Ons Erfdeel. Jaargang 13

beeldende kunst

Kinetische objektenshow in Haarlem.

Kunst is toch maar kunst: kunstmatig, artificieel, kunststof, kunstbeweging, kunstmachine en een kunstsirene, die iedere vijf minuten loeit in de Vleeshal te Haarlem, waar de Kinetische Objekten-show is ingericht, een ekspositie van bewegende kunstvoorwerpen. De deur staat open, het sirenegeloei waait naar buiten, over de markt onder de Sint-Baafs. De visventers worden er lichtelijk door geïrriteerd omdat het hindert bij het luide venten met de verse ‘groene’; de luiaards op de terrassen laten het over zich heen gaan, omdat het maar kunst is, onecht, het is niet echt een signaal, het betekent gewoon niets. De Vishal is eveneens ekspositieruimte; geen van beide hallen heeft drempels: het publiek loopt gemakkelijk binnen; het is er druk, vooral jonge mensen, vooral vreemdelingen, vakantiegangers, die even de kust afwisselen met kunst, even landinwaarts.

Het is een goede show, in de beide hallen, die fungeren als dependances van het Frans Hals Museum; en ik weet dat onderdirekteur D. Schwagermann een jaar lang stad en land afliep op ateliers waar kunstenaars bezig zijn met wat in de kunstwereld heet: kinetiek, dat is kunst, waarin een element beweging een supreme rol speelt, annex aan licht, aan geluid of aan de effekten van op-art. De samensteller ‘beoogt een indruk te geven van de activiteiten op dit gebied in Nederland’, hetgeen nog niet gebeurd is, en na de internationale ‘Bewogen Beweging’ in het Stedelijk te Amsterdam in '61 wel een wenselijkheid was. En dat leidde tot het bijeenbrengen van werken van Nederlandse kunstenaars als Woody van Amen, Frans en Maria de Boer Lichtveld, Dröge, Henneman, Jansma,

Cilinders met cirkelmotief door Jan van Zutphen.

Janzee, Livinus, Van Munster, Henk Peeters, Wim Schippers, Spit, Ray Staakman, Van Zutphen en anderen. Een aantal van hen vergadert inmiddels in het Haarlemse ‘Electric Centre’, een soort muziek-in-stuif, om te protesteren tegen het uitblijven van hang-gelden, dat zijn vergoedingen voor het afstaan van werken die de show maken... die toch dadelijk ook nog naar de musea van Schiedam, Groningen en Enschede gaat. Een gerechtvaardigde eis, waar iedereen aan de show verdient, van de suppoost tot de maker van de onhandige maatloze kataloog, terwijl zij de stuff leverden. Maar kunstenaars hebben het vandaag alleen, altans teveel, over geld; en als het aan het Haarlemse gemeentebestuur lag en aan het toeristisch publiek, dan werden Visen Vleeshal nog liever opnieuw in gebruik gebracht voor het wikken en wegen van de vis en het veilen van het vlees: die schitterende kinetiek met schalen en baskules, in een historische omgeving...

Een goede show: men ziet (in de Vleeshal) het Science Fiction Monument van Sikke, dat is de zesentwintig-jarige Jacob Sikke Laverman, die een hele toestand in elkaar zette met pinnen, stangen, staven, lampen en reflektoren en vooral veel draden, en dat geheel opdroeg aan de ‘Brave New World’: ‘De beschouwer loopt in een spiraal gevormd door honderden antennes met reflektoren naar het centrum waar de dripmachine voor instant meditation is geplaatst.

Deze wordt beschenen door drie geprogrammeerde lichtbronnen, leder kwartier klinkt een sirene. Aldus is een futuristisch altaar gerealiseerd waar de demonen van ons technocratisch tijdperk hun vorm op ironische wijze vonden’.

En de groep die zich noemt Eventstructure Research Group maakte een opblaasstruktuur: een plastic

[p. 118]

Science Fiction Monument door Jacob Sikke, opgedragen aan de Brave New World.

zak van vier meter lengte die zich door een stofzuigapparaat steeds opnieuw vult met lucht en daardoor de ruimte inschiet in onverwachte richting, tot lichte hilariteit van de kijkers. Boven zijn er de geheimzinnige kastjes met bewegend groen neon van Janzee en de lichtende pleksiglasbollen van De Boer Lichtveld, en de reliëfs met roterende buizen van Johan van Zutphen, die een traag verlopend patroon van diagonalen te zien geven, ongeveer zoals op-art ons strukturen voor ogen zet, die bij de geringste beweging van de ogen verspringen. Mooi werk van deze Van Zutphen (Den Haag, 1921), die aanvankelijk een technische opleiding kreeg en daarna te Rotterdam leerde beeldhouwen. (De meeste kinetici echter komen uit de hoek van de schilders; zij zetten het obligate doek om in licht en beweging).

In de Vishal een groot ding van Jan Spit uit Tilburg, die in de kataloog in twee talen zeurt over zijn verlies van objekten bij de brand van kasteel Nemerlaer en die hier uit aluminium en ijzer en met verf en lampen een ‘Blue Sky Defense’ maakte, een luchtige konstruktie met een evidente nutteloosheid om speels een ruimte van licht en kleur te voorzien.

Het is dit soort werk dat Schwagermann zal hebben ingegeven te verzuchten dat wij ‘zoals wij in het verleden carillons in onze torens hingen, nu in onze steden kinetische objecten zouden moeten plaatsen: speelse, bewegende licht- en geluidsbronnen 's avonds en boeiende objecten overdag’.

En terwijl ik dit schrijf, realiseer ik me het boeiend gebeuren wat iedereen deze maanden kon beleven als zij de ogen gericht hielden op het tv-scherm, het ruimtevaartstuntwerk op en om de maan.

En dat impozant spektakel, dat met wat we altijd kunst noemden veel gemeen heeft, in ieder geval het volkomen nutteloze en in eerste instantie op show gerichte, dat ons gevoel van bravour en lef kietelt en onze stoutste fantazieën en overmoedige avonturen waarmaakt.

Optimale kinetiek is natuurlijk dat eerste bewegen van mensen in ruimten met nieuwe dimensies van beweeglijkheid. En ook wat dat betreft hebben de kinetische kunstenaars pech: zij leggen het mateloos veel mijlen af bij de show van de ruimtevaart, zoals zij al dilettantistisch achterblijven bij de mogelijkheden van de echte techniek. Buitenstaanders blijken zij, die over machines amper iets wezenlijks weten te denken en te verzinnen. Met ironie komen ze nog het verst. En tijd en energie verdoen ze met het in-elkaar-prutsen van toestanden, waarvan anderen de problemen al lang opgelost hebben.

Zielig.

Ik weet dat dat de kinetische kunstenaars nogal zielig maakt. En los daarvan krijgen ze nog een douw van diegenen die vandaag alle kunst als nagenoeg irrelevant van de hand wijzen en die het betreuren dat kolommen in kranten verspild worden en ruimte in beslag wordt genomen door de artistieke vrijblijvendheden; want de entoesiaste Vrij Nederland-lezer betreurt het dat kostbare kolommen werden besteed aan het nietszeggend interview met De Wilde en aan de slogans van Leering, en mijn vriend, de geëngageerde matematikus, denkt dat het over een paar jaar is afgelopen met de kunst, met teater, koncert en beeldende kunst, omdat ze niets wezenlijks meer te zeggen hebben. Dat is de tragiek van de kinetische objektenshow, dat ze ieder ogenblik op een kommentaar op de techniek gaat lijken - maar dan zonder die techniek fundamenteel door te hebben - en dan wordt dat kommentaar een slag in de lucht (zoals Cor Blok stelt in zijn inleiding in de kataloog); het werk van de kinetikus wordt dan ‘een dilettantistische machine-zonder-functie - 'n stuk speelgoed in vergelijking met de dingen waarop het geïnspireerd lijkt te zijn’.

Buitenstaanders.

Gelukkig ontgaat die situatie de kunstenaar zelf niet: Henk Peeters, die meedoet aan de show met een reliëf van trillende veren uit 1961 formuleert het het scherpst: ‘Voor hen die Marcel Duchamps nog niet kennen, is de kinetiek in de beeldende kunst een actueel verschijnsel. En sinds ik kort geleden ontdekte dat ook op straat (dus buiten het museum) zich zeer veel beweegt, verviel de noodzaak dit fenomeen nog eens kunstmatig te herhalen. Kunst is de kleuterschool voor het dagelijks leven. Op een gegeven moment word je er gewoon te oud voor’. Peeters dus bracht het vanaf zijn ‘Nul’ niet tot tweemaal twee; maar vond goed dat zijn ‘trillende veren’ werden ingezonden, misschien omdat zijn kunsthandelaar Orez uit Den Haag dat graag wilde. Wat echter rest zijn de kleine emoties die in beweging kunnen worden gebracht door de konfrontatie met deze kunst-zaken: microemotive zal de kunst worden; een

Blue Sky Defence door Jan Spit.

sensibiliteit van de diaspora, waarin plotseling iemand iets vindt of waaraan een vreemde enkeling iets beleeft, iets dat elders onzichtbaar bleef of dat hem attendeert op de bijzonderheid van wat allang bestond: hoewel kunst nergens over gaat, kan zij voor iemand ineens alles betekenen; om die kans open te houden worden momenteel de Vishal en Vleeshal te Haarlem bezet met de show van nutteloze objekten die traag soms heel humaan (hoeveel menselijker dan de overhaaste machines) bewegen, ademen als huiden, zuchten of kloppen als ons hart, of amechtig moe zijn van hun kunstzijn, hun alleen-maar-kunstzijn.

Mr. Ton Frenken