Ons Erfdeel. Jaargang 13

Oversteegen: Vorm of vent.

Op 13 mei is J.J. Oversteegen cum laude gepromoveerd tot doctor in de letteren op een proefschrift getiteld Vorm of Vent; de ondertitel luidt: Opvattingen over de aard van het literaire werk in de Nederlandse kritiek tussen de twee wereldoorlogen. De handelseditie van deze dissertatie is verschenen in de Literair-wetenschappelijke serie van uitgeverij Atheneum-Polak & Van Gennep.

Oversteegen, die jarenlang direkteur is geweest van de Stichting ter Bevordering van de Vertaling van Nederlands Letterkundig Werk, is sinds 1965 als wetenschappelijk hoofdmedewerker verbonden aan het Seminarium voor Algemene en Vergelijkende Literatuurwetenschap aan de Universiteit van Amsterdam. In eerdere publikaties heeft hij zich doen kennen als een man die sterk geboeid is door de letterkunde en haar mogelijkheden; hij verkeert nu in de gelukkige positie dat hij liefhebberij en wetenschappelijk werk kan verenigen: zijn opdracht aan de universiteit is het doceren van de teoretische literatuurwetenschap, een discipline die, zoals hij in een van zijn stellingen van zijn proefschrift formuleert, gericht is op het probleem: ‘wat is literatuur?’ en op de daarvan afgeleide vragen: ‘op welke wijze kan men hierover zinvolle uitspraken doen?’ en ‘welke uitspraken zijn tot nu toe gedaan?’ Oversteegen was vanaf de oprichting in 1962 tot aan de opheffing in 1966 mede-redakteur van Merlyn, een vooral essayistisch-kritisch tijdschrift, dat opteerde voor een heel bepaalde benadering van het literaire werk; de merlinisten plaatsten zich tegenover de heersende personalistische kritiek door uit te gaan van een autonomistisch standpunt. De personalistische kritici, van wie Gomperts de belangrijkste is, beschouwen het letterkundige werk als een direkte kommunikatie tussen schrijver en lezer. De beste metode om het autonome geheel van woorden in een literair werk te kennen en deze kennis oordelend over te dragen, is volgens de Merlyn-kritici de analytische beschouwing van alle eigenschappen van het werk, zowel formele als inhoudelijke, in hun unieke samenhang. Men noemt deze metode de strukturele analyse. Met name Oversteegen heeft die benadering in enkele teoretische artikelen verdedigd, o.a. in Analyse en oordeel en in Leiden ontzet (en Amsterdam niet minder); notities bij de ontgroening van H.A. Gomperts.

Het knappe van Oversteegens dissertatie is onder andere dat zijn sterke voorkeur voor een ergocentrische kritiek, die hij en passant wel bekent, niet leidt tot een vervalsing van standpunten van die kritici tussen de twee wereldoorlogen met wie hij geen verwantschap heeft. Een in het oog springend verschil tussen zijn teoretische Merlyn-bijdragen en zijn proefschrift is nog, dat hij ditmaal met zijn ‘opponenten’ niet de vloer probeert aan te vegen; in zijn dissertatie, die uitmunt door een doeltreffende en vaak geestige formulering, getroost hij zich veel moeite om te nuanceren; hij is zuiver wetenschappelijk te werk gegaan: nauwkeurig onderzoekend en objektief registrerend.

De titel van zijn proefschrift heeft Oversteegen ontleend aan Bloem; in 1932 reageerde deze met een artikel waarboven hij de bondige formule Vorm of Vent plaatste op een diskussie in de Nederlandse literatuur die bekend staat als de Prisma-polemiek. De dichter-kritikus Binnendijk had in 1930 een poëziebloemlezing gepubliceerd, Prisma getiteld, waaraan hij een nogal warrige inleiding vooraf liet gaan. Hij poneerde hierin een aantal beweringen over de aard van het literaire werk en gaf maatstaven voor evaluatie ervan. Deze inleiding kan worden beschouwd als het poëtische manifest van een aantal jonge auteurs en kritici rondom het tijdschrift

D.A.M. Binnendijk

De Vrije Bladen. Binnendijks uitgangspunt was zijn kreativiteitsteorie, die inhoudt dat een dichter het vermogen moet bezitten om ervaringen om te zetten in een verschijnsel van essentieel andere aard: een gedicht. Met deze stelling stond Binnendijk dicht bij de opvattingen van Marsman en van Nijhoff. Van Marsman is de uitspraak: ‘Het komt in poëtische zaken op poëzie aan, ten eerste, en omdat deze getransformeerd leven is, op vitaliteit.’ En Nijhoff, wiens opvattingen over poezie door Greshoff eens getypeerd zijn als ‘de theorie der Perzische tapijtjes’, maakte eens deze opmerkingen: ‘Tussen de dichter en zijn gedicht moet de navelstreng doorgesneden zijn.’ ‘Een eerste-rangs-schrijver is een schrijver die verdwenen is in zijn werk. De tweederangsschrijver schrijft bespiegelend of weerspiegelend. Hij brengt hoogstens een portret voort. Hij blijft zélf belangrijk...’ Diametraal tegenover Binnendijk stond de prozaïst Ter Braak, die hem in zijn artikel Prisma of dogma? scherp attakeert. Binnendijks standpunt opent volgens Ter Braak de deur wagenwijd voor epigonisme, - zijn bloemlezing was hiervan al het bewijs; bovendien acht hij voor schrijverschap de persoonlijkheid belangrijker dan kreativiteit: niet de vorm maar de vent. De vorm is enkel een bijkomstige presentatiewijze van waar het in werkelijkheid om gaat: de persoonlijkheid, de vraag of een auteur iets te zeggen heeft. Ter Braak stelde Nijhoff met zijn vormteorie verantwoordelijk voor Binnendijks visie op poëzie, of met de termen van

[p. 108]

Bloem: Nijhoff is groot en Binnendijk is zijn profeet. Illustratief voor Nijhoffs vormteorie (twee inhouden, één vorm) is het volgende citaat uit zijn kritiekenbundel Gedachten op Dinsdag (1931): ‘Zoo heeft dus een grootere kunst, om het nu maar eens ruwweg te zeggen, eigenlijk één vorm en twee inhouden: een levensinhoud, een vorm daarvoor, en een geestelijke inhoud van dien vorm; of anders gezegd: een werkelijkheid, een verbeelding en een beeld.’

In het literaire debat dat volgde na Ter Braaks aanval kreeg Binnendijk steun van Marsman; Ter Braak vond spoedig de heel talentrijke polemist Du Perron aan zijn zijde, die, nog voordat hij de Prisma-inleiding gelezen had op juichende toon aan Ter Braak schreef: ‘Het stuk over Prisma is bewonderenswaardig, 3 × bravo! ik ben er verrukt over en gaf het aan Greshoff, die, na op zijn beurt wild geworden te zijn, het aan Stols verder-gaf’. In de diskussie verdedigde Binnendijk, op niet al te

E. du Perron

heldere manier overigens, de opvatting dat de geïsoleerdheid van het literaire werk ten opzichte van zijn omgeving de belangrijkste eigenschap ervan is; het werk, losgemaakt van zijn maker, is een autonoom taalorganisme geworden (Nijhoffs vormteorie), de inhoud ervan is wezenlijk verschillend van het ruwe materiaal van het leven waaruit het ontstond (Marsmans transformatieteorie). Omdat Binnendijks opvattingen te weinig doordacht waren, werd Ter Braak de overwinnaar in het debat: in 1932 stichtte hij samen met zijn vriend Du Perron en de Vlaming Roelants de periodiek Forum; hierin stelden zij nadrukkelijk de persoonlijkheidseis: ‘Wij verdedigen de opvatting dat de persoonlijkheid het eerste en het laatste criterium is bij de beoordeling van een kunstenaar.’

Het termenpaar vorm of vent, waarmee Bloem een samenvattende karakteristiek gaf van de kontroverse, bevat geen logische tegenstelling en kan daarom onjuist genoemd worden: er wordt een oppositie van begrippen mee aangeduid die niet in een direkte relatie tot elkaar staan; met het begrip vorm korreleert inhoud, en niet vent; deze laatste term heeft betrekking op een andersoortige vraag: is het literaire werk voor de lezer primair van belang als ‘werkstuk’ of als ‘ontmoeting met een persoonlijkheid’. In de tegenstelling vorm-vent worden twee groepen van problemen door elkaar geschoven: dat van de poëtika (vorm-inhoud) en dat van de kritische maatstaven (werk-persoonlijkheid). Niemand van de diskussianten in de Prisma-polemiek heeft de scheidslijn tussen beide probleemvelden getrokken; daarom vormt de onjuiste tegenstelling in Bloems bondige formule een precieze karakteristiek van de literaire geschillen die voor het eerst scherp naar voren kwamen bij de pennestrijd rond Binnendijks inleiding.

Deze diskussie, die de Nederlandse literatuur en kritiek sterk heeft beinvloed, vormt het centrum van Oversteegens dissertatie. Die gebeurtenis en wat eraan voorafging en op volgde, is het onderwerp van zijn studie. Het boek bevat acht grote hoofdstukken; zeven ervan vertegenwoordigen een stroming en één hoofdstuk is gewijd aan het kernpunt, het Prisma-debat. Elke stroming heeft haar vertegenwoordigers, die in de afzonderlijke paragrafen van ieder hoofdstuk ter sprake komen. Van een aantal kriticiauteurs schetst Oversteegen een portret, waarbij de nadruk valt op de volgende facetten van hun werk: hun poëtika (opvattingen over de aard van het literaire werk), hun kritische teorie en hun kritische praktijk. Hij was daarbij vooral geïnteresseerd in hoeverre de kritische teorie en dito praktijk harmonieerden met de poëtika van de onderzochte schrijver. Een vergelijking hiertussen levert een aantal treffende karakteristieken op, die soms, zoals in het geval van Nijhoff en Marsman, heel verhelderend zijn voor het kreatieve werk van de besproken auteurs. De belangrijkste geportretteerden zijn wel: Adama van Scheltema, Van den Bergh, Coster en Havelaar (van De Stem), de twee formalisten Nijhoff en Van Ostaijen, Bloem, Van Eyck, Vestdijk en de vier belangrijkste kritici in de diskussie: Marsman en Binnendijk van De Vrije Bladen-richting enerzijds en de Forumianen Ter Braak en Du Perron anderzijds. Die acht hoofdstukken laat Oversteegen voorafgaan door een inleiding, waarin hij op een heel genuanceerde wijze zijn probleemstelling presenteert en hij rondt zijn studie af met een konkluderend betoog; hierin plaatst hij de naar voren gekomen feiten in een ruimer (literatuurteoretisch) probleemveld.

Met de jaartallen 1916 en 1940 bakent Oversteegen de bestudeerde periode af. 1916 vormt een algemeen aanvaarde cesuur in de Nederlandse literatuurgeschiedenis: in dit jaar debuteerde Nijhoff, publiceerde Van Ostaijen zijn eerste bundel, Music-Hall, en begon Het Getij te verschijnen, het maandblad van het opkomende ekspressionisme; in 1940 sterven drie van de vier protagonisten van de Prisma-polemiek: Ter Braak, Du Perron en Marsman. De vraagstelling van het boek is: hoe dachten de Nederlandse kritici, of altans de als kritici optredende auteurs, tussen 1916 en 1940 zelf over de kwestie: wat is literatuur?

In zijn Konklusie, die volgt op ‘een geschiedenis van de niet-wetenschappelijke literatuurteorie in de periode tussen de twee oorlogen’, zet Oversteegen een aantal fundamentele denkbeelden en tegenstellingen uit het besproken tijdvak bijeen die voor de literatuurwetenschap van direkt belang zijn. Hij vraagt zich af: wat kunnen wij uit al die positiekeuzen leren over het wezen van het letterkundige werk, en wat is de konsekwentie daarvan voor de literatuurwetenschap.

Systematiserend deelt hij de besproken kritici-auteurs op twee manieren in; hij onderscheidt levensbeschouwelijken tegenover autonomisten, en objektivisten tegenover subjektivisten. De levensbeschouwelijken (Ter Braak, Du Perron, Coster, Van Duinkerken) gaan uit van de stelling dat een schrijver zich in zijn werk rechtstreeks over het bestaan uitspreekt; de geestesgesteldheid van een auteur laat zich volgens hen in het literaire werk volledig kennen. De autonomisten daarentegen beschouwen literatuur als een verschijnsel dat geen direkte uitspraken over het bestaan bevat; in hun kritiek betekent persoonlijkheid altijd persona poëtika: de persoon voor zover die zich in het werk laat kennen. Hun onderzoeksobjekt is de wereld die in het werk opgeroepen wordt en de manier waarop dat gebeurt. Tot deze groep horen Nijhoff,

[p. 109]

Menno ter Braak.

Marsman, Van Ostaijen, Van den Bergh, Van Eyck en Vestdijk. Oversteegen noemt het uitgangspunt van de autonomisten veelbelovend, maar omdat een goed uitgewerkte ergocentrische kritische teorie achterwege bleef, is er van hen weinig invloed uitgegaan. Onder hen waren Van Ostaijen en Van Eyck de enigen die konsekwent waren: zij beseften dat het beginsel van de autonomie hen verplichtte tot bestudering van het literaire werk als een zelfstandigheid. In de Prisma-polemiek botsten beide groepen. De levensbeschouwelijken (Ter Braak en Du Perron) namen in deze diskussie polemisch zo'n sterke positie in, omdat er bij hen wel sprake was van samenhang tussen hun teorie en hun kritische praktijk.

Vrijwel alle kritici in de behandelde decennia zochten het doel van de kritiek in het vaststellen van de bedoelingen van de auteur. Hun kritiek was dus intentioneel gericht en niet gebaseerd op de leessituatie, met uitzondering van Van Eyck. Op dit punt kan men objektivisten en subjektivisten tegenover elkaar stellen. De eerstgenoemden (Vestdijk bijvoorbeeld) gaan na, of een auteur erin geslaagd is in zijn werk aan zijn bedoelingen vorm te geven. De subjektivisten daarentegen (Coster, Ter Braak, Du Perron en ook Marsman) zijn er juist op gericht om die bedoelingen te evalueren; ze toetsen de intenties (opvattingen over het bestaan vooral) aan hun eigen levenswaarden, die buiten het besproken werk om bestaan. De groep van subjektivisten, voor wie het literaire werk een direkt kommunikatiemiddel is tussen schrijver en lezer, valt grotendeels samen met die van de levensbeschouwelijke kritici.

Problemen als de relatie vorm-inhoud en de doelstelling van de literaire kritiek (ergocentrisch of personalistisch) hebben alle aandacht van de huidige literatuurwetenschap. De diverse standpunten die tijdens de polemiek aan het begin van de dertiger jaren naar voren zijn gebracht, moeten aanhaken bij bepaalde eigenschappen van het fenomeen literatuur. Literatuurteoretikus Oversteegen vraagt zich af: wat zijn die eigenschappen? De Prisma-diskussie is een variant van een permanente polemiek tussen l'art pour l'art en engagement. De oppositie vorm-vent moet betrekking hebben op reële, feitelijke aspekten van het verschijnsel literatuur, namelijk op het niet-kommunikatieve aspekt, de zelfwerkzaamheid van de taal, en op het kommunikatieve: de ekspliciete formulering van persoonlijke opvattingen over het bestaan. Forum is met zijn eenzijdige ‘ventistische’ stellingname, waardoor het essentiële aspekten van het literaire werk negeerde, een uitdaging voor de literatuurteoretikus: literatuurwetenschap, zo goed als literaire kritiek, dienen zich rekenschap te geven én van de eigen, bijzondere aard van de literaire uitingsvorm, de autonomie van het werk, én van het letterkundig werk als uitspraak over het bestaan, als vorm van bewustwording van de werkelijkheid. Over de bijzondere middelen waarover een schrijver beschikt, over het hoe dus, weet de literatuurkundige al veel, over wat zich slechts in literaire vormen laat uitdrukken echter nog weinig. De autonomisten met hun voorkeur voor poëzie legden in de Prisma-diskussie in zo sterke mate het aksent op de bijzondere uitingsvorm die literatuur is, dat zij de andere aan de aard van literatuur inherente eigenschap: literatuur als uitspraak, veronachtzaamden. De Forumianen op hun beurt ignoreerden dat bijzondere karakter: bij hen lag alle nadruk op de uitspraak over het bestaan; vandaar hun voorkeur voor proza, waaronder ook brieven en dagboeken, en hun argwaan tegen ‘dat goddelijk specialistenbedrijf’ van de poëzie. Het literaire werk moet echter opgevat worden als een uitspraak over het bestaan van een bijzondere aard. ‘Alle literatuur heeft een ambivalent karakter, in zoverre als het enerzijds steeds een maatschappelijke kracht is, met al zijn vezels verbonden aan de sociale situatie, maar anderzijds voortdurend streeft naar verduurzaming, naar het loskomen uit de aktualiteit. Deze ambivalentie tegenover de maatschappij weerspiegelt zich in het tegelijk sociale (kommunikatieve) én het esoterische (rituele) karakter van het poëtisch taalgebruik.’ Oversteegen stelt uitdrukkelijk voorop, dat de vraag naar het wat pas aan bod mag komen, nadat het hoe, de eigensoortigheid van de literaire uitspraak als taalverschijnsel, van alle kanten bestudeerd is.

Het doel van de literatuurwetenschap is het verkrijgen van zo'n volledig mogelijk inzicht in het gekompliceerde verschijnsel literatuur. Oversteegen heeft met zijn boeiende en genuanceerde studie daartoe belangrijk bijgedragen. Zijn dissertatie biedt voor literatuurhistorici, literatuurkundigen en komparatisten talrijke uitgangspunten voor verder onderzoek.

Anton Claessens