Ons Erfdeel. Jaargang 13

Marnix Gijsen 70.

Marnix Gijsen, all-round man in de Nederlandse letterkunde, is 70 geworden. De jury voor de vijfjaarlijkse staatsprijs ter bekroning van een schrijverskarrière kende hem met eenparigheid van stemmen de hoge onderscheiding toe. Het merkwaardige is dat Gijsen zijn schrijversloopbaan nog niet als voltooid blijkt te beschouwen en op zijn leeftijd volop aktief blijft in het literaire leven. Ambtenaren gaan blijkbaar vlugger met pensioen dan schrijvers. Marnix Gijsen is nog meer een soort ‘angry old man’ (zoals hij zich een paar jaar geleden in een lezing voor een studentenpubliek noemde) dan wel een grijze eminentie die op grond van zijn verleden in de eerbiedwaardige rij der ‘klassieken’ bijgezet zou zijn. Nog even slagvaardig als tevoren, laat hij zich nog graag horen in de literaire disputen van de dag. In de Kunst- en Cultuuragenda lijkt hij daartoe een gepaste spreekbuis gevonden te hebben. Al zijn z'n kreatieve impulsen inmiddels afgezwakt, toch is de kritische en polemische refleks nog even vinnig gebleven. Kortom, hij doet en telt nog mee in een literaire konstellatie waarin de tijd en de modes zeer snel voorbijgaan en menig jong schrijver niet verder geraakt als zijn debuut.

Kort na de eerste wereldoorlog was hij, met Wies Moens, de belangrijkste Vlaamse vertegenwoordiger van het humanitair ekspressionisme in de poëzie. De smaakgeschiedenis heeft reeds een historische stempel gedrukt op de Loflitanie van Sint-Franciskus van Assisi (1920) en de

[p. 106]

bundel Het huis (1925), maar de lyriek van de toen twintigjarige Gijsen blijft een klassiek vertegenwoordiger van het humanitair ekspressionisme in Vlaanderen. Die lyriek was schatplichtig aan bepaalde Europese invloeden, vooral uit Duitsland. Ze kan tegelijk hymnisch-zangerig en nuchter-konstaterend zijn. Gijsens poëzie vooral wordt gekenmerkt door haar dramatisch en anekdotisch karakter. Een tot dusver niet dichterlijk geachte materie werd gepoëtiseerd. Ingrediënten uit het moderne grootstadsleven en uit een meer en meer dinamische en kosmopoliete samenleving werden voorwerp van dichterlijke ontroering. Spreektaal en -ritme dienden als basis voor een nieuwe poëtische zegging die zich niet langer wenste te verbizonderen door opzichtige krullen van de vorm, al ontstond een (nieuwe) retoriek van het patetische type die op haar beurt aanleiding gaf tot ijl epigonisme. Bovendien was de lyriek der humanitairen aktivistisch in nationale zin. Zij dichtten met jeugdig entoesiasme een soort ‘berichten aan de bevolking’, waarin zij hun profetische heilsverwachting en hun toekomstoptimisme uitspraken. De jongeren van toen droomden zelfs van een gemeenschappelijk front in dienst van de heropstanding van Vlaanderen, waarin konfessionele verschillen tussen katolieken (als Gijsen en Moens) en vrijzinnigen geen rol meer zouden spelen. Dit uitte zich bij voorbeeld in 1920 in de ontroerende eendracht rond het lijk van de jonge socialist Herman van den Reeck, gevallen voor de zaak van Vlaanderen.

Op het ogenblik dat Gijsen, Moens, Brunclair, Van Hoogenbemt, Vansina, Burssens e.a. hun gedichten over de idealen van universele broederschap schreven, stond het humanitarisme buiten onze grenzen al niet meer zo hoog aangeschreven. Zelfs bij ons verloochende Paul van Ostaijen zijn enige humanitair-ekspressionistische bundel Het sienjaal (1918) éér er sprake was van de bundels van Gijsen en Moens. Terwijl Van Ostaijen, en na hem Burssens en Brunclair, de ‘buitenlyrische hogeborstzetterij’ van de humanitaire zangers afwees en voor het organisch ekspressionisme opteerde, kenden dichters als Gijsen en Moens in Vlaanderen hun grootste sukses. We glimlachen nu om de gewild-onkonventionele metaforen uit de Loflitanie of om de profetische opvorderingen-in-versvorm in de stijl van Walt Whitman. Maar in hun tijd gezien waren genoemde poëtische eksperimenten belangrijke gebeurtenissen in de Vlaamse lyriek die toen gedomineerd werd door Van de Woestijne. Zonder het gezag en de invloed van humanitairen als Gijsen zijn de reakties van 't Fonteintje en de Tijdstroom- en Vormen-dichters ondenkbaar. Al heeft de tijd in deze heel wat overtrokken en overtilde poezie drastisch geschift en de oogst tot een paar bloemlezinggedichten beperkt, zij blijft historisch van groot belang in de ontwikkeling van de lyriek in Vlaanderen na 1918. Het blijft een historisch zeer belangrijke verdienste van Marnix Gijsen dat hij die toenmaals stoutmoedige avantgarde mee op gang bracht.

Marnix Gijsen zweeg toen lange tijd als dichter. Zijn tweede bundel, The house by the leaning tree, verscheen pas in 1963. Daarin distancieert



hij zich van de nieuwe avantgarde in de Nederlandse poëzie na 1945. Tot in de woordkeus en de sintaksis kultiveerde hij er een oudmodische hebbelijkheid, die op de eerste plaats zijn narcistisch nonkonformisme illustreerde. Men kan de bundel het best lezen in het verlengde van Gijsens inmiddels gepubliceerde romans. De Vier gedichten van Joachim bij voorbeeld zetten het retrospektieve uitpluizen van eigen leven en lot verder. In Gijsens zelfanalyses komen grimmigheid en weemoed altijd gemengd voor, niet het minst in deze bundel die amper verholen op het eigen levenslot inhaakt en in menig opzicht een ‘testament’ mag worden genoemd. Als een getuigenis te meer in de reeks zelfbelijdenissen van Gijsen die (ook daar) voor de spiegel gaat staan, is hij interessant, niet zozeer op grond van zijn intrinsieke artistieke waarde.

Als romancier was hij een late roeping. Onderzoekers met literair-psychologisch interesse kunnen er een interessante taak in zien uit te maken hoe het geleefde leven van de bij uitstek narcistische schrijver Gijsen is opgegaan in zijn min of meer verbloemde, min of meer gevleide zelfuitbeeldingen via romans en verhalen. Tevens zou kunnen worden uitgemaakt waarom dit plots kon en moest gebeuren via de roman Joachim van Babylon (1947). Sindsdien hebben wij bijna elke herfst een boek van hem mogen begroeten, ongeveer met de regelmaat waarmee het Parijs publiek een nieuw stuk van Jean Anouilh te zien krijgt. Met de figuur van Joachim begon Gijsen de mogelijkheden van het romangenre als oefenveld voor introspektieve zelfanalyses af te tasten. Een twintigtal romans en novellebundels werden rond een paar opvallend konstante gegevens geschreven: allengs gelijk de spin, spon de schrijver Gijsen een web rond een paar psychologische gegevens en haalde hij het web der zelfherkenning vaster en vaster aan (het duidelijkst van al in de novellenbundel Allengs, gelijk de spin van 1962). Zijn oeuvre staat a.h.w. als een boog gespannen tussen Greenwich Village en het Vlaamse dorp Blaren: tussen de mentaliteit van een intellektueel en etisch vrijgevochten wereldburger, en de benepen binnenhuisjesatmosfeer van een achterlijk moederland. De kritiek op het moederland vanuit Amerika en omgekeerd verloopt echter altijd in het verband van 'n sterk ik-betrokken schrijverschap. De auteurspersoon Gijsen is eigenlijk het enige wat beklijft in deze vertellingen. Behoort hij niet tot een schrijversgeneratie (van het type R. Brulez, M. Roelants en ook W. Elsschot) voor wie het schrijverschap een vorm van spiegelschrift was? Bij Marnix Gijsen, die het produktiefst werd toen hij met het Joachim-boek zijn draai vond, is deze graad van ik-betrokkenheid wel het sterkst. Hij mag gerust zeggen zoals P. Valéry: ‘Mais moi, Narcisse aimé, je ne suis curieux / Que de ma seule essence’ (Narcisse).

Slechts een vliesdunne wand scheidt het leven van de kunst in zijn romans. Als Elsschot zei ‘Ik heb geen verbeelding’, dan geldt dit misschien in nog strikter zin voor de auteur van Joachim van Babylon. De osmose tussen geleefde werkelijkheid en geschreven werkelijkheid laat ternauwernood een epische distanciëring toe. De ik-vorm van de

[p. 107]

belevende en/of kommentariërende verteller blijkt hier veel meer dan een literaire konventie te zijn. Het ik fungeert vaak als een auktorieel toeschouwer die de anekdoten met zijn moralistische kanttekeningen kruidt. De ik-schrijver Gijsen zit beurtelings aan beide zijden van het biechtraampje: nu eens als meespelend ik-belever die mee opgaat in de anekdote en af en toe ook van de klappen deelt, dan weer als superieur-belerend moralist die vanuit een veilig standpunt boven de anekdotiek schampere wijsheden ten beste geeft of grimmig zijn personages ironiseert. Door hun steevaste koncentratie op hetzelfde psychologische en emotionele kerngebeuren (het eksistentieel onbehagen van een intellektueel in een te benepen en kwetsende behuizing) vormen de boeken van M. Gijsen een unikum in onze verhalende literatuur. Wij waarderen in dit oeuvre niet zozeer de epische uitbeeldingskracht, want, vergeleken met Walschap, is Gijsen een amechtig verteller, eerder een verzamelaar van anekdoten en citaatjes. Wij waarderen er wel in de intellektuele allure, de distinktie en de scherpte van geest, de vrijmoedigheid in de zelfuitbeelding die echter geen uitdagende pozes nodig heeft, het streven naar emancipatie van het denken en niet het minst de stijlverfijning en het elegante gebruik van een glashelder Nederlands. De romans van Gijsen zijn meer uitgewerkte of aaneengeregen novellen, maar allemaal samen vormen ze één lange opgebiechte ‘Bildungsgeschichte’ van een ik op zoek naar zichzelf. Dit ik blijkt zichzelf pas te kunnen vinden en realiseren in de spiegel van het schrijverschap.

De traditionele vormen en technieken die hij ook in zijn proza pleegt aan te wenden, kunnen allicht een misleidend idee geven van de ‘moderniteit’ van zijn schrijverschap. Misschien zijn de boeken na Joachim zo snel op mekaar gevolgd, omdat de schrijver toen de band tussen leven en schrijven zó nauw kon toehalen dat beide in elkaar konden opgaan. Gijsen heeft in de letterlijke zin een schrijvers-bestaan uitgebouwd, wat hem toelaat te verklaren dat alles wat hij te zeggen had in zijn boeken staat. Het schrijverschap als levensfunktie lijkt voor M. Gijsen niet een artificiële kultus, maar autentieke noodzaak geweest te zijn. Het bood hem welkome kansen op zelfbevestiging, zelfeksploratie, rehabilitatie en genezing die hij buiten de papieren wereld in woorden bezwaarlijk had kunnen vinden. Het schrijverschap liet hem ook toe aan zijn beruchte ‘afrekeningsdrift’ toe te geven. Zijn romanoeuvre presenteert een diagnoze en een poging tot operatief ingrijpen: het is het lange verhaal van een kneuzing die hij met de estetische chirurgie van zijn talent heeft bewerkt, vertroeteld en ingesponnen zonder ze finaliter te kunnen weg-werken of weg-schrijven. Zijn schrijverschap is defensief. Men heeft hem agressiviteit verweten, maar mij komt het voor dat de afrekening met het Blarense moederland veel meer voortspruit uit een in de grond vreesachtiger en kleinzerige hang naar zelfbeveiliging dan wel uit een behoefte aan protest waarmee de kritiek op de Blarense realiteit ten gronde zou worden doorgedacht en uitgewerkt. Het schrijverschap van Gijsen is in zijn grondtrekken ironisch. We vinden de ironie van de balling die van op de hoogten van Manhattan neerkijkt overzee naar het verre kleine Vlaanderen; de ironie van de jonge wetenschapsmens die met een doktoraal proefschrift onder de arm temidden van de vleespotten van Egypte terechtkomt, waar godin-moeders de plak zwaaien; de ironie van de superieure observator die in een wereld waar schijnbaar nooit iets gebeurt, de kleine drama's weet te ontdekken; de ironie, overslaand in sarkasme, van de gekwetste en gebelgde jongeman die Agnes verloor. Zoals gezegd, spelen in zijn ironische afrekeningen vaak weemoed en mannelijke deernis om het lijden, het kwaad en het onrecht mee. Zijn ironie is echter vooral een refleks van verweer, van zelfbehoud. Misschien is hij te superieur om zich te engageren in een werkelijkheid buiten zijn web. Misschien is hij te overgevoelig en te kwetsbaar om dat gekoesterde ik werkelijk prijs te geven aan de realiteit buiten de spiegelrand.

Al met al treedt er uit Gijsens werk ook een ‘mentaliteit’ naar voren. Het is wellicht overdreven te beweren dat Gijsen met zijn boeken bijgedragen heeft tot een bepaalde mentaliteitsverandering in Vlaanderen (hij zal zeker niet als ‘boodschapper’ beschouwd willen worden). Toch is zijn werk een markante faze in de voortschrijdende emancipatie in zaken van geloof en zeden, die het geestesleven bij ons kenmerkt. Men heeft in dit verband vaak gesproken van een nieuw paganisme of hedonisme. De termen zijn wellicht wat oppervlakkig en banaal om de dragende levenshouding van de schrijver Gijsen te kenmerken. Hijzelf noemt de drie grote tema's van zijn werk: de verhouding van de man tot de vrouw, tot de evenmens en tot God. Daarvan heeft hij vooral het eerste vanuit een zeer speciaal psychologisch gezichtspunt zowel in Vlaanderen - als Amerikaromans behandeld. Als illustratie van het tweede tema kan de mooie novellenbundel Mijn vriend de moordenaar (1957) vermeld worden. De sadistische tegenspeler God heeft hij op het einde van het Klaaglied om Agnes vervloekt. Voor de etische problemen van goed en kwaad, lijden en lot zocht hij als agnostikus een oplossing binnen de termen van het menselijke. Deze nieuwe etiek naar de maat van de mens heeft hij wellicht gemeen met de antieke ‘heidenen’, met de antropocentrische renaissance-mens of met een sceptikus als Voltaire. Een eigen Gijsiaanse nuance van deze levenskunst is een soort stoïsche grimmigheid die als pantser dient voor zijn hyperkwetsbare gevoeligheid. De associatie met het antieke, zelfheerlijke mensentype steunt ook op de klassieke allure van Gijsens stijl. De klassieke ascese van zijn schriftuur heeft hem gevrijwaard voor de trieste faam epigonen te hebben.

Dezelfde gratie, dezelfde goede smaak sieren zijn essays over Amerika, over de door Odysseus bereisde streken, over het Vlaams genie of de Vlaamse letterkunde. Wie dr. Jan-Albert Goris als radiokorrespondent uit Amerika gekend heeft, mag zeggen dat Amerika een beetje verder van ons af ligt sinds de kronieken zijn weggevallen. Hij was een korrespondent met een zeer eigen stem, maar ook - om het zo te zeggen - met een eigen ‘gezicht’, en dat was een prestatie voor de radio. Ook hier stak het eigene veelal in de egocentrische gerichtheid van de informatie. Een bewijs te meer van de stevige kontinuïteit en samenhang in de schrijverscarrière van de ik-zegger Marnix Gijsen.

Marcel Janssens