Ons Erfdeel. Jaargang 12

Gaudeamus Muziekweek 1968.

Om doeltreffend met nieuw materiaal te kunnen werken is het noodzakelijk eerst strenge regels op te stellen. Regels die zinloos worden, op het moment dat de komponist in staat is ze geheel intuïtief te hanteren. In Struktures voor twee piano's van Pierre Boulez overheersen - met alle respekt gesproken - toch nog de regels, maar in het volgende werk, de kantate Le Marteau sans Maitre uit 1952-'54 is het, alsof de materie ineens vanuit een instinktieve zekerheid geordend wordt. Een fleksibele sensualiteit breekt baan, die in tegenstelling lijkt met het ascetischer principe dat (noodgedwongen?) de drijfkracht vormde achter de vroege serieel geordende werken. Velen imiteerden Le Marteau maar misten Boulez' indrukwekkende tucht die er aan was voorafgegaan en men slaat nu eenmaal niet straffeloos étappes over. De volgende eksplozie, die zeker niet minder lang natrilde in de besloten gemeenschap van de muzikale avant-garde bezorgde Karlheinz Stockhausen, in wiens Grupen voor drie orkesten uit '55-'57 een bewuste eksploitatie van de ruimte zijn beslag kreeg. Na het Boulez-Stockhausen tijdperk verflauwde het élan dat de naoorlogse generatie sinds de jaren '50 had gekenmerkt.

Twee nieuwe figuren traden nu in het lichtelijk uitgewoede strijdperk: Krysztof Penderecki, wiens Anaklasis het bruitisme weer impulsen verschafte, de ‘tophit’ in 1960 tijdens de manifestaties in het Zuidduitse centrum Donaueschingen, en György Ligeti, die het jaar daarop voor een sensatie zorgde met zijn ongemeen komplekse Atmosphères voor groot orkest. Weliswaar waarschuwde de Hongaar dat elke herhaling van de daarin toegepaste techniek in een kopiezonder-meer zou moeten leiden, maar zei men indertijd ook niet van Weberns muziek dat deze een onimiteerbaar eindpunt vormde? In ieder geval toonden de partituren, die in de jaren zestig in Donaueschingen ten uitvoer kwamen, en er is nog steeds niet veel verandering in gekomen, dat de uitgewerkte kluster-stijl (de subtiel verschuivende klanktapijten) in zijn hypnotische werking op de jonge komponist nog niets aan kracht heeft ingeboet. Ook het Nederlandse centrum voor hedendaagse muziek bood een groot aantal voorbeelden van deze stelling. In huize Gaudeamus te Bilthoven kwamen in het begin van het seizoen zo'n 20-tal komponisten uit allerlei landen bijeen voor de kursus onder leiding van Klaus Huber, de Zwitser die voor de eerste keer een eigen kompositie hoorde uitgevoerd tijdens een... Gaudeamusweek: aldus werd de kringloop gesloten en een bewijs van volwassenheid gegeven, zou men kunnen zeggen.

Vijf orkesten, drie koren, twee ensembles en tien solisten moesten ingeschakeld worden om de keuze uit de 127 partituren (toegezonden uit 24 landen) te realiseren. De meeste uitvoeringen vonden plaats in de Rotterdamse Doelen, uiteraard, mag men wel schrijven.

Een jury bestaande uit Huber, Hans Ulrich Engelmann en Ton de Leeuw bekroonde ten slotte drie komposities: Traumdeutung voor vier koren van de Joegoslaaf Vinko Globokar, Cosmoi voor strijkorkest van de Amerikaan Anthony Falaro (fameus gespeeld door het Utrechts Symfonie Orkest onder leiding van Paul Hupperts) en Sonatas for string

[p. 169]

quartett van de Engelsman Brain Ferneyhough (onspeelbaar geacht, wat geen belemmering vormde voor het Gaudeamus Strijkkwartet om een alleszins overtuigend pleidooi te houden). Uit dit laatste werk sprak, in zijn uiterst verfijnde ritmische uitwerking, de Boulez-traditie (Livre pour Quatuor!), Falaro's voor 56 solostemmen gekoncipieerde partituur herinnerde aan Ligeti's 87-stemmige schrijfwijze in de Atmosphères.

Globokars koorwerk had, als in Stockhausens traditie, de ruimte stereofoniserend benut. Evenals in Momente hebben de leden (koor I:12 sopranen, 12 alten, 1 bas; koor II:4 sopranen, 1 alt, 9 tenoren, 9 bassen; koor III:5 sopranen, 4 alten, 6 tenoren, 5 bassen en koor IV:1 sopraan, 5 alten, 7 tenoren, 7 bassen) een aantal slagwerkinstrumentjes te bespelen: schellen, kastagnetten, maracas, kleine klok, tomtoms en tamboerijn. Bij elk koor, opgesteld in de uiterste hoeken van de zaal - de opkomst is een zorgvuldig geplande ceremonie - komen nog bespelers van de celesta, de harp, de vibrafoon en de gitaar aan bod. Of precieser: één van de vier moet een vrouw zijn.

Dit laatste hangt samen met de tekst van Edoardo Sanguineti waarin sprake is van een min of meer surrealistisch spreekkwartet dat een vrouw en drie mannen hun droomondervindingen doet uitwisselen en bekommentariëren. Elke gedachte wordt simultaan doorlicht. In dit psychodrama komt Globokar menigmaal tot hallucinerende klankschilderingen, waarin overigens slechts flarden verstaanbare tekst overkomen. Een modern soort belcanto in de stijl van Luigi Nono mist zijn werking niet, al telt de te weinig gekondenseerde partituur (Henry Litolff's Verlag/C.F. Peters nr. 4829) enige inzinkingen. Alle gradaties van spreken tot zingen komen aan bod: men vindt tekens voor fluisterend spreken (zonder timbriek), voor een kleuriger spreken echter zonder stembuiging, en voor een voordracht op golvend-natuurlijke wijze, en tenslotte met nauwkeurig voorgeschreven toonhoogte, - voorts een toepassing van het growl-effekt, zingen met tong-r, met gesloten mond, met bewegingen van de hand voor de mond, met falset, met zalvende voordracht (psalmodier), met toepassing van geforceerde hoge en lage tonen (Penderecki!), met veel glissandi, en ruimte voor eigen initiatieven in de vorm van een grafische notatie waarin slechts de bewegingsrichting aangegeven is. Globokars afwisselend dramatisch-lyrische werkstuk kreeg een maksimaal flatteuze belichting in de schitterend voorbereide uitvoering door het Groot Omroepkoor, onder meer geleid door Marinus Voorberg. Ofschoon Globokar het niveau van een Penderecki-Ligeti - laat staan natuurlijk van een Boulez-Stockhausen - niet bereikt, weet hij dit in zijn beste momenten te benaderen. Een signalement leek mij Traumdeutung dus alleszins waard.

Ernst Vermeulen