Ons Erfdeel. Jaargang 13

Achterbergs ‘Blauwzuur’.

Dat zich in de literaire nalatenschap van Gerrit Achterberg een onuitgegeven bundel bevond, altans een bijeenbehorende groep gedichten, die na hun eerste publikatie niet in een der verzamelbundels (Cryptogamen I-IV), noch in de Verzamelde Gedichten werden opgenomen, was geen geheim. Al was het dan in beperkte kring, men kende ze uit de verschillende tijdschriften, waarin ze in de jaren 1939-1948 geplaatst werden - in de decemberaflevering 1946 van Ad Interim en in het twaalfde nummer van de jaargang 1947 van Podium onder de titel Asyl - maar men kon ze nauwelijks ‘gebundeld’ kennen als één krachtveld, één samengebalde poëtische lading; daarvoor werkten ze immers, verspreid verschenen, te afzonderlijk. Het was duidelijk dat Achterberg ze ‘voorlopig’ achterhield, omdat hij er, hoe dan ook, niet mee in het reine was gekomen. Wie van zijn werkwijze, die zo volstrekt in overeenstemming is met de hermetiek van zijn poëzie, afweet, zal zich daar nooit over verbaasd hebben. Eén kierend woord in een strofe, één blinde vlek hoe klein ook in het gedicht, één aarzeling over een variant betekende voor Achterberg voldoende om het vers als onvoltooid en dus nog niet geschreven te beschouwen. Terecht. In een poezie als deze, waarin elk gedicht onvoorwaardelijk een eigen kristalstruktuur heeft, kan één enkele wijziging een kettingreaktie teweeg brengen, die aan het geheel een andere poëtische werking geeft: ‘want ieder woord heeft in het lied / zijn eigen plotseling verschiet, / dat als een nieuwe dood verrast’ (aldus in het gedicht Vacuum uit de bundel Limiet). Juist die absolute onvervangbaarheid, woord voor woord, maakt Achterberg tot een groot dichter, voor wiens werk de strikte kronologie, die telkens weer ter sprake wordt gebracht, niet geldt. Alleen de sanktie van het laatst geplaatste woord bepaalt van elk gedicht de plaats die het in dit oeuvre inneemt. ‘Ik beweeg me sprongsgewijs’ - deze uitspraak alleen al doet de kronologie van uur en feit - waarop sommige speurders naar de lineaire ontwikkeling van dit dichterschap belust zijn - teniet en verklaart hoe een gedicht, dat in een ‘vroegere’ periode ontstond en in een later stadium definitief werd, de opeenvolging van de bundels kan doorbreken.

De aarzeling, die bij Achterberg bestond over de uiteindelijke versie, de bundeling en de ‘plaatsbepaling’ van de verspreid verschenen asyl-gedichten is dus begrijpelijk en des te begrijpelijker als men zich rekenschap geeft van hun uitzonderlijke en afzonderlijke geaardheid. In geen ander werk, zomin van vroegere als van latere datum, heeft hij zich zo onmiddellijk, zo eksplosief en onverhuld uitgesproken als in de vijfentwintig gedichten, die nu onder de titel Blauwzuur bij uitgeverij Bert Bakker zijn verschenen. Gewikkeld en verwikkeld in een sterk emotioneel geladen levensproces moest de dichter klacht en kreet toelaten tot zijn vers, wilde het autentiek zijn. Strofen braken los uit gevoelens van diepe gekrenktheid, pijn en angst. Woorden komen in opstand en krijgen in de hoogste zielsnood geen tijd om ‘te bevriezen van gevoel tot taalkristal’: ze richten zich niet naar binnen zoals in de overige koncentrische poëzie van Achterberg, maar gaan op de man af naar buiten, uit zelfverweer én als uiterste poging om de onschendbaarheid van zijn dichterschap te verdedigen tegen loerende indringers en stellen tegelijk zijn diepste wezen open voor ‘de rijkdom van uw glorie en gena’. Dat klinkt als een echo van de psalmen en wie goed luistert zal de psalmistische weerklank van verschillende strofen uit deze gedichten niet ontgaan.

Geen wonder dus dat Achterberg, voor wie elk woord een wikken en wegen was, in het onzekere bleef over het aanbrengen van veranderingen en dat hij deze de profundis geschreven, open ‘asylgedichten’

[p. 105]

moeilijk wist in te voegen toen hij de uitgave van de ‘Oude Cryptogamen’ (verschenen in 1951) voorbereidde. Juist die openheid maakte hem dubbel waakzaam. ‘Tussen Sintels en Radar’, heeft hij als plaatsaanduiding genoteerd, meer als mogelijkheid dan als aanwijzing. Uit de aantekening, die Bert Bakker aan Blauwzuur toevoegde, blijkt hoe sinds 1943 - het jaar waarin de bundel voor publikatie gereed lag - de weifeling voortduurde, ook wat de titel betreft, die voor Achterberg als (al dan niet onmiddellijk herkenbare) inzet van een gedicht of een bundel van essentiële betekenis was. Asyl of Blauwzuur? Misschien ook, zoals een notitie vermeldt, ‘een andere vergiftnaam’? De tweede titel of een variant ervan duidde op de fatale inwerking van het eerste: ‘zuur voor de ziel’, ‘ziektebezinksel en vergiftigingsfantomen’, bedervend ‘afval van vorig leven’ - Blauwzuur is een bijtender, een dieper vretende titel voor wat in deze gedichten in het geding is dan de aanvankelijke en staat meer dan Asyl voor datgene waarom het gaat: om een bevrijding van het venijn, een zuiveringsproces tot op de kern van een ongeschonden wezen. Hier, in het slotgedicht, staat het klinkklaar:

‘Ik verander dagelijks,
om eenmaal ergens
nieuw land te zijn,
buiten de kaart.’

Dat was in dubbele betekenis de uitkomst: ‘binnen u, o lied, kan het niet hinderen, / wat of de wereld aan mij doet verminderen.’ In al deze gedichten is het lied de ijldunne draad, die de dichter in het duister labyrint van ‘dit zenuwhuis’, dit ‘levend graf’, blijft verbinden met ‘de ruimte, / die ik krachtens mijn geboorte / inneem naar alle verten’. De verbintenis is onder de zielsterreur van het ommuurde dichterschap nauwelijks mogelijk: ‘elke begonnen vlucht valt weer in gruizen’; elk nachtelijk bezwijken bezwijkt ‘onder het dom, aandachtig kijken / over de boterhamborden’; ‘iedere schreeuw maakt weer een scheur / in de voorzichtig opgebouwde mazen / der dromen’. Maar ook in dit riool van ‘modder en vuilnis’, jùist in dit riool, gaat in wanhoop, die ‘de hoop een krijtwit kind’ doet worden, het verlies over in winst, de dood in leven, de leegte in volheid: ‘te dieper word ik van u volgestort / naarmate ik leger onderga / de rijkdom van uw glorie en gena’.

Het kan geen vraag zijn, wie de ‘u’ is tot wie de dichter zich richt: niet tot de steeds weer in een beperkte betekenis te berde gebrachte ‘gestorven geliefde van het centrale thema’ (die trouwens al in de gedichten van Achterbergs eerste bundel ‘Afvaart’ (1931) aanwezig was en in werk van later datum steeds volstrekter ontpersoonlijkt werd tot het buitentijdelijke), maar tot het alomvattende, het kosmische als men wil, - voor Achterberg God. Elk lied is hier en elders een geleiding naar dat ‘u’, met zielskracht gewonnen en geronnen. Elk lied, ook het wanhopigste, stelt zich open voor een verlossing, is - als gedicht - een verlossing, en de vloek erin is een gebed in Achterbergse zin. Het doet dan ook in wezen niets ter zake, wáár deze gedichten ontstonden, in wélke reële levenssituatie - die trouwens nu wel algemeen bekend is en gerust bekend mag zijn - de hand uitschoot en de farizeeërs trof. Gegeven een mens die bereid is door de duisterste diepte te gaan om licht te worden, licht van helderheid, licht van gewicht, licht van liefde: ‘is er een liefde groter dan ter elfder / ure inkerend, rakelings langs de dood?’ Hier transformeert zich een liefde tot de liefde, hier is het ‘dead end’ overwonnen: ‘nooit was de kans zo groot / op een bericht, zó regelrecht’. Hier wijkt - want als er voor deze dichter een kans was om te ontkomen dan is het langs de lichtstraal van een gedicht - de poort van het paviljoen der menselijke begrenzing, hier barst een scheur in de muur van een getralied bestaan, hier wordt ‘rakelings langs de dood’ de dood in het leven overwonnen: ‘geen eeuwigheid kan beklijven, / die ons niet wordt ingekorven.’

In het gedicht ‘Lichtslag’ wordt niet alleen ‘over de mate mijner uren’ beslist in een strijd ‘tussen de engelen en klieren / van vreemde heren’, tussen ‘licht en mist’, maar het pleit beslist tussen een reiziger en Golgotha aan de oever van de Jabbok. Wel vliegt de vogel van waanzin ‘zich in het glas te blinde’, voelt de dichter zich gevangen ‘tussen slijmvliezen en kiezen, die langzaam vergaan’, in ‘de mondholte van de tijd’ (de psalmistische muil) en weet hij hoe er geloerd wordt op zijn ‘nulpunt’ (de ‘val’ uit psalm 40), maar hij télt niet als een minister (de ‘principaal’ van hetzelfde gedicht, dat Paul Rodenko in de bloemlezing ‘Voorbij de laatste stad’ overnam uit Podium), hij nóémt; hij laat zich niet door de wet maken, hij maakt de wet; hij rangschikt geen getallen, ‘maar als ik volschiet met kristallen, / staart gij en wendt u af.’ Zijn vrijspraak klinkt in het verhoorde gedicht: ‘dode, ik ben bedorven / tot op het lied, dat ik nog moet schrijven’. Hij schrééf dat lied, hij schreef er tot aan zijn dood aan. En hij kon er een verder leven lang aan schrijven omdat hij zich in deze openste gedichten van zijn oeuvre vrijzong: ‘maar dat is nu voorbij, van heden / tot aan die andere eeuwigheid, / is maar één schrede.’

Vraag niet hoe deze blauwzuur-gedichten, waarbij om gif gevraagd wordt, ‘wanneer geen brood meer kan baten’, tot stand kwamen. Ze staan er zoals ze er staan, schokkend door de onmiddellijkheid van hun naakte waarheid. Zoek niet naar het in zoveel kommentaren doodgeschreven ‘centrale thema’; in het zevende gedicht van deze bundel, ‘Paviljoen’, wordt in één versregel samengevat wat er ‘centraal’ over te zeggen is: ‘zij of een engel is hetzelfde.’ En weeg de woorden af ‘op kerngewicht en draagvermogen, / geboorte of richtingskracht.’

C.J.E. Dinaux, Heerde