Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 80]

Krt: 452: Plan van het Kapucijnenklooster te Duinkerke.

[p. 81]

talenkennis te duinkerke aan het einde van de 18e eeuw
mevr. greta milis-proost en dr. ludo milis ● gent

Twintig jaar geleden reeds schreef Vital Celen, de ‘vriend der Frans-Vlamingen’, zoals hij dikwijls genoemd wordt, een artikel over Het Nederlands te Duinkerke door de eeuwen heen. Hierin schetste de filoloog de taalevolutie, zoals die zich vooral sinds het einde van de XVIIIe eeuw - ten tijde van de Franse Revolutie - was gaan afspelen en die tenslotte leidde tot het uitsterven van het Nederlands als taal van de autochtone Duinkerkenaars, zoals Prof. Dr. W. Pée dat moest ervaren bij zijn onderzoek in 1937.

Ten tijde van de Franse Revolutie echter was het volksleven nog onvervalst en haast uitsluitend Nederlands. Slechts de officiële dokumenten, zoals akten, werden in het Frans geredigeerd. Dat was de toepassing van één van de maatregelen, die Lodewijk XIV reeds had genomen in 1663, en die eigenlijk indruiste tegen de beloften die diezelfde koning had afgelegd bij de afkoop van Duinkerke van de Engelsen, definitief gemaakt door het akkoord van 27 oktober 1662.

Sinds 1790 begon men met de verfransing van het onderwijs, een metode die trouwens steeds aangewend wordt wanneer men taaldwang wil uitoefenen op een gemeenschap. Het duurde natuurlijk enige tijd voor de invloed zich hiervan deed gevoelen, vooral omdat het lager onderwijs - en verder kwamen de meeste kinderen noch niet - voorlopig nog Vlaams bleef.

Om de taal, die de Jacobijnen aan al de minderheden van Frankrijk zo krachtdadig opdrong, aan te leren, werd Den nieuwen vocabulaer om de Fransche tael te leeren uitgegeven. Het niveau ervan was echter zo bedenkelijk, dat het Frans dat men daaruit kon leren niets anders was dan een Nederlands met Franse woorden.

Dat was trouwens het hoofdkenmerk van het aldaar gesproken Frans, zoals Victor Derode in zijn Histoire de Dunkerque (1852) schrijft. Men sprak er toen niet van ‘J'ai parlé à votre père’, maar van ‘j'ai parlé contre votre père’ en van ‘Il a un mètre trop court’ en niet van ‘il lui manque un mètre’. Een onverbeterlijke Beulemans-taal dus.

De Duinkerkse historikus schreef: ‘La langue aujourdhui parlée à Dunkerque, est en général le français. Il est peu de Dunkerquois qui ne comprennent cette langue. En outre, la majorité des habitants, et surtout des indigènes, parlent le flamand’.

In een halve eeuw dus was men van een reële eentaligheid (het gebruik van het Frans in de laatste jaren van de XVIIe eeuw was slechts een etiket) overgegaan naar tweetaligheid, die steeds slechts een overgangssituatie is. Het vooruitgaan van het Frans was op zichzelf niet alleen bedroevend, er was echter ook de pijnlijke achteruitgang van de kwaliteit van het gesproken Vlaams. Derode schrijft: ‘Le flamand parlé à Dunkerque semble un dialecte défiguré, Dans un grand nombre de localités flamandes de la Belgique, on ne le comprend même pas. Les rares prédicateurs qui se font entendre en flamand, dans les églises de Dunkerque, sont inintelligibles à plus d'un des rares auditeurs restés pour les écouter’. En wie zou menen dat Derode vijandig gestaan zou hebben tegenover het Vlaams, slaat de plank mis.

Ten tijde van de Franse Revolutie was de situatie geheel anders geweest in een andere

[p. 82]

Krt. 1215: Een Franstalige akte, met Nederlandstalige handtekening: de w(eduwe) Alvarez.

[p. 83]

Histoire de Dunkerque, nl. van L. Lemaire (1927), wordt verhaald, hoe met het oog op een verspreiding van de revolutionaire gedachte onder de volksmassa, door de ‘Société des amis de la Constitution’ een reeks ‘Almanakken’ in het Nederlands vertaald werden. En hetzelfde genootschap besliste om elke zondagmorgen in het openbaar lezing te geven van de dekreten van de Assemblée générale, in beide talen.

Het gesproken Frans en ook wel het geschreven Frans waren in de XIXe eeuw allesbehalve zuiver, en wanneer Derode verklaarde dat men soms in België een Duinkerkenaar niet verstond, dan zal ook wel een Fransman hem niet begrepen hebben, wanneer hij zich in de opgedrongen taal uitdrukte. De auteur schrijft trouwens zelf: ‘Les indigènes donnent un accent indescriptible aux finales ade, ain, être, comme dans: malade, pain, fenêtre. Ils prononcent an comme on doit prononcer on et réciproquement. Il est donc souvent difficile de savoir distinguer canton de content’. En als meesterlijk voorbeeld geeft hij: ‘Nous avons vu l'enseigne d'une maîtresse d'école concue et orthographiée comme suit: Ecole d'enfont. - En apprend a lire et a tricote’!

Wij zelf kunnen aan de hand van een nog onbekend bronnenmateriaal de hierboven geschetste toestand bevestigen.

Door de publikatie van een inventaris der kaarten, bewaard op de Centrale Biblioteek van de Rijksuniversiteit te Gent, werd de mogelijkheid geschapen om de kaarten, die voordien slechts moeilijk te bereiken waren, nu met alle gemak te konsulteren.

Op die manier is een belangrijke reeks handschriftelijke kaarten betreffende Duinkerke bekend geworden, wat des te verheugender is, omdat de archieven der stad Duinkerke nog steeds in kisten ingepakt liggen op de zolders van het stadhuis.

Deze kaarten - die dateren uit de jaren 1793-'95 - hebben alle betrekking op de verkoop van gronden en gebouwen door het stadsbestuur van Duinkerke, en op de verwezenlijking van een nieuwe ruimtelijke ordening in verschillende stadsdelen.

Meer dan bij de historische achtergrond, willen we even stilstaan bij de gegevens, die het ons mogelijk zullen maken om het gebruik en de kennis van de talen in de havenstad te meten.

Kaart 450 toont ons de ‘Nauvaux pavée de la place de la liberté’ (1794), met in het midden de vrijheidsboom die op 20 mei 1792 plechtig geplant werd. Op te merken valt dat sommige straatnamen, door de Revolutie ingevoerd, weer verdrongen werden door die welke daarvoor in gebruik waren (Rue Ste Barbe i.p.v. Rue Piques); andere echter bleven bestaan (Rue nationale i.p.v. Rue St. Eloi). De Place de la liberté is natuurlijk de huidige Place Jean Bart.

We geven nu enkele staaltjes van het geschreven Frans te Duinkerke. Kaart 1215 toont de verkochte gronden langs de ‘Encienne mur separant la ville d'avec le port’, in de omgeving van het ‘Petit chataut’ (natuurlijk de Leughenaere, die op een andere kaart (453) genoemd wordt ‘le ci devant leughenaere’, waaruit blijkt dat men toen getracht heeft om de Vlaamse naam van de toren, die toch nog steeds voortleeft, uit te bannen).

Een van de eigenaars is ‘le citoyen Barreme’. Een beslissing van de gemeenteraad bepaalt: ‘(II) sequarteroit du mur du magazin de chofface de six pieds qui formeras un passages fermé de deux bout dune porte a double battans pour au quas de besoins lon puisse y entrer soit pour reparation des murs et toit du dit magazin et evenements dinsendie, comme aussi donner un libre passages des eaux pluviale venand des dit toit...’ De man die dit schrijft is Barthelémy De Roo ‘architect et adjoint a linspection des travaux de cette commune’.

Deze man, die de auteur is van de meeste dezer kaarten, schrijft onderaan verscheidene malen: ‘Pour copie conforme a l'original depausent au greffe de la commune Dunkerque’. Het laatste is een letterlijke vertaling natuurlijk van ‘de gemeente Duinkerke’, waar het Frans het voorzetsel de vereist.

Een ander voorbeeld (kaart 717) luidt als volgt: ‘Nous certifions le present plane conforme aux terrains que nous avont verifié sur les lieux avec les parties ainteresse à Dunkerque le 13 avril 1793’.

Op een ander plan (Kaart 1050) is er sprake van de ‘jardans du genie dit St Gorge’ en van het ‘cordegarde’. In de toelichting van dit plan van ruimtelijke ordening leest men: ‘Ce quel terrein mal distribué et presque inabitable se trouve par trois cotés entourés entre les branches du Canal des Moeres, celui du canal de Mardyck et celui du canal de Bergues, et toutes les trois égallement naviguable et commerçent avec l'intérieur et l'extérieur du pays’.

Een ander plan toont ons de gronden van de wijk Sint-Elooi, ‘depuis le Chand de Mars aux canal de Furne’.

Verdere voorbeelden geven lijkt wel overbodig: we kunnen uit het voorafgaande besluiten dat de kennis van het geschreven

[p. 84]

Krt. 453: ‘Plan du terrain du ci devant Leughenaere’.

Frans - zelfs door personen die door hun beroepsbezigheden steeds Frans moesten schrijven - werkelijk zeer gering was. Ze spelden vaak fonetisch. Dit bevestigt dus perfekt de konstatatie van Derode een halve eeuw later.

Maar er is meer. Ook het Nederlands dat eigenlijk volkomen uit dit domein gebannen is, komt bij enkele gelegenheden naar voren. Op een plan van de omgeving van het Cimetière St Eloi is er tweemaal sprake van het ‘Canal du Moeren’ en niet van Moeres of nog erger Moëres. Een andere kaart toont enkele hofsteden ten oosten van de stad. Ook deze kaart dateert uit de periode ca. 1800, maar men gebruikte een grondkaart van 1645. Deze was natuurlijk in het Nederlands; we kunnen dat trouwens afleiden uit de potlood-aantekeningen die de latere kaart bevat, en volgens welke een bepaald perceel van de hand was gedaan ‘by coope’. Men kan er trouwens nog uit afleiden hoe een weg en sommige percelen werden verstoord door de latere aanleg van het kanaal Duinkerke-Veurne.

Het prachtigste voorbeeld wordt echter geleverd door een akte, die een der kaartbladen van nr. 1215 vergezelt. Twee kopers, Antoine Guerrard en la veuve Alvarez, hebben moeilijkheden over het gemeenschappelijk gebruik van een waterput. Hieraan wordt van rechtswege een oplossing gegeven, die door beide partijen wordt aanvaard. Antoine Guerrard tekent de akte met een kruis, aangezien hij niet kan schrijven, maar de vrouw tekent eigenhandig met: de w. Alvarez, wat natuurlijk voluit te lezen is als: de weduwe Alvarez.

Deze eenvoudige handtekening toont ondubbelzinnig aan, dat het Nederlands een sterke positie bekleedde, omdat het nog zijn plaats kon krijgen in akten, waarvan de tekst zelf al sinds meer dan honderd jaar in het Frans geschreven moest zijn.

Wat we dus uit deze enkele kaarten hebben kunnen afleiden betreffende het taalgebruik te Duinkerke op het einde der XVIIIe eeuw konkordeert volkomen met de konklusies van Vital Celen, al baseerde die zich op een geheel andere vorm van dokumentatie.

[p. 85]

Krt. 448: Kustkaart van het gebied tussen Oostende en Grevelingen.

Een kaart uit dezelfde periode of iets later (eind XVIIIe, begin XIXe eeuw) verdient hier eveneens besproken en afgedrukt te worden, al heeft ze met de titel van dit artikel niets te maken. Het gaat om een kaart nr. 448 ten behoeve van de zeevaart. Derhalve vindt men er de zeebanken op terug, en omdat de schippers zich moesten kunnen oriënteren vindt men er ook op de afbeelding van de plaatsen welke men vanop zee kon onderscheiden, evenals natuurlijk van de vuurtorens. Dit verklaart ook het feit waarom slechts enkele plaatsen in het binnenland aangegeven werden; normaal worden slechts boompjes getekend achter de dorpen van de kustlijn. Men herkent in het oosten (links) Oostende (omwald), Middelkerke, Westende, Lombardzijde, Nieuwpoort (omwald, aan de IJzer), Oostduinkerke, Wulpen, Veurne (omwald), Adinkerke, Bulskamp, Zuidkote (de toren), Sinte Katharine, Duinkerke (omwald, met centraal de Leughenaere, waarop de Franse vlag wappert), daarachter het omwalde Sint-Winoksbergen, en helemaal aan de einder de Kasselberg (met Groot en Klein Kassel) die bij zeer helder weer vanuit zee te zien is; verder langs de kust Klein Sinte, Groot Sinte, Mardijk, Sint-Joris-op-de-Aa, en het omwalde Grevelingen aan de Aamonding. Over de rivier tenslotte het dorp Oole.

Bibliografie: betreffende Duinkerke en het taalgebruik aldaar.
V. Derode, Histoire de Dunkerque, Rijsel, 1852.
L. Lemaire, Histoire de Dunkerque des origines à 1900, Duinkerke, 1927.
A. de Saint-Léger, La Flandre maritime et Dunkerque, sous la domination française (1659-1789), Parijs, Rijsel, 1900.
V. Celen, Het Nederlands te Duinkerke door de eeuwen heen, Miscellanea J. Gessler, Leuven, 1948.
W. Pée, Anderhalve eeuw taalgrensverschuiving en taaltoestand in Frans-Vlaanderen, Leuven, 1957.
- Betreffende de kaarten der Gentse universiteitsbiblioteek:
G. Milis-Proost, Inventaris der kaarten en globes, Gent, 1967.
(Handschriftelijke kaarten aldaar i.v.m. Frans-Vlaanderen: Duinkerke, nrs. 450, 451, 452, 453, 717, 1049, 1050, 1051, 1052, 1214, 1215; Kustgebied: nr. 448; Ekelsbeke: nr. 1216).