Ons Erfdeel. Jaargang 13

Overzichtstentoonstelling van Calder in Amsterdam.
Mobile en stabile - een gelukskind in de kunst.

Een grote overzichtstentoonstelling van een kunstenaar die al een lang leven bezig is, loopt altijd de kans ervaren te worden als een litanie: reeks van altijd wel wat andere, maar au fond eendere aanroepingen, waarbij alleen het aksent verspringt en de maat wisselt en het formaat varieert. Dreiging van monotonie.

Verwondering soms ook dat de kunstenaar zo lang geloof bleef houden in zijn uitgangspunten: hoe is het mogelijk dat hij altijd maar weer de zin en de moed vond om door te borduren op het grondtema, en - om meteen naar de retrospektieve van Calder te gaan - steeds weer metalen bladen te hechten aan dunne draden, die - opgehangen - balanceren en licht bewegen op de wind: draadplastieken of mobiles. Sinds jaar en dag lopen we de trap van het Amsterdamse Stedelijk Museum op, onder de door zachte tocht bewogen ‘vingerplant’ van Calder: een vertrouwd moment, dat alleen nog uitdrukkelijke aandacht krijgt als het bij museumfeesten met ludieke luidruchtigheid tot woest bewegen wordt gebracht. Zeven zalen Calder, de grootste ekspositie die van het werk van de Amerikaan ooit gemaakt werd: de monotonie viel te vrezen.

Guillotine pour huit door Calder.

Arëtes de poisson, vier meter hoge plastiek door Calder, in de tuin van het Stedelijk Museum te Amsterdam.

Maar de retrospektieve kan ook de kracht krijgen van de litanie: een magische bezwering worden, die met een dreun overkomt door de konstante herhaling. Dat gebeurt bij Calder.

Het lijkt me onzin om hier niet te spreken van herhaling. Waarom moet dat altijd pejoratief klinken? Er is sprake van herhaling, als men de vele tientallen mobiles passeert... juist omdat het grondtema zo eenvoudig is: het in evenwicht blijven van aan draden opgehangen metalen plaatjes in de natuurlijke vorm van cirkel, driehoek, bladvorm.

Ze zijn allemaal hetzelfde, dat wil zeggen: het simpel uitgangspunt is nagenoeg eender. Maar ze zijn in feite - in hun intelligente en sensibele uitvoering - allemaal anders. En tenslotte zijn ze ook allemaal mooi, sympatiek, natuurlijk... en sommigen zelfs uitgesproken lief, speels, zachtzinnig als de hippies.

En de variatie krijgt hier dan ook een subtiel aksent, ze wordt de spitse doorwerking van het bekende motief, zichtbaar voor degenen die echt kijken; voor de anderen zijn het eenvoudigweg allemaal Calders, snel herkenbaar, een duidelijk merkartikel - alleen autentiek indien voorzien van de signatuur... - een bekend nummer in het cirkus van de moderne kunst.

Het woord cirkus valt hier niet per ongeluk, want cirkus vormt een, of misschien wel dé bron van inspiratie van Calders werk (ziehier een ander pre voor de retrospektieve: dat ze ons uitvoerig informeert over motieven en inspiraties van werk en kunstenaar. In de jaren 1927 en volgende gaat Alexander Calder - hij is dan bijna dertig en heeft allerlei baantjes achter de rug: boekhouder, verzekeringsinspekteur, houthakker, tekenaar voor een satirisch tijdschrift, speelgoedontwerper - zich bezig houden met het vervaardigen van een soort miniatuur cirkus: hij maakt dieren en menselijke figuren in draadplastiek, nadat hij getekende reportages gemaakt had in het cirkus Barnum and Bailey. Aan dat miniatuur-cirkus zal hij jaren werken, hij gaat er voorstellingen mee geven in Parijs (1929) en in New

[p. 117]

York, en via Barcelona opnieuw in Parijs (1930), waar zich mensen als Cocteau, Van Doesburg, Léger, Man Ray en Mondriaan onder de toeschouwers bevinden. Dit leidt tot zijn toetreding tot de beweging ‘Abstraction-Création’, waarvan Arp, Delaunay, Mondriaan, Pevsner e.a. reeds deel uitmaakten. Dan volgen in de jaren dertig de eerste galerie-tentoonstellingen, de eerste eksposities in musea en de eerste museale aankopen van de zogenaamde ‘motorische mobiles van Alexander Calder Jr, son of the noted sculptor A. Stirling Calder. Er volgen opdrachten en prijzen, o.a. de eerste prijs in een wedstrijd voor een plastiek in pleksiglas, georganiseerd door het Museum of Modern Art te New York. Zeer veel reizen, zeer veel tentoonstellingen... alle musea voor moderne kunst lijken reeds in de loop van de jaren veertig en vijftig een ekspositie van Calder gehad te hebben: de bekendste galeries van Amerika en Europa tonen zijn werk: in 1946 Galerie Louis Carré te Parijs met een inleiding van Jean-Paul Sartre: ‘... hoewel Calder niets heeft willen nabootsen, daar hij niet anders wilde dan gamma's en akkoorden van onbekende bewegingen maken, zijn de mobiles lyrische vondsten, technische, bijna wiskundige verbindingen en tegelijkertijd het tastbare symbool van de Natuur, die grote, ongrijpbare Natuur die het stuifmeel verkwist, en plotseling ontelbare vlinders doet opvliegen, en waarvan men nooit weet of zij de blinde aaneenschakeling is van oorzaak en gevolg, of de voorzichtige, voortdurend vertraagde, verstoorde en doorkruiste uitwerking van een Idee.’

Hij gaat in Frankrijk wonen (en woont daar nog - in Indre-et-Loire, bij Tours, 230 km van Parijs - in een huis, altijd vol vrienden en bezoekers), ontvangt de grote prijs voor beeldhouwkunst van de Venetiaanse Biennale, de Carnegie International Award, enz., enz., enfin er is geen suksesvoller curriculum denkbaar dan die van Calder... vele ateliers inmiddels, waar technici zijn werken uitvoeren dat de meester in model ontwerpt.

Die metode - of liever die wijze van werken en leven - is aan de recente werken af te lezen: zelfs de grootse werken schijnen gemaakt met het gemak van een vingerwijzing of van het uit karton geknipte ontwerp. Dat geeft aan de zogenaamde stabiles, de groep staande metalen toestanden die als kontroverse van de luchtige mobiles meer en meer gemaakt worden, die spontane en natuurlijke vorm: ze doen denken aan de trefzekerheid en de zwier waarmee de oude Matisse zijn kollages van vogels en bloemen knipte of deed knippen; het is het geluk van de beroemde (dus rijke en van goed bemande ateliers voorziene) kunstenaar dat hij zijn snel getekende inval in zware materialen kan realiseren, hetgeen aan de monumentale stabiles van Calder die verrukkelijke heldere tekening geeft. Hij schreef hun vorm vanuit de stoel, als een speelse arabesk in de ruimte... hij knipte op goed geluk en met het sensibele gemak van de ervarene het kleine model uit karton... nu staat in de tuin van het Stedelijk Museum de bijna zeven meter hoge stabile, die de naam kreeg ‘Guillotine pour huit’ (zie foto). De grootste tot op heden gemaakte stabile, ‘Soleil rouge’, meet 24 meter en werd geplaatst voor het olympisch stadion in Mexico in 1968.

Mobiles, stabiles, maar ook gouaches en tekeningen - en zeer prachtige gouaches - en tapisserieën vormen samen het uiteindeiljk uiterst rijke oeuvre van Calder, de nu een en zeventig jarige Amerikaan, wonend en werkend in Frankrijk... een rijke retrospektieve van een man die men graag zou willen kennen, als men leest wat zijn biografen vertellen:

Yaacov Agam in de kataloog: ‘Calder maakt diepe indruk door zijn wezenlijke eenvoud, zijn natuurlijke primaire kracht, zijn uitbundige levendigheid-vitaliteit, zijn aanstekelijke opgewektheid, en ook zijn persoonlijke wijsheid die in alles wat hij zegt doorklinkt. Elke zin is kreatie. Calder is zelfs in zijn spreken kunstenaar’. Tevoren heeft deze vriend-auteur verteld hoe Calder lijkt op zijn werk, dat hij mobile en stabile tegelijk is: zijn figuur is met 200 pond als een stabile, maar de levendigheid van zijn gebaren en gezicht als een mobile...

Hetgeen toch ook weer neerkomt op de woorden van de andere katalogus-inleider, Fernand Léger (uit Derrière le miroir, 1950): ‘groter tegenstelling dan die tussen Calder, een man van 200 pond, en zijn ijl, doorzichtig en speels werk, is nauwelijks denkbaar. Hij is als een zich bewegende boomstam. Hij verplaatst een enorme hoeveelheid lucht, en roept de wind een halt toe - nooit gaat hij onopgemerkt voorbij... binnen vier muren vormt hij een bedreiging voor alles wat breekbaar is. Buiten, in de harde wind, in de volle zon, is hij veel meer op zijn plaats.’

Vandaar: in het Stedelijk Museum te Amsterdam, binnen: een subtiele serie mobiles, tekeningen, gouaches en tapijten; buiten: monumentale, zwarte en toch sympatieke stabiles, goedmoedige wezens waar de kinderen op klimmen en waaronder wij zomaar lopen, en waarmee de maker bedoelt: ‘wat geluiden te verbinden met kleuren en vormen’.

Mr. Ton Frenken