Ons Erfdeel. Jaargang 13

De pendules draaien naar hun einde.

Hans Lodeizen

Hans Lodeizen overleed op 26 juli 1950 te Lausanne. Hij was slechts 26 jaar oud. Toch was hij, dank zij de kort voor zijn dood gepubliceerde bundel Het innerlijk behang, reeds een populair dichter, zoals bijvoorbeeld ook Marsman dat geweest is. Het was niet de populariteit waarvoor het aantal lezers en de verkoopcijfers als graadmeters plegen te dienen, maar een populariteit die steunde op een lezerskring, die zich sterk met zijn werk verbonden voelde, evenals met het daaruit geschapen beeld van de dichter.

Die eerste bundel van Lodeizen maakte een overwegend droevige en melancholieke indruk. De geest ervan wordt tamelijk volledig uitgedrukt door het vers dat als een soort motto Het innerlijk behang opende:

‘de moeheid in een bootje
roeit langs geweldige steden
die drijven ieder een eiland
langs de kust van het
gefantazeerde intellect’

Toch staat de droefheid van Lodeizens poëzie niet gelijk met somberheid. Men kan zelfs spreken van een aanzienlijke dosis speelshe'd en zelfs de voortdurend opduikende gedachte aan de dood leidt zelden of nooit tot naargeestige regels. Met een vroege dood schijnt Lodeizen altijd rekening te hebben gehouden. Ergens schrijft hij:

‘Ik ben 25 jaar en mijn leven begint pas
maar nu, het was later dan hij gedacht had’

Werkelijke angst voor de dood treedt eigenlijk nergens aan de dag. Wel heeft de verwachting jong te sterven geleid tot een relativerende houding ten opzichte van het leven en de werkelijkheid. Zelfs de vorm van de gedichten wordt in sommige opzichten door die houding bepaald.

Meestal wordt het leven in Lodeizens werk a.h.w. overspoeld door de dood, die in vele gevallen door de zee wordt gesymboliseerd. Het leven ervaart deze dichter vaak als teleurstellend en niet bijzonder zinrijk, zonder dat dat hem met afkeer vervult. Waar van wanhoop sprake zou kunnen zijn, wordt deze verzacht tot melancholie, zoals Adriaan Morriën het uitdrukt in een essay over Lodeizen (te vinden in Concurreren met de sterren, Amsterdam 1959). Nogal zeldzaam zijn dan ook van onverhulde afkeer getuigende uitspraken als ‘Het leven is ridicuul’ en ‘Ik haat het’. Deze worden dan trouwens gekompenseerd door de overigens eveneens vrij schaarse uitingen van heftig verlangen naar geluk en liefde. Even relativerend staat Lodeizen tegenover de werkelijkheid, die hij als een buitenstaander bekijkt:

‘zij lopen langs mij heen en het is een ander
zij zijn anderen als zij langs mij lopen.’

Maar aan die regels voegt hij toe: ‘Ik heb hen lief in mijn dromen’ en ook dat is typerend voor zijn relatie met de werkelijkheid, die hij ook met de ogen van een dromer beziet. De tegenstelling tussen droom en werkelijkheid, tussen ‘hart en hand’, keert regelmatig terug en heel vaak vermengen zich die twee elementen op een wonderlijke wijze: de werkelijkheid wordt dan a.h.w. ‘verdroomd’. Al te vaak volgen daarop echter de teleurstellingen. Vandaar dat Lodeizen een in 1948 geschreven cyklus Het hart met de al te grote hand kon noemen.

Zoals gezegd wordt zelfs de vorm van de gedichten in zeker opzicht bepaald door Lodeizens relativisme. Geen enkel vers van hem maakt immers een geheel afgeronde indruk, zodat zijn gedichten vrijwel steeds niet helemaal voltooid lijken en zijn werk een merkwaardig fragmentarisch karakter krijgt. Dit lijkt me een formele weerspiegeling van Lodeizens afkeer van stellige uit-spraken. Stelligheid en vormdwang kent hij zogoed als niet, wat natuurlijk niet wil zeggen, dat de vorm van deze gedichten onverzorgd zou zijn. Bij hem heeft het vrije vers het tot grote bloei gebracht.

Het innerlijk behang verscheen in

[p. 112]

1950. In 1952 werd de bundel herdrukt en aangevuld met ‘andere gedichten’ uit het nagelaten werk. Voor die nagelaten verzen geldt hetzelfde als voor het eerder gebundelde werk.

Ook het onlangs verschenen, ruim 200 pagina's tellende Nagelaten Werk brengt geen wijziging van belang in het hiervoor geschetste beeld. Dat is niet zo verwonderlijk, omdat al deze gedichten uit de jaren 1948 tot 1950 stammen. Het is duidelijk dat in een zo korte tijd van belangrijke ontwikkelingen nauwelijks sprake kan zijn. Ook in het Nagelaten Werk vinden we dus de Lodeizen terug die we al kenden. In grote trekken tenminste, want enig verschil met de vorige publikaties is er toch wel. De toon van de nagelaten verzen is wat vrijer, de erotiek speelt er een minder verhulde rol in. Het verschil wordt duidelijk als men een gedicht over balspelers uit ‘Het hart met de al te grote hand’ (Gedichten, blz. 123) vergelijkt met het volgende uit het Nagelaten Werk:

‘In de schemering heb ik
de wedstrijd waargenomen
het is altijd dezelfde
lust voor het mannelijke
die de mannen zelf nog het meeste
verlangen als iets goddelijks als
het uiteindelijke feest.’

Het gedicht uit de publikatie van 1952 is langer, veel moeilijker verstaanbaar en doet mij met name in de laatste regels denken aan Marsmans vitalistisch-ekspressionistische stijl. Dit laatste kenmerk is in het geciteerde vers geheel afwezig, terwijl de homo-erotische inslag veel duidelijker naar voren komt. Dit laatste motief was overigens ook de verzen uit Het innerlijk behang niet geheel en al vreemd, zoals o.m. wordt aangetoond door een korte analyse van voor Jim, die Anita Koster in maart 1966 in Merlijn publiceerde. Voor de onderkenning ervan was toen echter heel wat meer scherpzinnigheid nodig dan in het geval van dit balspelersgedicht uit het Nagelaten Werk.

In de nieuwe bundel spelen dus ook de oude tema's nog steeds hun rol, soms zelfs ook duidelijker dan in de vroegere publikaties. Het gevoel een buitenstaander te zijn blijft aanwezig (‘nu is de dag groen van zon en velden / maar ik heb geen deel aan de dingen / ik sta buiten’), evenals het besef van de nabije dood: ‘Ik weet dat de pendules naar hun einde draaien’. De tegenstelling tussen droom en harde werkelijkheid komt reeds op blz. 7 aan bod, waar sprake is van een nacht ‘waar liefde beschadigd uit is teruggekeerd’. Een verrassing is het proza van Lodeizen, dat in de nieuwe bundel is opgenomen. De stukken zijn over het algemeen van zeer geringe omvang en sluiten goed aan bij de poezie. Het zijn voor het merendeel nauwelijks voltooide notities in een stijl die voor die van de klankrijke en toch melancholieke verzen niet onderdoet. Een uitzondering hierop vormt het wat langere, knappe, in dagboekvorm geschreven Reis naar de Congo, dat veel harder is van stijl en veel nuchterder, realistischer klinkt dan de rest van het oeuvre, hoewel de inhoud toch wel de hand van de oude, bekende Lodeizen verraadt: droom en werkelijkheid, verlangen naar geluk en liefde tegenover teleurstelling, wanhoop en dood zijn ook hier de motieven. Het is dus vooral de stijl die van dit stuk een ekstra verrassing maakt. Lodeizen toont zich hierin zonder meer een uitstekend en zeer modern prozaïst.

Het Nagelaten Werk is in dezelfde mooie uitvoering verschenen als in 1966 de zesde druk van Het innerlijk behang en andere gedichten. Een enkele kritische opmerking wil ik toch niet achterwege laten. De verantwoording van de samenstellers, Peter Berger en Pierre H. Dubois had best iets uitvoeriger mogen zijn, terwijl ik ook het ontbreken van een inhoudsopgave betreur.

Dit zijn echter tekortkomingen van zeer bijkomstige aard, die uiteraard aan de waarde van het werk zelf in het geheel niets afdoen. Lodeizens Nagelaten Werk is een meer dan welkome publikatie.

Th. Herrman jr.