Ons Erfdeel. Jaargang 13

[p. 147]

nederlandse taal- en kultuurpolitiek

nederlandse taal en kultuur in het buitenland

De Vondelprijs voor Prof. Heeroma.

Door de Freiherr von Stein Stiftung te Hamburg werd in 1959 een belangrijke kulturele prijs in het leven geroepen: de Joost van de Vondelprijs. Hiervoor komen in aanmerking geleerden uit Nederland, Vlaanderen en de Nederduitse streek, die een wezenlijke bijdrage hebben geleverd tot een betere kennis van de kultuur van dat gebied. Dit jaar werd de prijs, ten bedrage van 10.000 DM, toegekend aan de Groningse hoogleraar K. Heeroma. De uitreiking zal in december te Münster plaatshebben.

De jury had dit jaar de Vondelprijs wel aan niemand beter kunnen toekennen dan aan Heeroma, die Nederduitsers, Nederlanders en Vlamingen zichzelf beter heeft leren kennen en bovendien belangrijke studies heeft gewijd aan wat die drie gemeenschappen verbindt en scheidt. Het verschijnsel waarin zij zich beter hebben leren kennen en waardoor zij verbonden en gescheiden worden, is de taal.

Klaas Heeroma werd op 13.9.1909 op Terschelling geboren. Hij studeerde van 1928 tot 1935 Nederlandse letteren te Leiden bij de taalkundige J.H. Kern en de literator A. Verwey. De geleerde die op de jonge Heeroma de sterkste invloed heeft uitgeoefend, is echter wel de geniale Nicolaas van Wijk geweest, slavist van professie, maar ook de man die het Etymologisch woordenboek der Nederlandse taal van Johannes Franck zijn definitieve vorm heeft gegeven, de eerste Nederlandse dialektoloog van internationaal formaat en de auteur van het handboek Phonologie. Dit verscheen evenals Trubetzkoys Grundzüge der Phonologie in 1939. Het is vrijwel zeker dat de jarenlange kloof tussen fonologie en historische taalkunde in de internationale linguïstiek niet tot stand zou zijn gekomen indien Van Wijk zijn boek ook in een internationale taal had geschreven. Dat in het Nederlandse taalgebied een dergelijke kloof nooit bestaan heeft, is misschien meer nog dan aan Van Wijk zelf te danken aan diens begaafdste leerling, Heeroma.

In 1935 promoveerde Heeroma bij de kort tevoren te Leiden benoemde dialektoloog Gesinus Kloeke. Deze had enkele jaren voordien ophef gemaakt met zijn boek De Hollandsche expansie. De inspiratie van de meester is in Heeroma's dissertatie Hollandse dialectstudies weliswaar duidelijk te merken - met name het ekspansiologische principe ter verklaring van de taalkaart is overgenomen -, maar daar staat toch tegenover dat hij Kloeke zijn ‘dissertatie om zo te zeggen kant en klaar aanbood’. Na zijn promotie werkte Heeroma een jaar aan het instituut waar de ekspansiologische metode in de dialektgeografie is geboren, de Deutscher Sprachatlas in Marburg, destijds onder de leiding van Walther Mitzka. In 1936 kreeg hij een aanstelling bij het Woordenboek der Nederlandsche taal te Leiden, waar hij tot 1948 redakteur bleef. Van 1949 tot 1952 was hij professor in de Nederlandse taalkunde aan de universiteit van Indonesië te Djakarta. In 1953 werd hij aangesteld tot eerste hoogleraar op de leerstoel voor Nedersaksische taal- en letterkunde aan de universiteit te Groningen. Tegelijk werd hij er direkteur van het Nedersaksische Instituut.

Men mag Heeroma zonder enige twijfel de laatste ‘universele nederlandist’ noemen. Hij beoefent de Nederlandse taalkunde zowel historisch als synchronisch en onderzoekt daarbij zowel de kultuurtaal als de dialekten. Toch heeft hij zijn hart speciaal aan zijn eerste wetenschappelijke liefde, de dialektologie verpand. Daarnaast is hij een voortreffelijk beoefenaar van de literatuurstudie, vooral van de Middelnederlandse. Tenslotte is hij - onder het pseudoniem Muus Jacobse - dichter en literair kritikus. Met zijn verzamelbundel Vuur en Wind (1945) behaalde hij de Van der Hoogtprijs van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde. Ik ben niet bevoegd om op dit laatste aspekt van zijn bedrijvigheid in te gaan. Wat zijn wetenschappelijke produktie betreft, hier geeft Heeroma blijk van een haast ongelooflijke kreativiteit. Toch kan men hem allerminst een veelschrijver noemen. Wat hij schrijft is bijna altijd boeiend en herhaaldelijk is zijn kijk op literairhistorische of taalkundige problemen bepaald groots te noemen. Wel mag aangenomen worden dat heel wat stellingen tegen een kritisch onderzoek niet stand zullen kunnen houden, maar evenzeer dat ook die stellingen interessante stadia zullen blijken te zijn in de geschiedenis van het taal- en letterkundig onderzoek van het Nederlands. Met een variant op de karakteristiek die hij zelf van de grote Van Ginneken heeft gegeven, kunnen we van Heeroma zeggen dat zijn betekenis onder andere is dat hij blijft.

Als tekstuitgever en beoefenaar van de Middelnederlandse filologie heeft Heeroma naam verworven door de editie van De fragmenten van de tweede Rose (1958), ‘een boek dat evenzeer boeit door de meeslepende wijze waarop een weerbarstige stof wordt gepresenteerd als door de akribie waarmee het filologisch handwerk is verricht

[p. 148]

niet minder door de voorzichtigheid waarmee de conclusies zijn geformuleerd als door de perspectieven die het opent, een boek dat de lezer bekoort omdat het hem laat delen in de vreugde van de ontdekker, de dichter die de dichter heeft herkend’ (C.C. de Bruin).

Bij een ruimer publiek bekend is nochtans zijn uitgave van de Liederen en gedichten uit het Gruuthusehandschrift (1966). De inleiding van niet minder dan 219 bladzijden is een prestatie die men een grandioos gedicht zou kunnen noemen. Hier rijst de figuur van een groot middeleeuws dichter, Jan Moritoen, auteur van het Egidiuslied, op uit het stof der eeuwen. Blijkens besprekingen van vooral G.I. Lieftinck en W.P. Gerritsen valt echter te vrezen dat Heeroma's schitterende rekonstruktie voor een groot deel aan de verkeerde kant van de grens tussen science en fiction is opgebouwd.

De dialektoloog Heeroma is een van de grote figuren uit de taalgeografie zowel van het Nederduitse als van het Nederlandse gebied. Het is onmogelijk hier in enkele regels een overzicht te geven van zijn veelzijdige dialektologische bedrijvigheid. Slechts op een drietal punten zou ik de aandacht willen vestigen. In de eerste plaats heeft Heeroma door talrijke dialektgeografische studies een zeer belangrijke bijdrage geleverd tot de geschiedenis van het Nederlands. Hij heeft zelf onlangs gewezen op het ontbreken van een boek dat Schönfelds Historische grammatica van het Nederlands en de Geschiedenis van de Nederlandse taal van De Vooys zou moeten vervangen, een werk dat de eksterne en interne geschiedenis van het Nederlands tot een eenheid verbindt. Het is duidelijk dat niemand meer bevoegd is om dat boek te schrijven dan Heeroma zelf, die door zijn dialektgeografische studies op historische grondslag bewezen heeft die stof als geen tweede te beheersen. In de tweede plaats zou ik willen wijzen op de bindingen tussen de Oostnederlandse dialekten en de aangrenzende Nederduitse, die Heeroma in een klaar daglicht heeft gesteld en aan de hand waarvan hij zijn teorie van de Westfaalse ekspansie in Oost-Nederland in de late middeleeuwen heeft geformuleerd en gedemonstreerd. Te vermelden is hier zijn Taalatlas van Oost-Nederland en aangrenzende gebieden, waarvan tot nog toe drie afleveringen met dertig uitvoerig bekommentarieerde kaarten zijn verschenen. Ten derde wil ik hier met bijzonder genoegen vermelden dat het Heeroma is, die in ons taalgebied het struktuurgeografisch onderzoek van de klankgestalte van de dialekten op gang heeft gebracht, o.a. door het boekje Structuurgeografie, dat hij in 1961 samen met de frisist Fokkema heeft uitgegeven. Niet alles wat Heeroma op dialektologisch en taalhistorisch gebied heeft geschreven, zal stand kunnen blijven houden, maar dat zijn werk een van de monumentaalste bijdragen tot de dialektkunde en de taalgeschiedenis van deze eeuw vormt, zal niemand kunnen ontkennen.

Dat Heeroma zeer veel duidelijk heeft gemaakt van wat de taal van Nederland en Nederduitsland bindt, blijkt uit het bovenstaande eigenlijk onvoldoende. Ik vrees dat uit het volgende evenmin voldoende zal blijken in welke mate door Heeroma verduidelijkt is hoe talrijk en hoe vast de verbindingen in de taal van Noord- en Zuid-Nederland wel zijn. Het is bijna overbodig te zeggen dat hij in zijn dialektgeografisch onderzoek nooit aan de Nederlands-Belgische rijksgrens halt heeft gehouden. Ik wil hier op een ander punt de aandacht vestigen. Heeroma is ook een voortreffelijk essayist. Zeer lezenswaard en voor het grootste deel ook voor niet-vakmensen begrijpelijk is zijn boek Sprekend als nederlandist, dat vorig jaar bij Bert Bakker/Daamen in Den Haag is verschenen. Hierin zijn achttien toespraken gebundeld, waarvan de negende eigenlijk in duizenden eksemplaren in Vlaanderen verspreid zou moeten worden. Het gaat hier om een voordracht die Heeroma in 1964 voor de Stichting-Lodewijk de Raet te Brussel gehouden heeft. Het stuk heet De volwaardigheid van het Nederlands en is door zijn helder en in alle opzichten sluitend betoog uitermate geschikt om ieder Vlaming met kompleksen ten aanzien van het Frans en het ‘Hollands’ van die kompleksen te bevrijden. Ik wil die tekst van 15 blz. hier niet samenvatten - bij een resumé zouden ongetwijfeld belangrijke elementen verloren gaan -, maar beveel de lektuur ervan hartelijk en dringend aan bij alle Vlaamse lezers van dit blad.

Prof. Dr. Jan Goossens, Heverlee