Ons Erfdeel. Jaargang 13

Gaat het doek nog op?

In het Nederlandse toneelkamp is er nog al wat aan het rommelen: Regisseur Erik Vos heeft plotseling de Nederlandse Comedie verlaten, dramaturg Wilbert Bank en regisseur-akteur Krijn ter Braak verlaten per 1 september de toneelgroep Globe. Opvoeringen in Rotterdam van ‘De eenzame weg’ van Schnitzler en in Amsterdam van ‘De Storm’ van Shakespeare worden door opstandige jonge bezoekers verstoord en spelers met eieren en tomaten bekogeld. Heftige diskussies in de 75-jarige stadsschouwburg in Amsterdam over peil en inzet van het Nederlandse toneel. Allemaal tekenen van groeiend ongenoegen met de gang van zaken op de Nederlandse planken. Maar wat wil men: aan de ene kant engagement en eksperiment, maar dat vervreemdt weer een groot deel van het publiek dat aan de andere kant staat en een avond genoeglijk toneel wil. Globe, het vorig jaar goed op dreef met o.a. ‘Het spel der vergissingen’ en ‘Kleren maken de man’ moest zijn programma aanpassen, want een groot deel van het publiek en



diverse kritici lustten het niet. Naast en uit de grote teaters en toneelgroepen zijn kleinere workshops gegroeid waar kennelijk wel met entoesiasme wordt gewerkt, maar in het grote toneel schijnt de klad te zitten. Er wordt gepleit voor een open toneelbestel, maar waar het op aan komt is: inzet, vizie en talent. Vooral aan dat laatste ontbreekt het hier en daar wel. Er is op het ogenblik geen enkel gezelschap in Nederland dat een groot stuk behoorlijk kan bezetten. Men heeft in elke groep enkele zeer goede tot goede akteurs en daarna volgt een grote rest opvulling. Ik heb dat laatst weer kunnen konstateren in de produktie van Theater van Troilus en Cressida; wat daar door sommigen op de planken werd gepresteerd was ver beneden peil, en daardoor zakt zo 'n opvoering enorm weg. Theater gaat ‘De Kaukasische krijtkring’ spelen, ik juich de keuze van harte toe, maar kan zij dit stuk bezetten? Ook de inzet van de akteurs is nu en dan bedroevend, ik spreek nu over hun akties tijdens het spel, en denk dan bv. aan de opvoering van ‘De familie Tot’ bij de Nederlandse Comedie, (na de ziekte en uitval van Bob de Lange). Het was een aanfluiting van het publiek dat men kennelijk onderschat of veracht! Rest nog de vizie. Ook hier is nu en dan wel sprake van een manko, getuige de soms snelle reprisses. Waarom moest vorig jaar door de Haagse Comedie ‘De humorist’ zo nodig weer uit de kast worden gehaald?

Hoe dit alles op te lossen? Dramaturg Paul Binnerts heeft een plan gelanceerd dat nog al revolutionair klinkt. Tijdens de openbare diskussie in de Amsterdamse stadsschouwburg pleitte hij voor: ‘een geheel open bestel, waarin een kontenue doorstroom mogelijk moet zijn voor alle krachten en ideëen. Daarnaast zou men moeten overgaan tot het oprichten van een aantal teatercentra, verspreid over het hele land, waarin men zelfstandig kan eksperimenteren en werken aan teatervernieuwing en toneelspreiding’. Ik weet niet of dat op korte termijn een haalbare kaart is. Wel geloof ik, gezien het aanwezige talent, dat er te veel gezelschappen zijn in Nederland, met de boven aangeduide trieste gevolgen. Verder gun ik ieder zijn pleziertje en zal er ruimte moeten zijn voor toneel-van-een-avondje-uit, maar daarnaast ook toneel dat een hogere inzet en eisen stelt aan spelers en publiek, ruimte voor eksperiment, vernieuwing en losse produkties. Waarschijnlijk zijn de vastgeroeste

[p. 143]

toneelbedrijven (want dat zijn de gesubsidieerde toneelgroepen toch) in hun huidige vorm en samenstelling daar niet toe in staat, en zal men naar een andere konstellatie moeten zoeken. Dat het grote publiek bij dit alles niet warm of koud wordt, daar hoeft men zich niet blind op te staren: de een zijn voetbalwedstrijd, de ander zijn toneel. Maar het toneelpubliek dat er is moet men niet van zich vervreemden door halfslachtigheid en teren op de roem die men eens heeft behaald. Een diskussiemiddag in de schouwburg in Amsterdam heeft bewezen dat er leven en begeestering kan zijn. Andre Rutten merkte in dit verband op: ‘Zo levend is die oude stadsschouwburg al lang niet meer geweest’ en hij noemde die middag daarom een feest. Maar het ‘feest’ zal op het toneel gestalte moeten krijgen. De diskussie zal blijven voortgaan maar het werk moet beginnen.

Zeker, alles hoeft niet van tafel geveegd, maar dat ik dit seizoen tot nu toe eigenlijk alleen ‘De gijzelaar’ van Brendan Behan, gespeeld door Globe, de moeite van het vermelde waard vind (toegegeven ik heb niet alle uitgebrachte produkties gezien) is wel tekenend. Maar misschien de volgende kroniek betere geluiden!

‘Het doek gaat op’.

Bij de uitgeverij W. de Haan te Bussum verscheen onlangs van de hand van Prof. F.W.S. van Thienen, kunsthistorikus en o.a. voorzitter van de vereniging ‘Het Toneelmuseum’, een tweedelig standaard-werk over vijf en twintig eeuwen in en om het Europese theater' onder de titel: ‘Het doek gaat op’. Het eerste deel omvat de tijd van de oudheid tot en met de barok, onderverdeeld in 19 hoofdstukken en het tweede deel van rokoko tot heden in 17 hoofdstukken. In totaal met noten en register: 448 + 384 bladzijden. De twee delen, elk in licht blauwe, linnen band, zijn rijkelijk voorzien van zwart-wit en kleurenfoto's en geïllustreerd met talrijke tekeningen. De typografie is van Aldert Witte, het geheel is gestoken in een glanzende kassette. De prijs bedraagt 150 gulden.

Tot zover de zakelijke mededelingen. U zult van mij waarschijnlijk niet verwachten dat ik dit werk reeds in zijn geheel heb doorgelezen en grondig bestudeerd. Ik wil hier dus een indruk geven die ik al lezend en bladerend in dit boek heb opgedaan.

Op de eerste plaats: de prijs is natuurlijk nogal aan de forse kant. Dit zal wel in verband staan met de beperkte oplage (wij zijn nu eenmaal geen toneelminnend volkje) en de overvloedige illustraties die ongetwijfeld in een dergelijk werk onontbeerlijk zijn. Jammer dus voor de toneelminnaar met beperkte beurs en een aansporing te meer voor elke openbare en wetenschappelijke biblioteek om het werk aan te schaffen, want zover ik weet is dit een uniek werk in het Nederlandse taalgebied. (de Duitsers hebben natuurlijk Kindermann: Theatergeschichte Europas) Voor de Nederlandse situatie een uniek werk omdat naast Europese Teaterevenementen en grootheden telkens wordt gewezen op en vergeleken met Nederlandse toneelgebeurtenissen en figuren ook uit het recente verleden. Om van dit laatste een voorbeeld te geven: sprekend over het oude griekse teater, waarbij de auteur een beschrijving geeft van een opvoering in het teater Epidavros, vermeldt en bespreekt hij ook de Perzen van Aischylos onder regie van Erik Vos in Carré 1963 en zijn Prometheus van 1967. Daardoor wordt het geheel levendig, ofschoon de schrijver soms in zijn inleidende stukken om de ‘couleur locale’ van een bepaalde periode te schilderen wel eens vervalt in een soort ‘van Egeraat-stijl’ van de nuttige toeristische boekjes, zoals ‘wandelend op weg’ in verband met ommegangen en tableaux vivants op wagens in de late middeleeuwen, en raadgevingen als: ‘Wie in midden Frankrijk komt, moet stellig niet verzuimen een bezoek te brengen aan het schone stadje Bourges. Daar in die charmante plaats zal hij beleven wat de term “la douce France” kan betekenen’, dit ter inleiding van middeleeuwse mysteriespelen. Afgezien van deze voor mij wat al te naïeftoeristische populariseringen, geven de delen een veelheid aan informaties over dekor-bouw en toneelinrichting, akteurs en regisseurs met hun opvattingen, kostuums en toneelattributen, inrichtingen van schouwburgen en uitstralingsgebieden van toneelkultuur, ballet en opera-ensceneringen, alles in en rond het teater, dit alles in samenhang met de stijlopvatting van een bepaalde periode, met daarnaast inlichtingen over toneelliteratuur en haar auteurs, ofschoon dit laatste zeker niet op de eerste plaats staat, (het is geen werk met uitvoerige analyses over toneelstukken zelf, maar over de praktijk, de prezentatie), die bijzonder interessant, boeiend en instruktief zijn. Als men bv. in het register de naam Bertolt Brecht opzoekt dan vindt men verwijzingen naar diverse bladzijden en telkens treft men daar beschouwingen over Brechts opvattingen en praktische aanpak van het toneel en ensceneringen van zijn stukken. Het register is praktisch en onmisbaar. De korte aanduidingen naast de bladspiegel zijn handig en overzichtelijk voor het geheel, en de verwijzingen met cijfers in de tekst naar gespecialiseerde literatuur bij elk hoofdstuk aan het einde van elk deel geven de geïnteresseerde lezer een degelijke handleiding.

Zo passeert het bonte beeld van 25 eeuwen teater de revue tot en met

[p. 144]

het slothoofdstuk: ‘Wat nu?’ De schrijver geeft eerlijk toe dat dit laatste hoofdstuk moeilijk te schrijven is en onvolledig moet blijven. Hij signaleert de opstandigheid bij de jonge generatie, en hij maakt zelfs een onderscheid tussen opstandigheid die ‘gericht’ en ‘niet gericht’ is, deze laatste komt van de kant van ‘geestelijke leeglopers op wie veel te veel aandacht wordt gevestigd’ (dit riekt naar de formule: langharig-werkschuw-tuig) Het valt dan ook niet te verwonderen dat hij moderne eksperimenten als living-theater, weliswaar Amerikaans, dus buiten Europa, maar met diverse tournees door onze landen en zeker ook van invloed op het werk van Theater Terzijde dat hij even noemt, het panisch teater van Arrabal, totaalteater o.a. van P. Weiss met diens Marat-De Sade (wel wordt Die Ermittelung i.v.m. politiek teater vermeld) happening, niet bespreekt. Maar de schrijver heeft zichzelf verontschuldigd en dus mag men daar niet over vallen, doch het is wel jammer!

Nogmaals, ondanks bepaalde bedenkingen wat betreft prijs, populariserende stijl en het ontbreken van informaties over bepaalde moderne vizies, een zeer waardevol werk voor elke student dramaturgie en ware toneelliefhebber.

P.S.

Na het schrijven van deze bespreking werd ik onaangenaam verrast toen ik op 3 november jl. in de krant het korte bericht las dat de auteur Prof. F. van Thienen tijdens een verblijf in Mexico plotseling was overleden. Hij is 68 jaar geworden. Zo is Het doek gaat op zijn laatste publikatie geworden, een unieke afsluiting van een levenswerk van deze specialist in de stijlgeschiedenis.

Piet Simons