Ons Erfdeel. Jaargang 13

toneel

Modern teater en de censuur in België.

Een mens is voortdurend op zoek naar zijn diepste wezen, waarbij hij heel wat zelfbedrog heeft te overwinnen. Bij dit boeiende proces van bewustwording kunnen allerlei middelen ons helpen, vooral op artistiek terrein. Een van die middelen zou ik graag onder de loep nemen, nl. het teater. Het gaat me nu niet zozeer om de essentie van de dramatische kunst, maar om de buitengewone betekenis van het toneel.

In de schouwburg worden wij gekonfronteerd met gebeurtenissen die ons tot vergelijking en dus veelal tot inzicht dwingen. Meer dan eens herkennen wij in de personages een deel van onszelf, soms worden wij getuige van een voorval dat zich eveneens in ons bestaan heeft afgespeeld, nu en dan vestigt een auteur de aandacht op fenomenen waaraan we te weinig waarde hebben gehecht. Teater is niet alleen een spiegel waarin de mens zichzelf ontdekt, scherper en met meer reliëf dan in de werkelijkheid, teater is daarenboven een niet te onderschatten medium om tot luisteren aan te sporen. Het is immers een reëel, driedimensionaal, lichamelijk gebeuren dat ons rechtstreeks aangrijpt... sterker of altans nadrukkelijker dan bv. een film of een roman. Wat gebeurt is echt, levend. het gebeurt op hetzelfde ogenblik van het zien. Laat het dan ook op afstand zijn en in het besef dat het slechts spel is, toch betrekt het de toeschouwer in een avontuur gericht op het onthullen van de zin van een handeling, de achtergrond van een konflikt, de intensiteit van een belevenis. Het brengt een tranche de vie, al of niet met een boodschap, afgestemd op het overdragen van een denkbeeld, van een inzicht. Het is, hoe dan ook, een kommunikatie met een schouwspel dat ongemeen dicht de realiteit

O is O door Sandro-Key Aberg - opvoering door Studio - A'dam (foto Ad van Gessel).

benadert, een artistiek en uiterst suggestief herscheppen van de werkelijkheid.

Vandaar wellicht de angst van bepaalde reaktionairen die allesbehalve opgetogen zijn over de ontsluieringen van deze onder- en achtergronden. Zij leiden immers al te dikwijls tot gewijzigde inzichten. De teatergeschiedenis is een aaneenschakeling van gevechten tegen hen die de taboes, de heilige huisjes, de hypokrisie en de illusies verkiezen boven de nietsontziende démasqués via het toneel.

Ook nu en zeker in België is de weerstand t.o.v. sommige eigentijdse stukken of originele aanpassingen van klassieke werken bijzonder taai. Vele middelen worden aangewend om deze produkties te verhinderen en bij het vertonen van opvoeringen, die men niet verbieden kan omdat ze reeds min of meer in het huidig patroon passen, wordt bovendien scherpe kritiek niet gespaard.

Bij dit bedroevend spektakel zou ik de aandacht willen vestigen op twee elementen. Ten eerste is het teater van vandaag geboren uit nieuwe, soms revolutionaire inzichten over de mens, de samenleving, de struktuur van de maatschappij, de moraal, e.d. Het steunt op een verdiept en verruimd inzicht en heel wat stukken zijn het logisch gevolg van de vorderingen van de wetenschap, die op een ander gebied door iedereen worden toegejuicht. Wanneer evenwel de psychologie, de sociologie, de biologie, de filosofie e.d. bevruchtend inwerken op artistieke scheppingen gaat men protesteren.

Het is echter normaal dat moderne schrijvers onderwerpen behandelen in een stijl die vijftig jaar geleden ondenkbaar en tevens onmogelijk was.

Wie oog heeft voor de opzienbarende kenteringen op het gebied

[p. 144]

De meteoor door F. Dürrenmatt - opvoering door K.V.S.-Brussel.

van de moraal en de psychologie is geenszins verbaasd over de publikatie van stukken waarin taboes radikaal van de kaart worden geveegd. Het is evident dat de seksualiteit sterker dan ooit op het voorplan treedt, het is nodig dat aandacht gevraagd wordt voor de wreedheid die overal opduikt, het is gezond dat er getracht wordt begrip te wekken voor toestanden, feiten en houdingen waarover tot dusverre angstvallig gezwegen werd. In een wereld, waarin luid om verdraagzaamheid, pluralisme, koeksistentie en vrijheid wordt geroepen, is de revolutie in het teater eigenlijk iets vanzelfsprekends.

Men kan dit alles tijdelijk bestrijden maar uiteindelijk zal men het verzet dienen op te geven. Wie zich derhalve aan een diktatoriale beteugeling bezondigt, bewijst op een bijna potsierlijke wijze, dat hij nauwelijks iets heeft geleerd uit de geschiedenis en dat hij blind en doof is voor een evolutie, waarin geheel nieuwe normen en waarden opduiken die hij morgen zal moeten aanvaarden. Dit soort toneel bestrijden betekent niets meer en ook niets minder dan een heilzame ontwikkeling afremmen bij gebrek aan inzicht en begrip.

Teater is o.m. een spiegel en een strijdmiddel. Momenteel worden echter in België opvoeringen onmogelijk gemaakt van stukken die niet passen in een konventioneel kader. Ter verantwoording hiervan voert men aan dat ze strijdig zijn met de gangbare goede zeden en dat ze kwetsend zijn voor een groot deel van de bevolking.

Afgezien nog van het feit dat het juist de bedoeling is door schokeffekten resultaten te bereiken, meen ik te moeten waarschuwen voor degenen die getuigen van een ergerlijk fanatisme. Het Vlaams teater heeft immers de plicht een spiegel te zijn van alles wat reilt en zeilt in de wereld van het toneel. Waarom stukken, die in Frankrijk, Engeland, Nederland, Duitsland, Zweden, Amerika en andere landen vertoond worden, voor ons publiek niet geschikt zouden zijn, is voor mij een raadsel. Het is het zoveelste bewijs van achterlijkheid en kleinzieligheid.

Maar er is meer. Voor velen is dit revolutionair teater helemaal niet kwetsend, integendeel, zij verlangen naar de opvoeringen van dergelijke werken. Ook deze toneelliefhebbers zijn net zo goed als de konservatieven belastingbetalers en ze helpen mee aan de subsidiëring van de schouwburgen. Zij hebben rechten die men in een demokratisch bestel niet over het hoofd mag zien, minderheidsrechten zoals men dat noemt, maar die zo ontzaglijk belangrijk

Masscheroen door H. Claus - opvoering voor het 4e Eksperimenteel Festival te Knokke.

zijn in een maatschappij zoals de onze. Ik zie dan ook niet in welke verdedigbare argumenten men kan aanvoeren om de voorstelling van sommige stukken te dwarsbomen. Ten slotte wordt geen enkel teaterliefhebber verplicht opvoeringen bij te wonen van stukken die hij niet wenst te zien. Het is niet genoeg de verdraagzaamheid, het pluralisme en de eerbied voor andersdenkenden te preken, maar het komt er voor alles op aan hiervan daadwerkelijk blijk te geven en niets onverlet te laten om een klimaat van openheid te bevorderen. Tans is de mentaliteit evenwel zo dat een teaterdirekteur uit vrees voor represailles niet denken durft aan de opvoering van stukken waarin bv. in een onbevangen toonaard seksuele problemen worden belicht of waarin naaktscènes voorkomen. Het vertonen van een aantal werken van Arrabal, Adamov, Panizza, Arden, Genet, Berman, Aberg, Van Itallie e.a., het opvoeren van stukken geschreven in de geest van Artauds théatre de la cruauté, het voor het voetlicht brengen van stukken als Hair, Che en Oh, Calcutta, living-, underground- en poptheatre... dat alles is bij ons vooralsnog uitgesloten, zodat de Vlamingen ontmoedigd en op afstand de ontplooiing van het teater in de buurstaten moeten blijven volgen.

Opvoeringen van stukken van Pinter, Arrabal, Weiss, Dürrenmatt, Crommelynck, Albee, Claus e.a. hebben duidelijk gemaakt wat reaktionairen als onaanvaardbaar beschouwen. Ik beperk mij tot een paar aspekten: naaktheid, onbewimpelde uitlatingen over het geslachtsleven, vertonen van perversiteiten, blootleggen van de achtergronden van onze dromen, behandelen van de oorzaken van frustraties, openlijk spreken over homofilie, aanklagen van een verderfelijke preutsheid, aantonen van de gevaren van een tegennatuurlijke moraal en verkeerde seksuele opvoeding, oproepen van een sensuele sfeer e.d.

Alle verbodsbepalingen draaien rond seks, erotiek, bloot en naakt, vooral bij moderne monteringen en in eigentijdse stukken. Als de werken, waarin gelijkaardige onderwerpen worden aangesneden eenmaal klassiek geworden zijn en op een traditionele wijze vertoond worden, is er echter geen vuiltje meer aan de lucht. Ik noem slechts één voorbeeld,

Het grote doen door F. Arrabal, opvoering door Arcateater, Gent.

[p. 145]

nl. Sofokles' Oedipus. Evenmin is er bezwaar tegen stukken waarin moord en doodslag schering en inslag zijn. Dit alles schijnt minder aanstoot te geven dan blote vrouwendijen en -borsten.

De bezwaren zijn doorgaans niet zo zeer gericht op de gesproken tekst, op de behandelde problemen, ook niet op de realistische voorstelling, op voorwaarde dat een bepaalde grens niet overschreden wordt. Die grens - hoe verwonderlijk ook - ligt bij het vertonen van sommige gebaren en lichaamsdelen. In dit verband verwijs ik naar een interessant artikel (De blote kont der kunst) van W. Hogendoorn in het tijdschrift Het toneel - Teatraal (89e jaargang Nr. 3 - 1968). Hierin stelt de schrijver dat het bloot op de planken het gevolg is van het afschaffen van de allusie in het teater.

De volgende passage is m.i. zeer revelerend: ‘In onze tijd gaat men de werkelijkheid van het geordende materiaal (verf, steen, taal, klank, het lichaam) prefereren boven de beeldspraak. Althans, bepaalde richtingen in de moderne kunst doen dat. Het toneel biedt dan geen metaforen meer die verwijzen naar de realiteit, maar de realiteit zelf. Het laat aan de toeschouwer over om die te interpreteren, eventueel zelfs als metafoor te interpreteren... Het toneel doet die sprong als laatste van de kunsten. Begrijpelijk: z'n materiaal (het lichaam) lijkt verdacht veel op het materiaal van de toeschouwer; daar door is het het meest gebonden aan taboes, conventies, verhaaltjes tussen aangeklede lichamen. Het is dan ook typerend, dat het toneel aan zijn bloot gekomen is via de happening: een presentatievorm die aanvankelijk afgedaan kon worden als geen kunst en geen leven, omdat zij het onderscheid tussen beide niet verdisconteert.’ (blz. 180)

Als laatste van de kunsten... Inderdaad want in de andere gebieden is de strijd lang niet zo scherp, al geef ik grif toe dat de jongste tijd weer betreurenswaardige staaltjes van censuur het klimaat verpesten. Toch zijn de toestanden in het teater erger. De mentaliteit t.o.v. het publiceren van openhartige romans en fotoboeken, het organiseren van tentoonstellingen van bv. surrealistische doeken die sterk erotisch geladen zijn en het vertonen van films kan in geen geval vergeleken worden met deze in de toneelwereld.. In de schouwburg is een naakte borst voldoende om een storm van verontwaardiging te doen losbarsten.

Hier speelt blijkbaar het levend element

De minnaar door Harold Pinter - opvoering door Yvonne Lex en Jef Demedts.

een rol, het bloot tegenover het naakt in de plastische kunst en de fotografie, tegenover de ingeblikte - zo noemt W. Hogendoorn het - van de film. De aanwezigheid van de akteur schijnt meer te prikkelen dan het vlakke beeld.

In zijn essay Erotische evolutie (Uitgeverij N. Kluwer N.V. - Deventer) handelt J.P. Teunis over het verschil tussen naakt en bloot: ‘Naakt is niet-gekleed, bloot is ontkleed. Naakt is objectief. Bloot daarentegen subjectief, alsof men bij het blootmaken zelf betrokken is.’ (blz. 82) Twee overwegingen van dezelfde auteur lijken mij beslist de moeite waard en ik schrijf ze derhalve over zonder kommentaar. Ze spreken trouwens voor zichzelf.

‘Beide, zowel naakt als bloot, wekken erotische sensaties, zijn dus zinnenprikkelend. De een omdat het niet anders kan; het is een natuurlijk facet van het menselijk lichaam. De ander opzettelijk en vaak met voorbijgaan van andere facetten. Er zijn nogal wat mensen, die bezwaar schijnen te hebben tegen het prikkelen van hun zinnen. Men vraagt zich in gemoede af, waartoe de zinnen van deze lieden dan wel dienen wanneer ze niet geprikkeld mogen worden. Intussen heet het (vooral ongevraagd en zelfs in het geheim) prikkelen van zinnen zedenkwetsend. Afbeeldingen en geschriften die zich daaraan bezondigen, heten pornografie. Zij kunnen op grond van wettelijke bepalingen worden verboden, verbeurd verklaard, vernietigd. Op het eerste gezicht ziet dat er erg eenvoudig uit. Zodra echter probeert men wat nauwkeuriger vast te stellen wat dan wel verboden enz. moet worden, wát met andere woorden pornografie is, dan blijkt het een onontwarbare zaak te worden. Wil iets pornografie zijn, dan moet het dus de zinnen prikkelen. Merkwaardig is, dat altijd gesproken wordt van “de zinnen”. De mens heeft een heleboel zinnen en zinnelijke neigingen. Wie voor een bakkerswinkel het water om de tanden voelt komen, staat ook de zinnen te prikkelen. Maar niemand neemt hem kwalijk dat hij naar binnen gaat om zijn zinnelijke begeerte te bevredigen. Hoogstens noemt men hem een snoeper. En wanneer hij inmiddels nog aanhalig doet tegen het winkelmeisje, is hij een “oude snoeper”. Zolang hij zijn zinnen bevredigt aan een gebakje en niet al te openlijk aan het meisje, zolang neemt niemand hem wat kwalijk. Ondanks het feit dat in onze gezegende gebieden meer mensen ziek worden van te veel dan van te weinig eten. Ondanks het feit dat hij eet zonder honger, terwijl een kwart van de wereldbevolking letterlijk vergaat van de honger.’ (blz. 83 en 84).

‘Het criterium van pornografie ligt bij de toeschouwer of lezer. Tot waar dié de zogeheten openbare moraal wil handhaven en tot zo ver dié zijn zinnen wel of niet wil laten prikkelen, daar ligt de grens waar - voor hem alleen - de pornografie

Hoera Amerika door J.C. Van Itallie - opvoering door Studio - Amsterdam. (foto Ad van Gessel)

[p. 146]

De thuiskomst door Harold Pinter - opvoering door Nederlands Toneel Gent

Tuin der lusten door Fernando Arrabal - opvoering door Studio -Amsterdam. (foto Ad van Gessel)

begint. En voor wie met genoegen zijn zinnen laat prikkelen en wie in zijn persoonlijk leven maling heeft aan deze zeden, voor hem bestaat er geen pornografie. Voor welhaast iedereen is er ergens een grens, waar hij eigenlijk niet goed verder durft. Laat hem daar zelf mogen omkeren. En anders: laat hem verder gaan wanneer het nu juist voor hem een genoegen is om dingen met een beetje bang hart te doen. Echte moed blijkt uit het doen van dingen die men eigenlijk niet durft. Vrije zinsverrukking deed altijd minder schade dan de beklemmende vastberadenheid, waarmee men anderen doodschoot omdat zij van een andere nationaliteit, een ander ras of een andere partij waren.’ (blz. 85 en 86).

Ik laat het oordeel over een en ander geheel aan de kritische lezer over.

Persoonlijk acht ik een censuur op seksuele elementen hopeloos verouderd en in onze tijd onduldbaar. De beteugelingsmaatregelen door zo'n instelling wil ik dan ook streng veroordelen. Dit alles betekent echter geenszins dat ik voorstander ben van een teater waarin erotiek, naakt en seks louter ten tonele gebracht worden met sensationele bedoelingen of om te provoceren. Ook ik ben tegenstander van wansmakelijke kitsch en belachelijke overdrijvingen. Niettemin moet het mij van het hart dat deze ekstravaganties in feite heel wat minder gevaarlijk zijn dan de talrijke vormen van wreedheid en de bloederige moordpartijen waarop niet eens censuur wordt uitgeoefend.

Wanneer erotiek, naakt en seks funktioneel en artistiek verantwoord zijn in het werk, wanneer ze doelbewust en in de geest van het stuk belicht worden, lijkt het mij onzinnig zich tegen een dergelijke voorstellingswijze te verzetten. Afgezien van de bedenking dat het officieel teater welomschreven behoeften van het schouwburgpubliek dient te bevredigen, dat het teater ook stukken die slechts door een minderheid zullen gewaardeerd worden dient op te voeren, en dat het teater een spiegel moet zijn van het internationaal repertoire, is er de buitengewoon belangrijke opdracht de toeschouwers te konfronteren met werken en een teaterstijl die typisch zijn voor een eigentijds inzicht in het wezen van de dramatische kunst.

Een artiest brengt niet zozeer wat het publiek van hem verwacht of verlangt maar wat zijn scheppingsdrang hem gebiedt. Hij voldoet niet aan een behoefte van de ‘verbruiker’ maar aan zijn eigen impulsen tot schepping. Hij biedt zijn werken aan het publiek aan, hopend en rekenend op een herkenning van de betekenis en een erkenning van de waarde van zijn oeuvre.

Het teater zou op deze regel geen uitzondering mogen maken zo het altans een belangrijke artistieke rol spelen wil.

Vandaar dat allerhande beschouwingen over de desiderata van de schouwburgbezoekers op een bepaald niveau eigenlijk niet opgaan. Op dat vlak ligt immers veelal de vernieuwing. Het is derhalve duidelijk dat een teater dat louter op konsumptie gericht is, dat angstvallig elke botsing met taboes en konventies vermijdt, in gebreke blijft bij het vervullen van zijn funktie. Het verminkt a.h.w. zichzelf en veroordeelt zich tot een braafheid waarmede niemand gediend is. Ons

[p. 147]

publiek moet leren zich op de juiste manier in te stellen tegenover alle aspekten van het démasqué. In de strijd om met de zo venijnige vooroordelen af te rekenen speelt het progressief teater een onvervangbare rol. Dit teater heeft recht op ekspansiemogelijkheden omdat het in tweeërlei opzicht een verrijking betekent: artistiek en etisch.

Rik Lanckrock