Ons Erfdeel. Jaargang 13

[p. 178]

tijdschriften en boeken

25 jaar Vlaamse Beweging, 1914-1939.

Na de voltooiing van zijn monumentale vierdelige Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte, 1780-1914 (Antwerpen, De Nederlandsche Boekhandel, 1963-1965) heeft dr. H.J. Elias zich gezet aan de geschiedenis van de Vlaamse Beweging van 1914 tot 1939. In vier delen, die alle in 1969 verschijnen en waarvan ik hier de reeds verschenen delen 1 en 2 bespreek, legt Elias de vrucht neer van enkele jaren noeste studie.

Terwijl de Geschiedenis van de Vlaamse Gedachte een ideeëngeschiedenis is, waarin de ontwikkeling van de Vlaamse gedachte weliswaar geschetst wordt tegen de, veelal diepgaand behandelde, achtergrond van de evolutie van de Vlaamse Beweging, heeft Elias' nieuwste werk geen ideeënhistorische opzet en is de ontwikkeling van de Vlaamse Beweging het direkte objekt. Wel wordt uiteraard grote aandacht besteed aan de denkbeelden van de Vlaamsgezinden over staat en maatschappij.

Het eerste deel van 25 jaar Vlaamse Beweging behandelt, zoals de titel ervan aangeeft, ‘de eerste wereldoorlog en zijn onmiddellijke nasleep, augustus 1914 - november 1919’, het tweede deel de ‘Vlaamse wederopbouw in jaren van politieke onmacht en stijgende verwarring, november 1919 - december 1928’. In de nog volgende twee delen zal de periode 1929-1939 aan de orde komen. Hoewel de schrijver (geboren in 1902) de jaren twintig bewust meebeleefd heeft, was hij toen nog niet of slechts zeer terzijde betrokken bij de Vlaamse politiek. Pas vanaf 1929 speelde hij een rol - en sedert 1932 een belangrijke rol - in het Vlaams-nationalisme. De geschiedenis van de jaren twintig heeft hij dus nog grotendeels als toeschouwer, zij het als vrij sterk geengageerde toeschouwer, meegemaakt. Het is niettemin knap, hoe Elias kans heeft gezien distantie tot de behandelde stof te bewaren. In dit opzicht moet de werkelijke krachttoer echter nog komen, in de twee delen, waarin de historikus Elias ook de handelingen van de politikus Elias en alles waar deze voor stond moet beschrijven. We zijn bijzonder benieuwd naar het resultaat.

Elias schrijft duidelijk vanuit een Vlaams-nationale overtuiging. Hij laat daarbij alle standpunten goed tot hun recht komen en doet met name de grootste moeite om de opvattingen en de politiek van Vlaamsgezinde voormannen, die niet de zijne waren, het volle pond te geven. In zijn schets van de persoonlijkheid en de opvattingen van Van Cauwelaert bij voorbeeld (deel 2, blz. 22 e.v.) proeft men, dat Elias de leider van de katolieke minimalisten niet in het hart draagt, maar hij streeft er naar een zo eerlijk mogelijk beeld te geven. De beoordeling van een politikus als Van Cauwelaert hangt uiteraard in belangrijke, zo niet overwegende mate af van het standpunt, dat men inneemt tegenover de politieke doeleinden, die deze politikus nastreefde, en van wat men zelf als politieke prioriteiten beschouwt. Er kan natuurlijk een ander beeld van Van Cauwelaert geschetst worden, dat deze sleutelfiguur in de Vlaamse Beweging misschien niet minder recht doet. Zelf onderschrijf ik vrijwel geheel Elias' beoordeling van deze prominente politikus.

Wat voor Van Cauwelaert geldt, geldt in feite voor het behandelde onderwerp als geheel. Het uiteindelijke oordeel over de waarde van een politiek fenomeen hangt af van het eigen standpunt van de beoordelaar of wordt daar op zijn minst in sterke mate mede door bepaald. Dit in aanmerking nemende, kan men alleen maar konstateren, dat Elias er in deze twee delen in geslaagd is zijn onderwerp zo ‘objektief’ als maar mogelijk is te benaderen.

Als auteur van een boek, dat grotendeels hetzelfde onderwerp behandelt, heb ik bij de lezing van Elias' werk uiteraard voortdurend zijn behandeling van de stof en zijn visie op ontwikkelingen en personen met de mijne vergeleken. Dit maakt het moeilijk een ‘normale’ recensie te schrijven. Het lijkt me dan ook maar het beste van deze vergelijking in hoofdlijnen een beknopt verslag te geven.

De opzet van Elias' werk is breder dan dat van mijn boek. Hij geeft een geschiedenis van de gehele Vlaamse Beweging en situeert daarin het Vlaams-nationalisme als een onderdeel. Ik ging uit van het Vlaams-nationalisme en situeerde dit in het kader van de Vlaamse Beweging als geheel. We vertrokken dus van een enigszins verschillend uitgangspunt. Dit heeft al onmiddellijk geleid tot een andere indeling van de stof. Ook als we in aanmerking nemen, dat het werk van Elias omvangrijker is dan het mijne, geeft hij een veel uitvoeriger en gedetailleerder schets van het Vlaamse belgicisme of minimalisme dan ik doe. Het is evenwel opvallend dat hij bijzonder veel ruimte besteedt, verhoudingsgewijs, aan het Vlaams-nationalisme. Mijns inziens terecht, omdat het Vlaams-nationalisme toch in zeer belangrijke mate de motor is geweest van de Vlaamse Beweging en bovendien de interne verhoudingen in de beweging geheel beheerst werden door de tegenstelling tussen belgicisten en nationalisten.

Het gedeelte dat handelt over de eerste wereldoorlog is - uiteraard - voor het grootste gedeelte gewijd aan aktivisme en frontbeweging. Van het passivisme geeft Elias een meer overzichtelijk en samenhangend beeld dan ik het doe - een zeer duidelijk winstpunt dus. Hetzelfde is het geval wat betreft de schets van de interne ontwikkeling van het aktivisme in 1915-1916, die, zonder dat Elias in wezen een ander beeld geeft, duidelijker uit de verf komt dan mijn eigen verhaal, hoewel we ons op vrijwel dezelfde bronnen baseren. Ook voor de frontbeweging aan de IJzer beschikte Elias slechts over weinig meer bronnen, al kon hij van enkele personen, met na-

[p. 179]

me Charpentier, die in opdracht van de leiding van de frontbeweging de frontlijn overschreed voor een missie in het bezette gebied, inlichtingen verkrijgen, die mij destijds geweigerd werden. Deze inlichtingen hebben overigens het beeld weinig gewijzigd. Elias' behandeling van aktivisme en frontbeweging is uitvoeriger en wat gedetailleerder, dus vollediger, dan de mijne. Onze beoordeling van de betekenis van aktivisme en frontbeweging en onze interpretatie van de gebeurtenissen verschillen echter opvallend weinig van elkaar.

Hetzelfde geldt de behandeling van de stof voor de periode 1918-1928. Elias geeft een bredere en meer gedetailleerde schets van de Vlaamse Beweging als geheel en van de krachten en tegenkrachten, die de positie van de beweging in het Belgische politieke en maatschappelijke bestel bepaalden. Ik wijs hier onder andere op zijn analyse van het Belgisch nationalisme na 1918, zijn sociologische analyse van de Belgische en Vlaamse verhoudingen na 1918 en zijn zeer goede en uitvoerige schets van de Vlaamsgezinde werking op al'e terreinen van het maatschappelijk leven en de betekenis daarvan voor de politieke Vlaamse Beweging. Voor de katolieke partij beschikte Elias over een belangrijke bron, nl. de papieren van Van Isacker, die in de jaren twintig sekretaris was van de katolieke Vlaamse kamergroep. Voor het overige waren onze bronnen weer grotendeels dezelfde, wat het Vlaams-nationalisme betreft in de eerste plaats de publicistiek en aan archiefmateriaal met name het rijke archief van Borginon. In de behandeling van het Vlaams-nationalisme geeft Elias van sommige groeperingen en personen meer bijzonderheden en ik van andere. Over het geheel genomen komen echter ook voor deze periode zijn visie en de mijne op gebeurtenissen, ontwikkelingen en personen grotendeels met elkaar overeen. Ik memoreerde hiervóór reeds het oordeel van Elias over het werk en de persoon van Van Cauwelaert. Mijn beoordeling van Van Cauwelaert komt wel ongeveer overeen met die van Elias.

Tot vrijwel gelijke konkluzies komen we wat betreft de onmacht van de Vlaamse minimalisten in de Belgische politiek tot 1928, de betekenis van het Vlaams-nationalisme voor de evolutie van de Vlaamse Beweging als geheel, de interne verhoudingen in het Vlaams-nationalisme. Inzake dit laatste komen we beiden tot de slotsom, dat het integrale grootnederlandisme, met name gepropageerd door het weekblad Vlaanderen, politiek irreëel was en één van de belangrijkste oorzaken van de steeds groter wordende verwarring in de Vlaams-nationalistische gelederen.

Elias heeft zich ook in de hier besproken twee delen weer doen kennen als een voortreffelijk historikus. In de politiek-sociologische benadering van een historisch fenomeen is hij zeker niet minder trefzeker als in de ideeën-historische aanpak van zijn vroeger werk. Als de volgende twee delen op hetzelfde peil staan, zijn we geschiedwerk over de Vlaamse Beweging in de eerste wereldoorlog en in het interbellaire tijdvak rijker geworden, dat waarschijnlijk niet gauw achterhaald zal worden.

Dr. A.W. Willemsen

H.J. Elias, Vijfentwintig jaar Vlaamse Beweging, 1914/1939. Antwerpen, Uitgeverij De Nederlandsche Boekhandel, 1969. 8o. Mens en Tijd. Documenten onder redaktie van prof. dr. K. van Isacker). Eerste deel: De eerste wereldoorlog en zijn onmiddellijke nasleep, augustus 1914 / november 1919. 267 blz. Prijs: ingen. 245 BF; geb. 300 BF (in Ned.: ingen. f 26.50). Tweede deel: Vlaamse wederopbouw in jaren van politieke onmacht en stijgende verwarring, november 1919 / december 1928. 199 blz. Prijs: ingen. 245 BF; geb. 300 BF (in Ned.: ingen. f 26.50).