurlijk, want in de XVIIde en XVIIIde eeuw was de taaltoestand in Frans-Vlaanderen ongetwijfeld niet zoveel slechter als in de rest van de Zuidelijke Nederlanden: denk maar aan Michiel de Swaen en Andries Steven en de sterk bloeiende Rederijkerskamers in haast alle steden. Meestal moeten we ons voor het nagaan van die schrijftaal op literair werk of ambtelijke stukken baseren, waarin het krioelt van Brabantismen (b.v. verkleinvorm op -ke), vreemde, van het Frans afgeleide werkwoorden op -eren (fonderen, disponeren, vacheren) of naamwoorden op -tie (conditien, restrictien, modificatien), en zelfs Middelnederlandse vormen (ende, wannof, toedies, mitsgaeders), met af en toe een dialektwoord tussendoor (bryckhoven; ‘steenbakkerij’, busseltje: ‘bosje’, zevenste). We kunnen die ook een enkele keer aflezen van oude grafstenen of andere opschriften in kerken of kapellen, van bidprentjes of noveenaankondigingen, maar vandaag willen we ons beperken tot het ontleden van een stuk spontaan geschreven taal zoals die voorkomt in een brief, door een zekere Franciscus Cailliau aan z'n ouders gestuurd vanuit Spanje in de buurt van Victoria in het jaar 1808. De tekst werd me heel vriendelijk ter hand gesteld door Pastoor G. Decalf van Ekelsbeke, die hem zelf meegedeeld kreeg van de Heer Daniël Cailliau Burgemeester van Ledringem. Ledringem is terloops vermeld een van de meest Vlaams bewaarde dorpen van Frans-Vlaanderen, in de buurt van Ekelsbeke, waar tot voor kort Pastoor Boddaert nog Vlaamse katechismussen gebruikte voor z'n Plechtige-Kommunikanten, en de kerkdiensten elke zondag in de volkstaal meedeelde, getuige het ‘rekommandatieboek’ anno 1964...

Franciscus Cailliau komt ons in deze brief voor als een min of meer ontwikkelde jongeman die beter z'n Nederlands beheerst als z'n Frans, die z'n schrijftaal meestal naar struktuur en woordgebruik dicht laat aanleunen bij z'n spreektaal, al schrijft hij helemaal geen dialekt, en die doorgaans tamelijk konsekwent de toen gangbare spelling volgt zoals u zult merken. Merkwaardig is z'n niet toepassen van de inversie zoals in z'n streektaal, z'n neiging om de meeste bijw. bepalingen naar de uitloop te laten verhuizen, alweer

[p. 163]

zoals in z'n streektaal gebruikelijk is, het weglaten van de bij hem niet uitgesproken h in aest (haast) en alven (halve) en de weergave van de streekeigen uitspraak in steyn (steien: steden) of schinschen (t'sjingsjen: op Pinksteren). Daartegenover staat het toepassen van de buigingsvormen niet alleen waar die in het dialekt voorkomen zowel in onderwerps- als voorwerpsvormen of bijw. bepalingen (den Casselberg, den grooten slag, van den berg) maar ook waar die niet voorkomen (myne, eenen moelhoop). Andere (Brabantse) schrijftaaleigenaardigheden zijn b.v. borgers (burgers), konnen (kunnen), uwen brief, t'sedert. Merkwaardig hedendaags ABN-woordgebruik zouden we graag noemen: den heelen soomer (afgezien dan van de buigings-n's), naer dat wy (afgezien van het overbodige ‘dat’) ooms, levensmiddels (afgezien van de Westvlaamse meervouds-s), tot nog toe, als na anders en na zo (Westvlaams doorgaans: of), het juiste gebruik van om' voor te + onbep. wijs.

Brief van F. Cailliau aan z'n familie in Ledringem (21 augustus 1808).

Desen 21 ougst 1808. De coplementen aen Vader en de lieve moeder zusters ende broeders ooms ende mouyen⁽¹⁾ end al die van myn sprecken en ik laet u weten den staet van myne gesondheyd en ik verhoope van u het zelve door de gratie godts⁽²⁾ en ik hebben uwen brief ontfangen den 16 juny waer in ik verstaen hebbe dat gy nog al te saemen in volle gesondheyd was⁽³⁾ en ik en⁽⁴⁾ hebbe van t'sedert nog niet konnen⁽⁵⁾ geschryven want wy hebben begonnen vegten schinschen⁽⁶⁾ en tot nog toe⁽⁷⁾ wy en hebbe⁽⁸⁾ niet anders gedaen als te velde slaepen en vegten meschien al in veigtigh⁽⁹⁾ deffrente slyen steyn⁽¹⁰⁾. Wy hebben den grooten slag geslegen den 20 iulyus⁽¹¹⁾. De Spaeyolen⁽¹²⁾ zy waeren geregeleert⁽¹³⁾ op eenen berg den Caesselberg het is al gelyck eenen moelhoop tegen den dien waer zy op waeren geregeleert⁽¹⁴⁾ en wel zo groot in de roende als de parochie van Wormhout⁽¹⁵⁾ en zy schreehen⁽¹⁶⁾ alle dingen van sottigheden naer onse uversten⁽¹⁷⁾ Zy waeren met 80tig deuyst⁽¹⁸⁾ mannen daer op en zy schreeken⁽¹⁹⁾ als wy gingen met 100dert deust dat het niet en was om heulder⁽²⁰⁾ te ontnugteren⁽²¹⁾ en wy zyn gegaen⁽²²⁾ met 30tig deust maer het was veele peerde volck met ons⁽²³⁾ en in eenen alven⁽²⁴⁾ dag als wy hebben beginnen vegten wy waeren al zelve op den berg en deden vele van heulder voelk door en gequeest⁽²⁵⁾ en gerampeneert al van den berg loopen⁽²⁶⁾.

En in de stad die daer bagten laeg⁽²⁷⁾ die heulder leevens middels⁽²⁸⁾ gaef wy hebbense al heele gebronnen⁽²⁹⁾ met al datter⁽³⁰⁾ in was menschen en beesten en in dien slag van ons volck het ten isser⁽³¹⁾ geen 3 deust dood en gequest en wy reeken...⁽³²⁾ alle de slaegen dat wy hebben gedaen⁽³³⁾ datter omtrent 100dert deust dood zyn spaensche bregaens⁽³⁴⁾ en borgers en wy zyn nu stille by fauten dat⁽³⁵⁾ wy niet voerder⁽³⁶⁾ en deurven gaen dat wy selve al verre syn of gekeert⁽³⁷⁾ dat wy beyen⁽³⁸⁾ tot dat Bonaparte komt met noeg⁽³⁹⁾ hondert deust mannen en het niet en waere⁽⁴⁰⁾ dat Bonaparte geeren⁽⁴¹⁾ syn broeder zoude stellen in dat reyck⁽⁴²⁾ om dat het een ryeck⁽⁴³⁾ lant is.

En ik vraege om antwoorde te hebben so aest⁽⁴⁴⁾ het mogelyk is en om alle de nieuwgheien⁽⁴⁵⁾ te weeten en of coosyn Batiste⁽⁴⁶⁾ nog het geleuck hebt⁽⁴⁷⁾ van greust⁽⁴⁸⁾ te zyn en van alle de leste trechkingen⁽⁴⁹⁾ Wien datter al is daer in gevallen is van myne kennissen⁽⁵⁰⁾ en ik vraege waer dat myn broeder pieter is en of hy nog in volle gesondheyd is⁽⁵¹⁾ In wat stad⁽⁵²⁾ hy is, als wy een keer stille zyn dat ik kan schryven naer den nem⁽⁵³⁾ en naer dat wy styft⁽⁵⁴⁾ hebben gevogten wy en hebben nog geen groode eermoe⁽⁵⁵⁾ gehad - wy hebben wel weyn⁽⁵⁶⁾ gedroncken en altyd schoone brood gehad - ten zyn geen dagen⁽⁵⁷⁾ dat wy geen en drincken - maer ik soude⁽⁵⁸⁾ veel liever teus⁽⁵⁹⁾ zyn met droegen brood - Francsicus Cailliau - En ik vraege of dat gy weet datter eenen seulcken grooten oorloge was in Spayen⁽⁶⁰⁾ vor dat ik schreef en gy schryft naer Victoria. Wy zyn in geen steyn⁽⁶¹⁾ wy zyn altyd te velde den heelen soomer⁽⁶²⁾ En daer is myn adresse A Monsieur Cailliau soldat du 12ème régiment seissant pour fermele du 14e provisoire a Victoria pour swyvere du batalion a Spaeygnen François Cailliau souscrit de 1 an 1806 de la Commune de Ledringhem, canton de Wormhout fils de Pierre et de Dame Marie Discreyn⁽⁶³⁾.

(1) mouyen: tantes; moeie wordt nog wel gezegd in Frans-Vlaanderen.

(2) tot hier toe geijkte beginformule van een brief uit die tijd; merk de Middelnederlandse vorm ‘ende’ op.

(3) gij... was; de gij-vorm is ongebruikelijk in de niet benadrukte vorm in het West- en Frans-Vlaams, vandaar misschien ‘was’ i.p.v. ‘waart’; het kan ook attraktie zijn met gezondheid.

(4) en... niet: alhier gebruikelijke dubbele negatie.

(5) konnen: schrijftaalvorm voor het gebruikelijke kunnen.

(6) schinschen: te Sinksen: op Pinksteren.

(7) merkwaardige ABN-wending: doorgaans bij ons: tot nu toe; let ook op het niet toepassen van de inversie als syntaktische eigenaardigheid van het Frans-Vlaams; een argument te meer om te vermoeden dat dit geen Gallicisme is, want het komt ook voor in oudere teksten.

(8) hebbe: zou Ledringem toen nog in het gebied van de n-eters gelegen hebben? Het is heel waarschijnlijk dat veel meer dorpen als nu vroeger de eind-n niet uitspraken.

(9) niet goed leesbaar, misschien vijftig (veigtigh).

(10) deffrente slyen steyn: verschillende kleine (?) steden. Onduidelijk.

(11) iulyus: juli.

(12) Spanjaards.

(13) kontaminatie: voor gelegerd; zie ook verder.

(14) den Caesselberg het is al gelyck een moelhoop tegen den dien: de Kasselberg (175 m) is net maar een molshoop in vergelijking met die (berg). Geval van aanloop.

(15) stadje tussen Kassel en Sint-Winoksbergen, waarvan de kom niet groter is als die van een groot dorp. ‘Roende’ komt overeen met de plaatselijke uitspraak.

(16) schreeuwden

(17) alle soorten van verwijtselen aan het adres van onze meerderen. (oversten) de uitspraak in het Westvlaams is ‘euversten’.

(18) duizend; ook deust.

(19) waarschijnlijk ook: schreeuwden.

(20) heulder: hun (pers. of bez. vn.).

(21) ontnugteren: (spottend) laten ontbijten, wijzer maken (vgl. de uitdrukking: zo dom als een nuchter kalf...).

(22) eigenaardige syntaktische wending: normaal in het ABN: we zijn met 30.000 gegaan; typisch Frans-Vlaams.

(23) het was...: er was...

(24) alven: halve: let op de schrijftaal: eenen, die verbogen vorm is onbekend in de Frans-Vlaamse dialekten.

(25) gekwetst: gewond; voelk is natuurlijk een spelfoutje; misschien is door ook een verschrijving voor doot.

(26) gerampeneert: nog gebruikelijk woord in Frans-Vlaanderen voor ‘verongelukt’; doen loopen betekent hier: op de vlucht jagen.

(27) bachten: achter.

(28) merkwaardig gebruik van ABN-woord ‘levensmiddelen’; een bewijs dat het verkeerde ‘voedingswaren’ pas later als Brabants (?) Gallicisme ingevoerd werd.

(29) gebronnen: gebrand, in brand gestoken. Misschien nog liever ‘gebraden’.

(30) datter: dat er: wat er.

(31) het en isser: merkwaardige syntaktische eigenaardigheid beperkt tot Frans-Vlaanderen, waar altijd ‘het is er’ gebruikt wordt zowel voor ‘er is er’ als voor ‘er zijn er’; hier: van ons volk zijn er geen drie duizend dood of gewond.

(32) waarschijnlijk: wij rekenen dat er van alle slagen enz.; onleesbare tekst.

(33) in het Westvlaams is het betr. vn. die altijd onderwerp en dat altijd voorwerp, onverschillig voor welk genus of getal.

(34) bregaens: brigands; die naam kregen ook onze revolutionaire jongens in de Boerenkrijg.

(35) by fauten dat: door het feit dat (in negatieve zin).

(36) voerder: verder.

(37) gekeert: op de terugweg.

(38) byen: beiden, wachten.

(39) noeg: nog; ik vermoed hier eerder een verschrijving als een uitspraakweergave.

(40) en het niet en waere: en was het niet zo dat...

(41) geeren: graag; Bonaparte heeft er z'n broer tot koning aangesteld.

(42) reyck: rijk; waarschijnlijk schrijftaalwoord, al komt het voor in ‘Vrankrijk’ dat in het Westvlaams met ‘ie’ uitgesproken wordt; zeker wordt het tweede ryeck (bn rijk) met ‘ie’ uitgesproken.

(43) reyck: rijk; waarschijnlijk schrijftaalwoord, al komt het voor in ‘Vrankrijk’ dat in het Westvlaams met ‘ie’ uitgesproken wordt; zeker wordt het tweede ryeck (bn rijk) met ‘ie’ uitgesproken.

(44) aest: haast.

(45) nieuwgheien: nieuwtjes.

(46) coosyn Batiste: kozijn = neef Baptiste; de p wordt niet uitgesproken; vgl. Batiche (Batisje) in de Duinkerkse verhaaltjes van La Voix du Nord.

(47) hebt: de Westvlaamse uitspraak van de derde pers. enk. is doorgaans ‘(h)et’.

(48) greust: gerust, nl. met rust gelaten te zijn.

(49) trechkingen: onhandige spelling voor trekkingen: uitlotingen voor de militaire dienst.

(50) nl. wie er al in geloot is.

(51) in volle gesondheyd: eufemisme voor: nog niet gesneuveld of gewond.

(52) stad: het Frans-Vlaams kent alleen ‘stee’.

(53) niet goed leesbaar; waarschijnlijk: naar hem.

(54) styft: stijf = geweldig.

(55) eermoe: fonetische spelling voor de plaatselijke uitspraak van armoe, nl. èrmoe.

(56) wel weyn: veel wijn.

(57) ten zyn geen daegen: algemeen Westvlaams voor: er zijn geen dagen geweest of

(58) ik soude: ouderwetse schrijftaal; plaatselijk zeggen ze ‘'k soen’.

(59) teus: thuis; plaatselijke uitspraak: ‘tuus’.

(60) eenen: is puur schrijftaal; let op de buigings-n bij sulcken grooten, ook bij mannelijke onderwerpen in onze dialekten.

(61) steyn: steden (plaatselijke uitspraak).

(62) den heelen soomer: uitspraak: zomer; let op de ABN-woordvolgorde die in de meeste Zuidnederlandse (ook Westvlaamse) dialekten anders is, nl. heel de zomer. Eén van de niet weinige overeenkomsten tussen het Zuidvlaams en het ABN.

(63) François en Pierre: je merkt hier hoe de voornamen Franciscus en (waarschijnlijk) Pieter voor de officiële teksten verfranst moesten worden...

[p. 164]

Naschrift: deze niet onaardige brief is meteen ook een tijdgebonden kultuurdokument, waarin de Spaanse guerilla en de bestrijding ervan voorkomt als een oorlog en waarvan de schrijver niet weet dat Jozef Bonaparte al in mei tot koning van Spanje aangesteld was. Vittoria zelf ligt in het Baskenland en dus niet zo ver van de grens af zoals Cailliau denkt. Ondertussen weet hij zelf toch veel meer van de grote gebeurtenissen af als de mensen thuis. Dat F. Cailliau beter Nederlands als Frans kon schrijven blijkt uit de spelling van swyvere (suivre) en Spaeygnen (Espagne).

C. Moeyaert, Deken de Brouwerstraat 3, leper