Ons Erfdeel. Jaargang 12

[p. 2]

[Nummer 2]

de nederlandse dagbladpers
henry c. faas ● reeuwijk

Waarschuwing. Dit verhaal is géén wetenschappelijke verhandeling. Het is zelfs geen poging om een objektief overzicht te geven. Dat ìk het verhaal moet schrijven betekent, dat een grote mate van subjektiviteit van te voren is ingebouwd. Ik ben politiek kommentator in de Volkskrant en sta links van het centrum. Bovendien is mijn neiging tot objektiviteit slechts zeer weinigen opgevallen. Dus zullen de Volkskrant en links er zonder twijfel beter af komen dan gerechtvaardigd is. De lezer wordt verzocht daarmede rekening te houden.

Teneinde onmiddellijk vast te stellen, dat de waarschuwing hierboven geheel terecht werd gegeven, wil ik dit overzicht beginnen met de Volkskrant. Ik maak mij namelijk wijs, dat de ontwikkeling van de Volkskrant typerend is voor wat er in het algemeen met de Nederlandse pers aan de hand is. Voor de oorlog van 40-45 was het een klein blaadje met enkele tienduizenden lezers, vooral katolieke arbeiders, verspreid over het hele land. De Volkskrant van toen had duidelijk provinciale trekken en een groot aantal edities. Toen de Duitse bezetter zijn gore poten naar het blad uitstak, hielden redaktie en administratie er meteen mee op. Al tijdens de oorlog gingen de leiders van de katolieke arbeidersorganisaties - die de eigenaren van De Volkskrant waren - zich afvragen wat er met de krant gebeuren moest. Zij besloten er een echte nationale publikatie van allure van te maken. De bisschoppen waren daar niet wild entoesiast over, want er waren al twee katolieke dagbladen van landelijk niveau (De Tijd en De Maasbode), maar het gebeurde toch. Toen de bevrijders kwamen, verscheen meteen, onder de leiding van een stel topjournalisten, in Amsterdam, de Volkskrant. Het bleek een goede slag geweest te zijn. Binnen korte tijd had het blad een oplage van meer dan honderdduizend. Verschillende faktoren werkten mee. De Telegraaf was, wegens zijn houding tijdens de bezetting, een verschijningsplicht opgelegd. De Volkskrant bleef lang het enige ochtendblad. Een tweede belangrijke omstandigheid was, dat hoofdredakteur Lücker - inmiddels hoofdredakteur van De Tijd - de krant ontdeed van alle overbodige roomse franje, die de voor-oorlogse katolieke kranten zo ontsierde. De katolieke kranten van vroeger stonden in dienst van de strijd voor gelijke rechten van de katolieken. Het waren klubblaadjes met het sfeertje van parochie-blaadjes. Je kon haast geen pagina opslaan of je vond wel een plaatje van een jubilerende priester, een uitspraak van een paus of een opwekking om het gezin gezond en dus groot te houden dan wel een aanbeveling niet te huwen met een protestant. In de oorlog kregen de katolieken hun gelijke rechten. Na de oorlog moest dit slechts worden gelegaliseerd. Dit veranderde radikaal de levenshouding van katolieken en de aard

[p. 3]

van hun instituten, ook hun publikatie-instituten. De laatste tijd zou je nogal eens de indruk kunnen krijgen, dat het pas de televisie is geweest, die een omwenteling in het denken van de katolieken heeft veroorzaakt. Zo is het niet helemaal geweest. Voordat de televisie op gang kwam, hadden de katolieke kranten de interne diskussie al in gang gezet. Wat vroeger zeker leek, scheen niet langer zo onomstreden. Er kwam kritiek op de katolieke partij, op de kerkelijke overheid, op de andere katolieke instituten. Juist omdat de katolieken nog bij elkaar zaten in hun oude organisaties begonnen zij onderling te steggelen. De wereld buiten leek niet meer zo vijandig. Er was tijd en gelegenheid gekomen om de eigen idealen en posities te bekijken en te bespreken. De katolieke kranten werden diskussieorganen. Wel is het waar, dat later de televisie - met name die van de Katolieke Radio Omroep - zich een zelfde taak oplegde. En omdat de televisie een veel groter publiek bereikte, werd het publiek steeds meer rijp voor het aanhoren van andere meningen. Dit had uiteraard weer zijn wisselwerking op de kranten, die zich een grotere vrijheid konden gaan veroorloven. Nog geen tien jaar geleden kwamen met postzakken vol de opzeggingen binnen als een katolieke krant een mening verkondigde, waarmee veel lezers het niet eens waren. Nu is een opzegging om die reden een uitzondering.

Om op de Volkskrant terug te komen: de groeiende zelfstandigheid van de kranten werd gemarkeerd door het aftreden van prof. Romme als staatkundig hoofdredakteur van de Volkskrant. Romme was tevens de leider van de Katolieke Volkspartij. Enkele jaren geleden schrapte de leiding van de Volkskrant het woord ‘katoliek’ in de ondertitel. Het was tekenend, dat die wijziging rimpelloos kon verlopen. Dit jaar werd besloten tot een zeer nauwe samenwerking met Het Parool, vroeger een socialistische krant, maar sinds enige tijd wat meer naar rechts opgeschoven. Ook dat besluit veroorzaakte nauwelijks enige opwinding. De Volkskrant heeft nog steeds veel katolieke lezers, verhoudingsgewijs veel katoliek nieuws en de meeste redakteuren zijn katoliek. Het is een krant, waaraan veel jongeren werken. Het blad staat vaker tegenover Rome dan achter Rome. Het heeft talloze pacifistische, socialistische, humanistische lezers, vooral onder de jongeren. En de krant groeit (naar de 190.000 vaste lezers toe). 's Zaterdags en 's maandags schiet de oplage tot ver boven de 200.000. Het is geen geringe ontwikkeling. Van de katolieke krant van vóór de oorlog placht Anton van Duinkerken te vertellen, dat daarin Latijnse woorden en zinnen onvertaald bleven. Werd een Engelse term gebruikt dan kwam tussen haakjes het Nederlands er achter. Nu kopen niet-katolieken in toenemende mate de Volkskrant ook om te weten te komen wat er in hun eigen milieu eigenlijk aan de hand is.

De nadruk die ik leg op de Volkskrant heb ik pogen te rechtvaardigen met de smoes van het illustratieve karakter van de ontwikkelingen in dat blad. Het houdt niet in, dat het in de rest van de katolieke publiciteitswereld een slaperige, reaktionaire troep zou zijn. De Maasbode is verdwenen en in het, eveneens katolieke, blad De Tijd opgegaan. De Volkskrant verdedigt niet langer de belangen van Rome en van de Katolieke Volkspartij. De Tijd echter doet dat evenmin, al drukt die krant zich soms wat verfijnder uit. De Tijd is kennelijk ook aan het moderniseren, want een ekonomische basis van 101.000 abonnees is niet zo geweldig sterk. Het dagblad zoekt het evenwel niet in een uitbreiding in reaktionaire richting. Het probeert beide kanten van elke medaille te laten zien. De katolieke televisie en radio proberen hetzelfde maar lijken toch meer op de Volkskrant. De tv- en radio-medewerkers van de KRO komen uit ongeveer hetzelfde milieu als de redakteuren van de Volkskrant. Zij kiezen makkelijker voor links. Een pikant mopje ontbreekt bij de KRO evenmin als in de Volkskrant. Het publiek van de KRO is echter veel meer gemengd en ook groter dan dat van de Volkskrant. De KRO-leiding poogt al te grote vlotheid af te remmen, hetgeen wel

[p. 4]

eens tot konflikten leidt, zoals onlangs bij het ontslag van TV-presentator Frits van der Poel, die wat grapjes over het koningshuis had verkocht en het plan had gehad een verzameling blote mensen op het scherm te laten verschijnen.

Hoe staat het nu met die andere klub, die in Nederland tientallen jaren om gelijke rechten heeft gestreden: de klub van socialistische arbeiders? Er zijn duidelijke gelijkenissen met het katolieke wereldje, maar de vergelijking gaat toch niet helemaal op. Er is bijvoorbeeld een opvallend fase-verschil. De arbeiders waren later geëmancipeerd dan de katolieken. En het gaat om een ander soort emancipatie. Gelijkberechtiging van katolieken betekende, dat de katolieken in alle funkties benoembaar zouden zijn, dat zij niet meer met de nek werden aangekeken, dat katolieke streken niet ekonomisch werden achtergesteld. Maar wat is nu eigenlijk de gelijkberechtiging van de arbeiders? Is die bereikt wanneer de meeste arbeiders niet langer honger lijden en een aantal rechtszekerheden hebben gekregen? Dan zouden de Nederlandse arbeiders wel geëmancipeerd zijn. Of zijn de arbeiders pas gelijk berechtigd als zij geheel als gelijkwaardige burgers worden geaksepteerd en benaderd? Deze soort emancipatie is niet voltooid. De arbeider voelt zich nog niet de gelijke. Dit betekent niet automatisch, dat de arbeider vasthoudt aan een socialistisch milieu. Het kan bijvoorbeeld best zijn, dat een arbeider weliswaar een ijskast en een auto heeft, maar nauwelijks enige verwantschap voelt met de akademici, die in de socialistische partij de dienst uitmaken. Zo'n man kan makkelijk vervallen tot het stemmen op de rechtse Boerenpartij of het lezen van De Telegraaf, die tenminste een taal spreken, welke hij begrijpt.

Het grootste en zonder twijfel belangrijkste socialistische strijdorgaan was Het Vrije Volk, lang het meest gelezen blad en nog met 280.000 vaste lezers een respektabele onderneming. Het Vrije Volk is veel langer een strijdorgaan gebleven dan de katolieke bladen, omdat er langer te strijden was. Pas het vorig jaar, in november, heeft het kongres van de Partij van de Arbeid besloten de banden tussen Het Vrije Volk en de partij te verbreken. Tot dan toe moest de hoofdredakteur elk jaar op het partij-kongres zijn beleid verdedigen. Hij maakte zich er meestal met een Jantje van Leiden af en kon dit doen omdat de mensen in de zaal weinig deskundig waren. Dit neemt niet weg, dat hij zich verantwoorden moest. Het drukte zijn stempel op de hele krant. Dat Het Vrije Volk zo lang strijdorgaan gebleven is, heeft twee belangrijke nadelen gehad. De krant wilde het orgaan zijn van alle socialisten. Die socialisten verlangden, als andere mensen, plaatselijk nieuws. Het Vrije Volk had, en heeft nog, een groot aantal edities. Soms ging dit goed, zoals in Rotterdam, waar veel socialisten wonen en weinig konkurrentie is. Vaak ging het helemaal fout. Er wordt nu druk in de edities gehakt. Een tweede nadeel van de binding met de partij was, dat Het Vrije Volk bijna altijd door dik en dun verdedigde wat de eigen partijleiders zeiden of deden. Dit ging op den duur velen stierlijk vervelen. Het is onaangenaam wanneer je als socialist een niet-socialistische krant moet kopen om te weten te komen wat er in de socialistische partij omgaat. Het is nog wat vroeg om te voorspellen wat er met Het Vrije Volk zal gebeuren. Er zijn wél enige aanwijzingen welke kant de nieuwe hoofdredakteur - Messer - op wil. Zo nu en dan verschijnen zowaar artikelen van mensen, die afwijken van de partij-lijn. Het zou overdreven zijn te beweren, dat Het Vrije Volk een broedplaats aan het worden is van vrije diskussie in het socialistische kamp. Iets meer openheid is er wel. Het meest in het oog springt niettemin, dat de politiek in de socialistische krant steeds meer naar de achtergrond gedrongen wordt. Hoofdartikelen en berichtgeving over het parlement worden schaarser. Het aantal foto's van mooie juffrouwen daarentegen, alsmede de omvang van de sappige verhaaltjes, groeit snel. Het is alsof de hoofdredaktie bewijzen wil, dat je niet naar rechts behoeft te lopen om een begrijpelijke krant te kunnen krijgen.

Zo om de twee maanden ongeveer schieten plotseling de geruchten

[p. 5]

weer uit de grond, dat Het Vrije Volk mee zou gaan doen aan de kombinatie Het Parool - de Volkskrant. En ongeveer met de zelfde frekwentie komen de geruchten op van een aansluiting van Trouw, het protestantse ochtendblad, ook bij het Parool - de Volkskrant. Het dagblad Trouw is in de loop der jaren lelijk achteruit gesukkeld tot 108.000 abonnees op dit moment. Ook daar was verstarring de voornaamste oorzaak. De verstarring is tot stilstand gekomen, als je dat van verstarring zeggen kunt. Trouw is een veel betere krant dan enkele jaren geleden. De opmaak is beter, de interesse voor de niet-protestantse wereld is toegenomen, de binding met de protestantse partijen is geringer. Toch is Trouw nog geen zeer florerende onderneming. Het is twijfelachtig of de geruchten over Trouw en Het Vrije Volk enige juistheid bevatten. Logisch zou zijn als van enige koppeling tussen deze bladen en het koncern van Het Parool en de Volkskrant pas sprake zou kunnen zijn wanneer overduidelijk is, dat Trouw en Het Vrije Volk gezond zijn en beste toekomstverwachtingen hebben. Het Parool en de Volkskrant zijn namelijk beide kranten, die het redelijk goed doen. Zij zijn niet uit akute nood samen gegaan, maar omdat zij samen de technische ontwikkelingen beter kunnen bijhouden en beter kunnen betalen dan alleen. Bovendien zijn het geen erg ongelijke grootheden. Het Parool staat wat sterker, omdat het meer abonnees heeft dan de Volkskrant (213.000) en omdat de abonnees gekoncentreerd zitten in Amsterdam, wat goed is voor de advertenties en uitstekend voor het laag houden van de transportkosten. Het huwelijk tussen Het Parool en de Volkskrant is geen huwelijk tussen een reuzin en een dwerg. Een verbinten's met Het Vrije Volk of Trouw zou er - op dit moment altans - anders uit zien.

Een merkwaardig feit is, dat toen het samengaan van Het Parool en de Volkskrant bekend werd, de man in de straat zich niet in de eerste plaats zorgen maakte, dat de Volkskrant te rood zou worden, doch juist, dat zij in een te behoudend vaarwater dreigde te komen. Het Parool is geen rode krant meer. De krant is ontstaan als een ondergrondse publikatie tijdens de bezetting. Het blad is aan niemand verantwoording schuldig, behalve aan zijn lezers. Het heeft zich steeds onafhankelijk van de Partij van de Arbeid opgesteld hoewel aan die partij verwant, en vindt zijn lezers in allerlei kringen. Technisch is het een voortreffelijk verzorgde publikatie. Geen lichtzinnige krant, maar met voldoende pittige verhalen om zeer leesbaar te zijn. De laatste tijd ontmoet de hoofdredaktie veel kritiek, omdat de kommentaren zo scherp anti-kommunistisch zijn en ook vaak fel tegen andere uiterst linkse groepen. Dit valt in een linkse stad als Amsterdam niet overal even goed.

Genoeg, meer dan genoeg, over links. Rechts valt De Telegraaf (375.000) - een gigant die samen met het avondblad Het Nieuws van de Dag boven het half miljoen uitkomt - het meeste op. Bij de verslaggeving daarover zitten we met een flinke moeilijkheid. Hier is elke objektiviteit onmogelijk. Stel dat een journalist het vermoeden heeft, dat een slager in een bepaalde straat hondevlees verwerkt in zijn worsten. Wat doet hij dan? Gaat hij naar een andere slager even verderop in de straat om zijn informaties in te winnen? Dat zou niet verstandig zijn. Want hoe zou zo'n vraaggesprek dan gaan? ‘Geachte slager. Wij hebben vernomen dat uw kollega enkele huizen verder honden verwerkt in zijn worst. Kunt u dit bevestigen?’ Misschien kan de slager dit inderdaad bevestigen. Misschien heeft hij geregeld dode honden bij zijn kollega zien afleveren. Wie weet heeft hij gekonstateerd, dat een kleurstof en een zouterige substantie aan de worsten van zijn kollega worden toegevoegd, om de hondesmaak niet te laten opvallen. Hij zou dus kunnen zeggen: ‘Inderdaad dergelijke aanwijzingen heb ik’. Zet de journalist zoiets in de krant, dan heeft de ondervraagde slager altijd ongelijk. De mensen zullen zeggen: ‘Ha kijk eens, de druiven zijn zuur. Wie weet wat hij zelf in zijn dure worsten stopt’. Of ze zullen zeggen: ‘Hij liegt maar wat, want hij wil zijn konkurrentie-positie verbeteren’. Slechts enkelen zullen hem geloven. De ene slager is immers

[p. 6]

geen goede getuige om te oordelen over de worsten van de ander. De journalist zou beter doen zich te wenden tot de keuringsdienst van waren, maar die bestaat niet voor kranten.

Er is de laatste jaren een nauwe samenwerking gegroeid tussen het Telegraaf-koncern, Het Algemeen Dagblad (190.000), De Nieuwe Rotterdamse Courant (56.000), Het Algemeen Handelsblad (61.000) en Het Vaderland (40.000). Het is een nogal geschakeerde familie, waarvan men zeker kan zeggen, dat zij niet links is, doch niet, dat alle leden reaktionair zijn. Er zitten liberale bladen van diverse nuances bij. De verwachting van velen, dat door de samenwerking met de Telegraaf alle andere bladen in de samenwerking reaktionair zouden worden, is tot nu toe niet bewaarheid. De meeste bladen zijn welwillend voor de liberale partij, maar niet voor de Boerenpartij. De Nieuwe Rotterdamse Courant is er de laatste tijd zelfs beter op geworden. Dit oude blad met een grote naam - die het dankte aan zijn onafhankelijkheid en ruime politieke informatie - had veel van zijn aanzien verloren. Het liep nogal eens aan het handje van de liberale partij-leiders en in zijn nieuwsgeving liep het voortdurend achter de feiten aan. Bovendien viel de kwaliteit van de NRC-berichtgeving voor zover aanwezig na de oorlog minder op, omdat andere kranten beter waren geworden. Aan dit laatste heeft de NRC niets kunnen doen. Wel aan zijn eigen berichtgeving. Hetgeen geschiedt. In het karakter van het Algemeen Dagblad (gekoncentreerd in Rotterdam) en Het Vaderland (gekoncentreerd in Den Haag) is geen verandering opgetreden. Het Algemeen Handelsblad, dat in Amsterdam wordt gemaakt, eksperimenteert met een frissere opmaak en is minder dan vroeger een spreekbuis van de liberale partij.

Omdat ik de provinciale bladen minder ken dan de nationale spelen zij in dit overzicht een bescheiden rol. Niet omdat zij minder belangrijk zouden zijn. Zij zijn belangrijk en worden steeds belangrijker. De televisie pikt - op het gebied van de nieuwsgeving, maar ook op het ferrein van de advertenties - een groot stuk van de nationale markt. De behoefte aan lokaal nieuws en plaatselijke advertenties blijft en groeit zelfs. Dit zal zo blijven tot het moment waarop de televisie plaatselijke stations gaat oprichten. De nationale bladen hebben overigens de klap van de invoering van de TV-reklame al aardig verwerkt. Bij de provinciale bladen is een wir-war van samenwerking ontstaan, technisch maar menigmaal ook redaktioneel. Samen zijn zij zeer sterk en kunnen zij zich dingen veroorloven, die de nationale bladen niet kunnen. Het is gevaarlijk en onrechtvaardig de provinciale bladen over een kam te scheren. In het algemeen zou je toch kunnen zeggen, dat zij meer kommercieel zijn ingesteld dan de nationale bladen en dus lichter tot het konformisme geneigd.

Rest de vraag wat er allemaal van zal worden. Dat gaan we natuurlijk niet zeggen. We gaan hier niet een beetje zitten gokken. Hoogstens zou je wat tendenzen kunnen signaleren. Zoals in andere sektoren van het Nederlandse leven is er in radio, pers en televisie de neiging om levensbeschouwing en tradities minder belangrijk te gaan vinden. Kommerciële overwegingen komen meer voorop. De scheidslijnen tussen konformisme en vernieuwing - of, zo men wil, tussen links en rechts - worden ook in de publiciteit steeds meer herkenbaar. Houdt dit in, dat we over enige tijd twee blokken tegenover elkaar vinden? Het kan zijn, doch dan dient er nog heel wat te gebeuren. Er zal veel kraken. De scheiding langs moderne lijnen kan immers niet beperkt blijven tot de nationale pers. Ook de provinciale bladen, de nationale radioen TV-organisaties en straks de plaatselijke radio en TV zullen er mee te maken krijgen.

Eén ding lijkt wel waarschijnlijk - is in ieder geval te hopen - namelijk, dat als er twee blokken komen het geen diktatoriaal geregeerde eenheidsorganisaties zullen worden. De Nederlander is gewend geraakt aan een grote variëteit in zijn nieuws- en opiniebronnen en de Nederlandse journalist is gewend aan zijn vrijheid. Wij zien dat niet een twee drie veranderen.