Ons Erfdeel. Jaargang 12

M. Nijhoff-Vertaalprijzen 1969.

De Martinus Nijhoffprijzen 1969, voor literaire vertalingen uit en in het Nederlands, werden op woensdag 29 januari j.l. in Den Haag uitgereikt aan de Tsjechische Dr. Olga Krijtová-Fuchsová uit Praag en de Nederlander Marko Fondse.

Prof. Mr. W.F. de Gaay Fortman, voorzitter van het Prins Bernhard Fonds, de organisatie die deze prijzen vanaf 1956 jaarlijks ter beschikking stelt, herdacht in zijn inleiding de vorig jaar overleden Prof. Dr. P. Minderaa, lange tijd jurylid voor de Nijhoffprijs. Hetzelfde gebeurde in het juryrapport, voorgelezen door Prof. Dr. S. Dresden (voorzitter), die tevens mededeelde dat de klassikus Prof. Dr. J.C. Kamerbeek de opengevallen plaats zal innemen.

Dr. O. Krijtová-Fuchsová (al enkele jaren een trouw en zeer gewaardeerd medewerkster aan Ons Erfdeel) werd in Hradec Králové (Bohemen) geboren, bezocht in Nymburk het gymnasium en studeerde van 1950-1955 Engelse en Nederlandse filologie aan de Karels Universiteit in Praag, waar zij promoveerde op grond van een proefschrift over de moderne Nederlandse letteren. Aan dezelfde universiteit werkt zij vanaf 1955 als lektrice in de neerlandistiek.

Het juryrapport wijst erop, dat Mevr. Krijtová met de vertaling van Nederlands letterkundig werk in het Tsjechisch een oude traditie voortzet, die al begint in de zestiende eeuw. Vóór 1949 verscheen in Tsjechoslowakije al werk van Hildebrand, Multatuli, Conscience (tussen 1884 en 1904: zestien romans en novellen), Streuvels, Gezelle, Timmermans, Couperus, Van Eeden, Coolen, Walschap en Vestdijk. De grote verdienste van Dr. Krijtová is het, dat zij aan deze bonte reeks een aantal vertalingen van moderne Nederlandstalige werken heeft toegevoegd. Zij ‘debuteerde’ in 1958 met De onrustzaaier van Willem G. van Maanen, waarna vertalingen volgden van Het fregatschip Johanna Maria van Arthur van Schendel, zes romans van Theun de Vries en De nacht der girondijnen van Jacob Presser. Typisch is dat Mevr. Krijtová haar vertaalaktiviteit niet tot het strikt literaire beperkt: naast novellen van Jan Wolkers en Jos Vandeloo bracht ze immers - zoals ze zelf in Ons Erfdeel XII-2, 184 e.v., beschreef - vier detektiveromans van F.R. Eckmar in het Tsjechisch over, evenals kinderboeken van An Rutgers van der Loeff en Miep Diekmann. Twee bekende werken liggen voor publikatie gereed: Herman Teirlincks Zelfportret of het galgemaal en Hugo Claus' De metsiers.

Met haar vertaal- en onderwijsaktiviteiten zijn lang nog niet alle bemoeiingen van Dr. Krijtová met de Nederlandse literatuur genoemd. Ze schreef namelijk ook uitvoerige inleidingen bij al haar eigen vertalingen en tevens bij die van anderen. In Tsjechische tijdschriften publiceerde zij studies over Nederlandse literaire almanakken, de Sexy sixties in onze literatuur, het moderne Nederlandse kinderboek en Nederlandse boeken over de Tweede Wereldoorlog. Veel blijft hier dan nog ongenoemd. Ik wijs tenslotte nog op het feit dat zij als lektrice voor onze taal aan alle grote Tsjechische uitgeverijen verbonden is.

Behalve over de kwantiteit van haar vertaalwerk wordt in het juryrapport ook over de kwaliteit ervan zeer gunstig geoordeeld. De slavist Prof. Dr. T. Eekman, door de jury als deskundige geraadpleegd, kwam na een onderzoek van een aantal der genoemde vertalingen tot een ‘onvoorwaardelijk gunstig oordeel’. Mevr. Krijtová blijkt zeer vertrouwd te zijn met het Nederlands, ook ‘waar de teksten verouderde of gestileerde taal of jargon bevatten. Haar Tsjechisch is geheel adekwaat aan de originelen. Over het algemeen volgt de vertaalster deze zeer getrouw, haar tekst is nergens vaag of onduidelijk: zij hanteert de Tsjechische taal, die bij uitstek scherp-eksakt is, met gemak en op natuurlijke wijze.’ Tenslotte wordt Dr. Krijtová door Prof. Eekman aangeduid als ‘vrijwel de enige mij bekende persoon in Tsjechoslowakije, en in heel Slavisch midden-Europa (...), die zó daadwerkelijk de Nederlandse literatuur bevorderd en bekendheid gegeven heeft en dat nog steeds doet.’ In een dankwoord, dat van grote bescheidenheid getuigde, uitte Mevr. Krijtová haar verwondering over het feit dat de prijs haar ten deel viel. Wijzend op de traditie der vertalingen van Nederlandse literatuur in het Tsjechisch, weigerde ze zichzelf een ‘baanbreker’ te noemen, terwijl ze evenmin het gevoel had de Nederlandse letterkunde in haar land te hebben willen bevorderen: ‘Dat doel heb ik primair nooit voor ogen gehad. Ik heb altijd eerder aan de lezers in mijn eigen land gedacht: ik wilde ze gewoon blij maken met boeken die ik te mooi vond om onvertaald te laten. Ja, ik vraag mezelf wel

[p. 184]

eens af, of de Nederlanders zelf wel weten hoeveel moois en lezenswaardigs in hun boeken verzegeld ligt, verzegeld tot het ogenblik dat een of andere vertaler het zegel verbreekt.’

●

Marko Fondse (pseudoniem van Martinus Cornelis van Dijke) studeerde Slavische filologie in Beograd, Utrecht en Amsterdam. Hoewel hij zich aanvankelijk ook bezighield met het vertalen van Nieuwgriekse poëzie (Sefaris, Kavafis), interesseert hij zich vooral voor de Russische literatuur. De Nijhoffprijs dankt hij minder aan zijn vertalingen van klassieken als Gogolj, Tolstoj en Dostojevski, dan aan die van moderne Russische auteurs. Zo bevat de verzamelbundel En Rusland - dat ben jij..., waarmee Fondse in 1963 debuteerde, werk van hedendaagse dichters als Jevtoesjenko, Rozjdjestvenski en Vinokoerov; het betreft hier, naar het oordeel van de jury, echter ‘vertalingen van nog enigszins ongelijke kwaliteit’. In 1966 trok Fondse sterk de aandacht met zijn vindingrijke weergave van Majakovski's Een Wolk in Broek, poëzie die door vele woordspelingen, klankassociaties en nog andere taal- en stijlelementen als uiterst moeilijk vertaalbaar geldt.

Van Fondse's prozavertalingen prijst het juryrapport er drie met name: die van Babi Jar van Koeznetsov, Ljoebimov van Abram Terts en De Meester en Margarita van Michaïl Boelgakov. Indertijd schreef Fondse zelf in het voorwoord bij Ljoebimov, dat dit ‘inderdaad de lastigste Russische prozatekst (was), die ik ooit onder ogen heb gehad.’ Dat zijn werkstuk nu geldt ‘als een van de beste stalen van vertaalkunst van de laatste jaren’ is veelzeggend voor Fondse's kreatieve begaafdheid. De jury wijst ook op de uiteenlopende literaire stijlen, die de in 1940 overleden, maar pas sinds kort wereldberoemd geworden Boelgakov aanwendt in De Meester en Margarita: ‘Weergave van satire en groteske eist van de vertaler een in hoge mate uitgebalanceerd gevoel voor proporties tussen het speelse en het baldadige. Wat dat betreft wijst Charles B. Timmer in een advies aan de jury op wat hij een zekere “linguïstische dartelheid” bij Fondse noemt: hier en daar bizarre vormen of uitdrukkingen die ten aanzien van het origineel net een “teveel” zijn. Hij voegt er uitdrukkelijk aan toe dat hij deze “dartelheid” bij Fondse slechts ziet als een “défaut de ses qualités”.’

Dank zij Fondse's perfektionistische werkwijze is zijn presentatie van enkele Russische werken bepaald uniek. Hij heeft namelijk de gewoonte aan zijn vertaling bijzonder efficiënte noten en kommentaren toe te voegen. Zo kon hij er ook geen vrede mee hebben een Nederlandse vertaling te moeten verzorgen van de gecensureerde Russische editie uit 1966-'67 van De Meester en Margarita. De weggelaten fragmenten, later afzonderlijk verschenen bij uitgeverij Einaudi in Turijn (zonder dat echter hun plaats in het werk werd vermeld), zijn door Fondse op de juiste plaats in de roman gevoegd.

In zijn dankwoord relativeerde Fondse aanvankelijk de moeilijkheden die het vertalen biedt: de vertaler behoeft geen plot te verzinnen, de kompositie levert hem geen problemen op en ‘vooral - hij kan falikant lak hebben aan de maatschappelijke taboes die zijn voorbeeld heeft geschonden en die hem mogelijk in het gevang hebben geholpen of erger. Dit laatste is zeker niet het geringste ongerief, waaraan een vertaler uit het Russisch het geluk heeft te ontsnappen...’ Niettemin heeft de vertaler ‘een wrevelig bestaan’, omdat hij beseft altijd onder het origineel te zullen blijven.

Interessant was Fondse's verweer inzake de soms mindere eksaktheid van zijn weergave: ‘Meer dan Nederlands heb ik niet te bieden, maar vooral ook niets minder. (...) Bij alles wat ik doe, gaat het Nederlands voor. Dat heeft ongetwijfeld heel wat slavische voorhoofden doen fronsen en mij tot een soort middenfiguur in de Russisch-Nederlandse vertaalwereld gemaakt. Ik ken vertalingen uit het Russisch die linguïstisch heel wat exakter zijn dan de mijne, maar waar ik als Nederlander niet door kan komen, of die ik alleen maar begrijp omdat ze zich moeiteloos in het Russisch laten terug vertalen. Ik weet dat de jongste generatie van slavisten en vertalers nogal afwijzend staat tegen sommige extravaganties in mijn wijze van werken, maar ik weet ook dat mijn grotere bezetenheid voor het Nederlands dan voor het Russisch de weg heeft geëffend voor een meer onbelemmerde uiting van hun artistieke vermogens, beteugeld door meer wetenschappelijke scholing dan die ik de mijne mag noemen’.

Tenslotte bracht Fondse in beeldrijke maar duidelijke taal de werkzaamheid van de vertaler en vooral zijn wrevel over de lage honorering van literair vertaalwerk onder woorden: ‘Een vertaler is een soort schaap met vijf poten, of, als ik een pars pro toto mag bezigen voor deze gelegenheid: een schaapskop met vijf poten. Twee om mee te ijsberen op zoek naar een passend woord, twee om het schrijfmasjien mee te bedienen en één poot met een heel grote duim eraan. Een schaapskop is hij vooral, omdat hij werkt tegen voorwaarden die iedere gewetensvolle straatveger als maatschappelijk onder zijn stand zou verwerpen.’

Frits Niessen