Ons Erfdeel. Jaargang 13

[p. 29]

de weekbladpers in nederland

jan verdonck

Geb. 1919 te Putte (N.Br.). Volgde kweekschool voor onderwijzers. Was journalist bij het Brabants Nieuwsblad, De Volkskrant en De Haagse Post. Nu redakteur van De Nieuwe Linie in Amsterdam. Ontving in 1967 de informatieprijs van het Davidsfonds voor zijn artikelen over Vlaanderen in dit weekblad.

Adres: Laanhorn 7, Amstelveen.

Wekelijks rollen in Nederland miljoenen weekblad-eksemplaren van de persen. Om ze aan de abonnees te bezorgen en naar de verkoop-adressen te transporteren hebben de posterijen speciale maatregelen getroffen en houden een aantal grote bedrijven zich eksklusief met de ekspeditie van dit lees- en kijkpapier bezig. Er zullen weinig (van de omtrent 3 miljoen) Nederlandse gezinnen zijn waarin niet een dames- of sportweekblad, een illustratie zoals Panorama of De Spiegel, een jeugd-magazine of een andere wekelijkse uitgave binnenkomt, afgezien nog van kerkelijke en partijpolitieke bladen.

In het hiernavolgende gaat het over een kwantitatief eerder bescheiden genre van weekbladen, namelijk de opiniepers. Bescheiden in omvang: van de vijf Nederlandse opinieweekbladen worden gezamenlijk driehonderdduizend stuks verspreid, wat betekent dat 10 percent van de gezinnen zo'n blad leest. De betekenis en invloed van deze bladen zou echter wel eens omgekeerd evenredig kunnen zijn met de totale oplage, zo zou ik in een poging tot objektiviteit (ik behoor tot de redaktiestaf van een van ‘De Vijf’) willen stellen. De lezer zal dit hieronder aangetoond vinden.

‘Morgen verschijnen de nieuwe opinieweekbladen’ is een bekend zinnetje dat elke woensdagavond voor de Nederlandse tv wordt uitgesproken aan het begin van een uitzending waarin de kijker een overzicht wordt geboden van de inhoud der nieuwe nummers van Elseviers Weekblad, de Groene Amsterdammer, de Haagse Post, de Nieuwe Linie en Vrij Nederland (in alfabetische volgorde, de tv wisselt deze rangschikking af.) Daarmee hebt u de vijf die het fenomeen vormen van de Nederlandse opinieweekbladen, een pas na de Tweede Wereldoorlog gegroeid fenomeen. Vóór 1940 bestonden alleen de Groene Amsterdammer (al sinds 1877) en de Haagse Post, populair bij regelmatige treinreizigers en befaamd onder andere om zijn door Ton van Tast getekende politieke toestanden. Hoewel dit laatste blad in de dertiger jaren een oplage van 90 duizend haalde, drong slechts een enkele maal zijn bestaan door tot buiten de kring van de lezers. De strijdbare Groene Amsterdammer is intussen voor de ontwikkeling van de Nederlandse journalistiek van grote betekenis geweest. Namen als De Koo, Wiessing, Justus van Maurik e.a. spreken nog altijd tot de verbeelding van wie zich voor de geschiedenis van de pers in Nederland interesseren.

Tot een omvangrijker weekbladwezen kwam het eerst na mei 1945. Vrij Nederland, opgericht als ondergronds blad op 31 augustus 1940 (de eerste ‘koninginnedag’ tijdens de Duitse bezetting), zette na een indrukwekkende staat van illegale dienst zijn aktiviteit bovengronds voort. Elseviers Weekblad verscheen op de markt en in 1946 startten de Jezuïeten met De Linie, voorgangster van de huidige Nieuwe Linie. Samen met de herrezen Groene Amsterdammer en de Haagse Post was daarmee de trits van vijf kompleet. Opmerkelijk is dat alle vijf hun domicilie in Amsterdam hebben, ook de Haagse Post. Zoals in menig ander opzicht fungeert de hoofdstad - terecht - ook voor de opinieweekbladen als een bevruchtend en steeds weer stimulerend centrum. Gezegd dient dat deze positie door de over het algemeen wel uit haar letargie ontwaakte ‘provincie’ wordt erkend.

Zonder diep in de historie te duiken wil ik nu ‘De Vijf’ zoals ze tans wekelijks verschijnen, naar anciënniteit de revue laten passeren. Ouderdomsdeken is dus de Groene Amsterdammer, meestal aangeduid als De Groene. Met een kleine redaktie en daaromheen een kring van ‘vaste’ losse medewerkers en gast-schrijvers houdt dit weekblad de progressieve, linkse koers die het van ouds had uitgezet, stoer vol. Hoewel sinds het voorjaar de opmaak werd gemoderniseerd en de (meestal 10 of 12) pagina's niet langer het uitzicht van een grauwe letterzee vertonen, dient het blad zijn artikelen niet op een spektakulaire wijze op.

Inhoudelijk onderscheiden de bijdragen zich over het algemeen door een nuch-

[p. 30]

tere analyse van het beschikbare feitenmateriaal en een stellingname die zelden voor tweeërlei uitleg vatbaar zal zijn. Onvervaard als zijn redakteuren zich opstellen en schrijven, kan het niet anders of De Groene strijkt wel eens duchtig tegen de haren in, zelfs tegen die van degenen bij wie toch van een duidelijk engagement met het blad sprake is. In zaken, die voor menige Nederlander gevoelig ‘liggen’ en waarbij men zich dus emotioneel betrokken voelt, kan dit gevolgen hebben voor de oplage. Toen het blad in de periode van de juni-oorlog in het Midden-Oosten in 1967 in een genuanceerd artikel Israël een ‘onding’ had genoemd, zegden tal van abonnees hun abonnement op. En natuurlijk werd De Groene, doordat het blad in de kilste jaren van de Koude Oorlog weigerde mee te doen aan de algemene hetze tegen Moskou, van salon-kommunisme beschuldigd. Dergelijke verwijten kreeg het blad trouwens al vóór de oorlog te verwerken.

Een blad dat opbouwend kritisch de politiek, de kunst en het maatschappelijk leven begeleidt en de nog vele overeind gebleven heilige huisjes indien nodig niet ontziet, kan ook in Nederland niet op een grote oplage rekenen. Van De Groene worden wekelijk 22 duizend eksemplaren gedrukt, wat overigens niet wil zeggen dat niet méér Nederlanders de opvattingen zouden delen van de Groene-redaktie. Links komt in de rij van opinieweekbladen nog meer aan bod en vooral uit kommentaren in De Nieuwe Linie en Vrij Nederland blijkt dat de meningen van deze bladen vaak kongruent zijn met die van het oudste uit de rij. De Groene heeft zich ook een naam verworven door integrale publikaties van belangwekkende binnen- en buitenlandse dokumenten en vertalingen van gezaghebbende artikelen, ontleend aan in Nederland niet verspreide buitenlandse bladen. Niet ten onrechte acht de redaktie het afdrukken van zulke stukken belangrijker dan het ‘volgen’ van eendags-aktualiteiten.

Genoeg over De Groene, die ik niet alleen beroepshalve maar ook vanwege een denk-verbondenheid geen week in huis zou willen missen. Oudste opinieweekblad op één na is de Haagse Post, ‘opgericht door S.F. van Oss in 1914’ zoals nog elke week in het blad wordt vermeld. Meestal H.P. genoemd is dit vroeger op rose papier gedrukte weekblad nu al jaren aan het zoeken naar een vorm die zou moeten bijdragen aan een doorbraak naar een hoog oplage-niveau. In de vijftiger jaren zocht de redaktie het in reportages en artikelen die van een tot dan toe in Nederland weinig gangbare openhartigheid getuigden. Onvermijdelijk kwam men daarbij nogal eens in het skandaleuze terecht, zeker toch naar de begrippen die in die tijd leefden. Zo was de H.P. het eerste Nederlandse blad dat in bijdragen over rechtszaken niet de initialen van verdachten afdrukte, maar - in tegenstelling tot wat steeds als een kode in de Nederlandse pers had gegolden - de gehele naam. Pogingen tot het koel registreren van feiten, verschijnselen en persoonlijke getuigenissen ontaardden in die tijd wel eens in niet helemaal gemotiveerde aanvallen. In een later stadium richtte het blad zich op een speelsere presentatie en een niet-konformistische keuze van onderwerpen, waarbij moeizaam werd gezocht naar een evenwichtige inhoud. Het introduceerde gesprekken tussen voor- en tegenstanders van bepaalde zaken zonder daarbij zelf tot een stellingname te komen.

De H.P. was steeds wars van het neerschrijven van een geprononceerde mening, zij het dat het blad in zijn neiging om zich onafhankelijk te presenteren, aanleunde bij de liberalen. Meer dan een opinieweekblad was de H.P. tot voor enkele jaren een nieuwsweekblad, dat zich bladen als Time, Newsweek, L'Express en Der Spiegel als voorbeeld stelde zonder nochtans een ekwivalent voor Nederland te kunnen bereiken. Mankracht en financiën schoten daarvoor tekort.

Nadat het blad werd overgenomen door het Elsevier-koncern, kregen opinierende artikelen een ruimere plaats. Vaste-rubrieken-schrijvers zowel van de kant van D'66 als van de Partij van de

[p. 31]

Arbeid staan sindsdien garant voor een pluriformiteit van meningen. Waar het blad ‘staat’ is onduidelijk gebleven. Maar wellicht slaagt de redaktie erin, zoals in het voornemen ligt, het een positie te geven tussen centrum en links, het (volgens de hoofdredakteur) ‘nieuwe midden’. Zopas is hier een begin mee gemaakt, nu de H.P. in magazineformaat is gaan verschijnen. De oplage - tot voor kort 32 duizend - is nu tot vijftigduizend verhoogd.

Vrij Nederland heeft van de Nederlandse opinieweekbladen de laatste jaren het meeste sukses geoogst. Dit na een aanvankelijk sterke opgang in de eerste na-oorlogse tijd, waaraan onder andere door het standpunt van het blad inzake de Indonesië-kwestie een einde kwam. Zonder steun van onder andere het dagblad Het Parool en het Nederlands Verbond van Vakverenigingen (NVV) zou V.N. zoals het meestal wordt aangeduid, de stormen die het te trotseren kreeg, niet doorstaan hebben. Nu kan het bogen op een oplage van 83 duizend, waardoor het ook een aantrekkelijk advertentie-medium is geworden en in een gunstige financiële postie verkeert. Het is immers bekend dat zowel de week- als de dagbladen in Nederland voor hun inkomsten in hoofdzaak op publiciteit zijn aangewezen. Een bescheiden oplage werkt als een sluis die tal van grote adverteerders tegenhoudt. En tegelijk dwingen de eksploitatiekosten de ‘kleinere’ weekbladen tot het verschijnen in een vaak al te beperkt formaat. Het V.N. van nu heeft van dit verschijnsel geen last meer. De omvang bedraagt menigmaal het dubbele van bij voorbeeld De Groene.

Zoals al opgemerkt behoort V.N. tot de kritische linkse weekbladen. Het spreekt zijn mening op de man af uit, praat de establishment niet naar de mond en neemt, hoewel het zich verwant voelt met de politiek zoals die bedreven werd en wordt door de Partij van de Arbeid, een gezonde afstand tot deze partij in. De in hoofdzaak jongere redakteuren hanteren een vlottere en lossere stijl dan meestal in De Groene wordt aangetroffen, ironie en sarkasme zijn elementen die in V.N., zowel in artikelen als in ‘columns’ en vaste rubrieken geregeld worden toegepast. Voortgekomen uit de illegaliteit verdiept V.N. zich vaak in kwesties van oorlog en bezetting, demokratie, fascisme, enz. De dokumentatie die daarbij wordt afgedrukt, is dikwijls bewonderenswaardig; een soms uiterste rechtlijnigheid bij het beoordelen van zaken uit het nog niet grijze verleden zal toch de lezer wel eens om nuances doen vragen.

Het sukses van V.N. heeft er toe geleid dat voor divertissement, waaraan de opinieweekbladen minder waarde schijnen te hechten, iets meer plaats wordt ingeruimd. Deze koncessie in de vorm van meer sekundaire reportages of vraaggesprekken draagt op haar beurt weer bij tot het sukses van het blad. Overigens heeft V.N. zijn karakter er niet door verloochend. Het is nog altijd een blad waarin de vooruitstrevende Nederlander zich blijft herkennen.

Elseviers Weekblad is met een oplage van 135 duizend de grootste van de Nederlandse opinieweekbladen. Het kwam kort na de oorlog op de markt en heeft wel eens de schijn willen wekken dat het van origine oud-illegaal is. Dat klopt niet, al werd de uitgave van het blad tijdens de bezetting voorbereid. Elsevier, zoals het in de wandeling wordt genoemd, staat rechts en dankt natuurlijk daaraan zijn talrijke lezers. (Vergelijk De Telegraaf). Tot vier jaar geleden verscheen het op kranteformaat, Het had zich van lieverlee een ultrakonservatieve image verworven. De omzetting in een nieuwsweekblad op Time-formaat (Amsterdamse kranteverkopers spreken van het ‘boekje’ van Elsevier omdat daarnaast wekelijks een bijvoegsel met zakennieuws en personeelsannonces in de vroegere vorm verschijnt) heeft Elsevier wel enigszins verfrist, maar een echt nieuwsweekblad zoals Time of Der Spiegel is het nooit geworden. Afgezien van sommige artikelenseries en een enkele maal het zogenaamde omslagverhaal mist men in het blad de goede achtergrond-informatie

[p. 32]

die de genoemde Amerikaanse en Duitse magazines zo prikkelend maken. Elsevier wordt vooral gelezen door de kategorie die met ‘gezeten burgerij’ wordt aangeduid. Het heeft lang gegolden als statussymbool en nog kan men in bepaalde stadswijken de huizen aanwijzen waar onvermijdelijk het blad op donderdag of vrijdag in de bus glijdt.

In zijn politieke beschouwingen is Elsevier soms scherp anti-socialistisch, wel eens tot op het reaktionaire af, en dit geldt zowel voor de buitenlandse als voor de binnenlandse kommentaren. Op maatschappelijk terrein komt deze trek minder naar voren, maar een brief zoals die in het blad werd geplaatst (zonder kommentaar van de redaktie) tijdens recente protestakties van studenten typeert ongetwijfeld de mentaliteit van de meerderheid der vaste Elsevier-lezers. Bedoelde brief begon als volgt: ‘Het is hoog tijd dat rustige, werkende burgers een strijdmars naar bezette universiteitsgebouwen maken om de “studerende” (!) opstandigen in of uit elkaar te slaan. Als zij buiten-parlementaire actie gelieven te voeren, dan wij ook. Die zalen zijn net zo goed van ons, belastingbetalers. Velen kotsen er van!’

Het jongste blad in de reeks is De Nieuwe Linie, sinds 1963 opvolgster van de Jezuïeten-Linie. Van katolieken huize heeft dit weekblad zich ontwikkeld in een algemeen progressieve richting, dikwijls nog aangeduid als links-katoliek. Het blad (waaraan ik als redakteur verbonden ben) heeft vanaf het begin een openheid voorgestaan die toen nog allerminst gemeengoed was bij het katolieke volksdeel. Bij het verwoorden van de gedachten en gevoelens in een tijd waarin geloof en godsdienstpraktijk te maken kregen met nieuwe inzichten en een versnelde evolutie, stelde De Nieuwe Linie zich onbevooroordeeld op, meestal vrij van taboes, en onafhankelijk. Dat heeft - hoe kon het anders? - het blad moeilijkheden bezorgd. Drie Jezuïeten-redakteuren kregen in 1964 uit Rome een verbod om nog langer aan De Nieuwe Linie mee te werken; de opinie van het blad, vaak zo geheel anders dan die van de oude Linie, veroorzaakte de eerste jaren een angstwekkend verloop onder de abonnees. Een bankkrach bracht drie jaar geleden het blad aan de rand van de afgrond, maar nadien is het erin geslaagd zijn positie aanmerkelijk te verbeteren. De oplage bedraagt 28 duizend, waarvan, evenals dat bij de andere vier opinieweekbladen het geval is, een gedeelte via de boek- en tijdschriftenhandel los wordt verkocht. Ook in het Nederlandstalig deel van België neemt het lezerspubliek van De Nieuwe Linie sterk toe.

De vijfmansredaktie en talrijke medewerkers maken een blad dat zich kritisch en vooruitstrevend opstelt, zowel in politieke, kulturele en maatschappelijke zaken als ten aanzien van ‘kerkelijke’ onderwerpen. De toon van De Nieuwe Linie is menigmaal aan de zware kant, maar blijkt geen beletsel te zijn voor een nauw engagement tussen blad en lezers. Voor de talrijke brieven die van abonnees worden ontvangen, biedt de daarvoor bestemde ruimte in het blad lang geen voldoende plaats! De Nieuwe Linie heeft, wat haar opinie ten aanzien van kerk en geloof betreft, nog wel te kampen met het bekende verschijnsel dat veel katolieken moeilijk kritiek uit ‘eigen kring’ verdragen. Van soortgelijke kritiek, geplaatst in Vrij Nederland, zijn zij daarentegen wel bereid kennis te nemen. Zo gezien moet de ‘doorbraak’ waartoe De Nieuwe Linie ontegenzeglijk heeft bijgedragen, altijd nog voltooid worden.

Een slotopmerking na dit overzicht van de Nederlandse weekbladpers. Links of rechts, ‘De Vijf’ zijn geen van alle gebonden aan belangengroepen of politieke partijen. Parallellen tussen het gedachtengoed van de onderscheiden redakties en dat van groeperingen op diverse terreinen zijn uiteraard aanwijsbaar, maar er is geen sprake van enige institutionalisatie. De onafhankelijkheid van de redakties staat buiten kijf, censuur wordt absoluut afgewezen. De vrijheid staat bij de opiniebladen voorop, of het die van links, die van rechts of die van H.P.'s ‘nieuwe midden’ is.