Ons Erfdeel. Jaargang 13

Frans Masereel: tachtig jaar engagement.

Frans Masereel is weer in zijn geboorteland geweest en in zijn geboortestad Blankenberge, waar een grootse tentoonstelling (340 nrs.) in het stadhuis twee maanden lang het werk van deze meester in het licht heeft gesteld. Aanleiding was zijn tachtigste verjaardag. Hij werd te Blankenberge geboren op 30 juli 1889 uit Gentse ouders en verbleef er tot zijn zevende jaar. Hij studeerde aan het ateneum te Gent, maar wilde vooral tekenen. Enkele maanden slechts ging hij in de leer aan de Gentse akademie o.a. bij Jan Delvin, van wie hij de raad kreeg de wijde wereld in te trekken. Hij reisde in Engeland, Duitsland, Tunesië, Frankrijk, waar de Eerste Wereldoorlog hem verraste. Hij vestigde zich te Genève waar hij opging in de pacifistische arbeid van Romain Rolland. Hij begon boeken te illustreren met prenten die een felle aanklacht vormden tegen onrecht en oorlog; hij begon ook zelf houtsneden en beeldromans uit te geven (Debout les Morts, Les Morts parlent, Die Passion eines Menschen, Le Soleil, Mon Livre d'Heures en vele andere). Einde 1921 ging hij te Parijs wonen en trok de volgende jaren langdurig op reis (Centraal-Europa, Rusland). Na een tijdlang een schildersklas geleid te hebben te Saarbrücken, ging hij definitief te Nizza wonen. Masereel kan terugblikken op een enorme produktie. Hij illustreerde werken van Verhaeren, Vildrac, Latzko, Roland, Barbusse, Maeterlinck, Vermeylen, Tagore, Cendrars, De Coster, Streuvels, Villon, Teirlinck, en vele andere auteurs die tot de groten van de Europese literatuur behoren. In 1951 pas werd zijn eerste grote tentoonstelling in ons land gehouden (te Gent). Hij was toen reeds in de rest van Europa beroemd geworden. Roger Avermaete, die wellicht de eerste was in ons land die over Masereel publiceerde, getuigt: ‘Het is wellicht omdat Masereel zijn diepmenselijk gevoel weet uit te drukken in een zo gaaf esthetische vorm dat zijn oeuvre ons zo boeit’. Romain Rolland schreef: ‘Il est un des esprits les plus libres que j'aie connus en Europe’. Thomas Mann: ‘... er ist kein Moralist. Präzeptor, Seelenvormund und Ideen-Monomane: ein Lebenskamerad, guter, reiner Bursche der das Leben redlich mitmacht und, wenn er an seinen Missbildungen Kritik übt, es nicht aus ideeller Verbissenheit, sondern aus den natürlichsten Empfinden tut’. Hermann Hesse tenslotte schreef: ‘Es ist im Grunde immer mit etwas durchaus Zeitlosem und Ewigem beschäftigt’.

Diepmenselijk gevoel.

Masereels werk ligt tematisch in de sfeer van het sociaal engagement. Eerst vanaf het begin van de 19e eeuw heeft het sociale tema zelfstandig zijn intrede gedaan in de beeldende kunst. Het is nauwelijks af te scheiden van het tema arbeid en arbeider, een motief dat in de geest van het realisme en van het naturalisme van de tweede helft van deze eeuw het voorstellen waard bleek. Niet dat wij ‘de mens aan de arbeid’ niet terugvonden vroeger. In de middeleeuwen vindt men die voorstelling echter eerder in de marge bij de grote, op het sakrale gerichte motieven van de kunst. Van de renaissance tot de romantiek vormt zij een soort aanhef tot het genre, tot de idylle. Toeval was dat niet, nadeel evenmin. Met de opkomst van de moderne techniek echter en met de grote demografische aangroei van de Europese bevolking komen meer en meer de volgende aspekten naar voren: de arbeid als behoefte, als doem, als vloek, het samengeperst leven van de mensen in donkere

[p. 124]

Visser met zijn dochter (1932) door Frans Masereel.

huurkazernes en de nood als sociaal massaprobleem. Deze evolutie brengt het tema van arbeid en sociale strijd op het voorplan, ook in de kunst.

Er is een kunstmoment geweest, rond 1830, dat de kunstenaar zich inspande om het zichtbare volkomen natuurgetrouw, zonder ekskuses, en ook zonder gevoel af te beelden. Zonder frase en zonder patos wendt hij zich ook naar het nieuwe landschap van de industrie en het arbeidersmilieu. Denken we hier maar aan figuren als Adolf von Menzel, aan Max Liebermann, aan de beeldhouwer Constantin Meunier die de arbeider al heroïscher zag, een soort moderne transpositie van het ideaal van de ridder en de heilige in de middeleeuwen.

Sociale kunst ontstaat echter niet wanneer de kunstenaar een of ander sociaal gegeven als dokument optekent, ook niet wanneer hij de nood van de arbeider of zijn bestaan onder mensonwaardige voorwaarden oproept. Van een sociaal kunstwerk kunnen wij spreken wanneer al deze en nog andere tema's bekeken worden vanuit een bepaalde gezichtshoek: aanklacht, roep om hulp, medelijden, vertwijfeling, politieke inzet, oorlog en helaas ook demagogie. Frits von Uhde en Ernst Barlach hebben in die zin gewerkt. Zeer belangrijk in dit opzicht is de bijdrage van de grafische kunst. Zij is hier wellicht funktioneler geweest: zij was prent, blad, manifest. In de grafische kunst verschijnt de sociale tematiek vaak ook harder en scherper: dat sociale realisme heeft zich zuiver en naar blijkt op bestendig inspirerende manier veruiterlijkt in de bladen van een Käthe Kollwitz. Hier staan wij voor kunstwerken die sociaal zijn tot in de techniek, die in scherpe zwart-wit tegenstelling het tema oproepen, bijna als een slagwoord. De arbeider, zijn vrouw, de kinderen, de moderne mens in zijn nood, de getroffene door terreur en oorlog, materiële nood zowel als geestelijke wankelmoed zien wij hier verschijnen en vooral de kunstenares zelf verloren in smart en roepend om medelijden voor de ellende en hardvochtigheid van haar tijd. Bij Otto Dix wordt het sociale tema gekruid met bittere satire en bijtende spot. George Grosz kijkt neer op de nieuwe zeepbaronnen tot op hun huid, in zijn verisme van de nieuwe zakelijkheid. Frans Masereel, gezien in deze evolutie en kontekst, vertoont toch nog een eigen plaats. Zijn vizie is kosmischer. Hij ziet de mens als probleem, maar ook als vriend. Hij ziet de mens in strijd met de elementen en niet in het minst met de evenmens, als centrum, als slachtoffer maar ook vaak als triomfator. In de reeks Les morts parlent schrijft hij onder een van de platen: ‘Het is niet met uw geweer dat gij iets zult veranderen, mijn zoon, maar met uw hart’. De oorlogen hebben hem verschrikkelijk aangegrepen: hij tekent de mens in dit verband in volslagen vereenzaming, opgenomen in een wereld van haat en vuur. En toch ontstijgt de mens steeds weer aan het gehuichel en aan het geweld. Dat gebeurt door broederschap en vaak tragisch schone liefde.

Gaaf estetische vorm.

Men rekent Frans Masereel tot de ‘vijf groten’ van de Vlaamse grafische kunst, samen met Jan en Jozef Cantré, Henri van Straten en Joris Minne. De Cantré's hebben altijd ekspressionistischer gewerkt, Minne en Van Straten hebben zich slechts langzaam en moeizaam kunnen losmaken van de invloed van Masereel, die niet in ons land was, maar wiens werk de wereld door bekend werd. Bij Frans Masereel primeert de inhoud van het werk: de idealistische humanist spreekt zijn eigen taal, maar zijn werk is eerst taal. Die taal spreekt hij echter ook met de vormelijke eigenheden van zijn houtsneden. Reeds in zijn schilderijen, waarvan er te Blankenberge enkele merkwaardige te zien waren, ziet men ook in de vorm die ongehoord krachtige spanning. Steeds is zijn werk geladen door diezelfde verende spanning, die hij zowel in statische, grotere vlakkomposities als in vibrerende trilling van zenuwachtige trekjes, opvoert tot een krachtig van binnen uit geleid ritme. Vormelijk is er dan ook geen scherpe evolutie te onderscheiden in het werk van Masereel. Wie de Politische Zeichnungen of de 25 Images de la Passion d'un Homme (1917) legt naast recent werk als Mijn Land of de houtsneden voor Streuvels' De Vlaschaard ziet niet alleen onmiddellijk de hand van dezelfde meester, maar ontwaart eenzelfde instelling tegenover het grafisch, plastisch probleem. Een landschap, een passus uit een verhaal, een gelaatsuitdrukking, het licht van zon of lamp, een figuur behandelt hij steeds krachtig, soms ruw, maar altijd met eenzelfde overgave en begeestering tegenover de glorie en het avontuur van het witte blad. Nu en dan in zijn evolutie zien wij wel dat hij licht overhelt hetzij naar kubisme, hetzij naar ekspressionisme doch Masereel is zo duidelijk zichzelf, zo meester van zijn kunnen en kunde, dat hij door alle tijdelijke verschijningsvormen van de kunstevolutie, meer dan veertig jaar lang, een eigen spoor getrokken heeft. Zijn teken is hard en vurig, het spreekt de taal van de hoogste kontrasten: zwart en wit. Met deze twee diametrale waarden heeft hij werkelijk gegoocheld: de mens in de stad, de vrouw als schepping, als lichaam, als weelderige voortbrengster, als boegbeeld van de mensheid, de Promoteusfiguur in een stad van wolkenkrabbers, de rode vlaggen in het hart van Gent, het vissersleven, de zee met duizend geheimen, het land Vlaanderen: al deze en nog zo vele andere tema's, steeds in dezelfde taal verwoord, hebben deze kunstenaar verheven tot een internationaal erkend en gewaardeerd meester van de grafische kunst. Zijn xylografische prenten en beeldboeken, zijn dekors, mozaïeken en filmontwerpen, zijn schilderijen zijn allemaal hard en mild, direkt en leesbaar, overrompelend en aanhalend. Zijn leven staat in het teken van Walt Whitman's gevleugeld woord: ‘Behold! I do not give lectures, or a little charity: When I give, I give myself!’

Fernand Bonneure

Baadster (1938) door Frans Masereel.