Ons Erfdeel. Jaargang 11

Rainer Maria Rilke en de Lage Landen.

Iets meer dan veertig jaren rust R.M. Rilke (1867-1926) op het kleine kerkhof te Raron, maar zijn tegenwoordigheid wordt steeds meer werkelijkheid, want hij houdt niet op levend te blijven in dit universeel en onzichtbaar vaderland, dat trouwens zijn enige vaderland was: de eenzaamheid van het hart.

In 1906 heeft hij een stukje van het Vlaamse land bezocht.

Onlangs bekeek ik met ontroering het gastenboek van de oude ‘hostellerie’ ‘Die Nobele Rose’ te Veurne, waar hij op 29 jul 1906 afstapte en er bescheiden tekende: Rainer Maria Rilke, Homme de lettres, Paris. En ik zag er de grote markt, die ‘ladet... zum Einzug seiner Weite / die fernen Fenster unaufhörlich ein...’ en ‘In die Giebel steigend, / wollen die kleinen Häuser alles sehn, / die Türme voreinander sehen verschweigend, / die maszlos hinter ihnen stehn.’ (Der Platz, Fürnes).

Ik keek er op naar de Sint-Nikolaastoren, die is als ‘Erd-inneres. Als wäre dort, wohin / du blindlings steigst erst Erdenoberfläche, / zu des du steist im schrägen Bett der Bäche, / die langsam aus dem suchenden Gerinn / der Dunkelheit entspringen sind, durch die / sich dein Gesicht, wie auferstehend, drängt / und die du plötzlich siehst, als fiele sie / aus diesem Abgrund, der dich überhängt / und den du,..., erkennst, erschreckt und fürchtend, im Gefühl: / o wenn er steigt, behangen wie ein Stier.’ (Der Turm, Tour Saint-Nicolas, Furnes).

Ik zat er als hij in de ‘kleine, zeldzame, oude stad, te midden van een Teniersiaanse kermis, mijn ogen vol schommels en kegelspel, mijn oren vol roepers, mijn neus opgestopt met de reuk van bier, koeken en boeren, op mijn tong stof en droogte en de druk van een onbeschrijfelijke zomerwarmte op al mijn zinnen...’

Net als hij was ik verwonderd over en bewonderde ik de aloude Boetprocessie met de kleine ‘engels’ die ‘vertellen de geschiedenissen van hen die achter hen aan schrijden, uitvoerig, met de duidelijkheid van de middeleeuwen, volkomen in beelden vertolkt, in gestalten, in zaken, in een niet te weerleggen werkelijkheid... en gelijk op een tuinfeest hier en daar een lampion ontstoken wordt en allen op de aanblik van de vlam één ogenblik de werkelijkheid zien, dreigend en vol gevaar, zo slaan ook deze vertoningen soms onvervalst de tragische grootheid van de handeling en haar vuurschijn gaat over de gezichten van de toeschouwers... De meeste boetedoeners gaan barvoets en je ziet hun voeten en hun handen, maar de neergelaten kappen verbergen hen toch op een enig spannende manier... Maar hoe meer men hen weerziet,... des te oprechter en des te minder opzettelijk wordt hun dragen, des te meer drukt... het kruis op hen neer, met zijn ganse zwaarte. En tenslotte,... roepen zij bijna het geduld van de vermoeide toeschouwers op door de traagheid van hun verder bewegen, door de grote gapingen die door het moeizaam achterblijven van enkelen ontstaan zijn, door het ernstig opvatten van een zaak, die nu ten einde is en op wier slot honderden wachten.’

En ik beleefde als hij dat unieke ogenblik: ‘dat, waarop de klokken stilstaan, als had er zich iemand tegengeworpen en ze inge-

[p. 154]

toomd.’ En het andere, waarop ‘als op een sein, al de kramen openspringen, waaruit licht en geschreeuw dringen in de vallende schemering.’ (Furnes)

Ik bezocht ook die andere kleine stadjes, leper en Diksmuide, en reed via de kust naar Brugge, waar ‘die Gassen haben einen sachten Gang / (Wie manchmal Menschen gehen im Genesen / nachdenkend: was ist früher hier gewesen?) (Quai du Rosaire, Brügge)

Ik begreep nu beter het Begijnhof waar ‘bleibt, unter dem schwankenden Dekor / des Sommertags, das graue alter Winter: / als stünde regungslos ein sanftgesinnter / langmütig lange Wartender dahinter / und eine weinend Wartende davor.’ (Béguinage Sainte-Elisabeth, Brügge)

Te Gent was er de O.L. Vrouwprocessie: ‘Aus allen Türmen stürzt zich, Flusz um Flusz, hinwallendes Metall in solchen Massen, / als sollte drunten in der Form der Gassen / ein blanker Tag erstehn aus Bronzegusz, / an dessen Rand, gehämmert und erhaben, / zu sehen ist der buntgebundne Zug / der leichten Mädchen und der neuen Knaben, / und wie er Wellen schlug und trieb und trug / hinabgehalten von dem ungewissen / Gewicht der Fahnen und von Hindernissen / gehemmt, unsichtbar wie die Hand des Herrn; / und drüben plötzlich beinah mitgerissen / vom Aufstief aufgescheuchter Räucherbecken, / die fliegend, alle sieben, wie im Schrecken / an ihren Silberketten zerrn.’ (Die Marienprozession, Gent)

Rilke in Vlaanderen, veel is het niet geworden. Het heeft hem niet de kracht gegeven tot veel scheppend werk, zoals Rusland, Frankrijk en Zwitserland - er is alleen wat briefwisseling, één prozastuk en vijf gedichten. Maar het vertoont daarom niet minder dan zijn ander werk uit die tijd het stempel van zijn volle persoonlijkheid, die pas veel later (ik geef het grif toe) tot volle ontplooiing zou komen. Dit werk is Rilkiaans, niet meer, maar ook niet minder!

Wij weten echter, dat Rilke niet alleen 't werk van onze primitieven, Bourgondiërs en van Van Gogh, Gorter, Verwey, Guido Gezelle, Stijn Streuvels, Maeterlinck e.a. kende, maar de intieme vriend is geweest van Verhaeren en in korrespondentie heeft gestaan met Pol de Mont, Van Eeden en Augusta de Wit.

Het initiatief tot de kennismaking met Rilke gaat uit van Vlaamse zijde: Pol de Mont verzoekt hem begin januari 1902 zijn gebundelde werken op te zenden om ze bij het Hollands-Vlaamse publiek te introduceren. Rilke gaat er entoesiast op in daar hij meende, dat geregelde medewerking aan Kunst en Leven hem uit zijn benarde financiële toestand zou kunnen verlossen. Het wordt een twaalf blz.-lange brief, waarin hij schrijft dat hij, de vaderlandsloze, ertoe moet besluiten, ‘op het ogenblik dat mijn wereld zich gevormd heeft, van al het lieve weg te gaan naar het vreemde, weg te gaan zonder keuze, zonder hoop; mijn stilte, die voor mijn krachten en voor mijn gezondheid zo kostbaar is, weg te geven voor een schotel linzen. En ik weet niet eens aan welke deur ik hem moet verwachten. Ik heb mij her en der gewend: maar men heeft anderen nodig en laat mij in de gevangenschap van mijn angst aan het getraliede venster staan en wachten.’

De Mont zal hem waarschijnlijk hebben geantwoord, dat zijn medewerking niet gehonoreerd kon worden. Een paar dagen nadien - op 14-1-02 volgt een korte brief van Rilke, waarin hij schrijft hem best te begrijpen, zijn antwoord als een zékere steun heeft beschouwd en de reeds opgestuurde opstellen Over Kunst vrij en onvergoed afstaat. ‘U kunt mij voortaan beschouwen,’ zegt hij, ‘als een goede vriend van U, die bereid is alles te doen voor uw blad. Ik zoek verder naar brood...’

Op het eerste gezicht schijnt Rilke meer dan eens een bourgeois-dichter te zijn, maar na de lektuur van een dergelijk antwoord behoren wij onze mening definitief te herzien. Zelf zonder geld te zitten en desniettegenstaande een vrij lang opstel, waarvan hij in een vorig schrijven had gezegd, dat hij het beschouwde ‘als een nieuwe estetica en zo iets als een kunstinzicht’, zonder honorarium ter opname afstaan! Kan men loyaler en royaler zijn? En dan de laatste zin: ‘Ik zoek verder naar brood...’

Frederik van Eeden moet, afgaande op zijn dagboeken, al betrekkelijk vroeg de werken van Rilke hebben gekend. Tot een eerste en enige ontmoeting zou het in september 1913 komen bij gelegenheid van een psycho-analytisch kongres te München.

Het Rilke-Archiv bezit slechts één brief van Rilke aan Van Eeden. Hij is bedoeld als een reaktie op de gedrukte cirkulaire, die Van Eeden aan Rilke en ook aan anderen had gezonden om toe te treden tot de Forte-Kreis, die door hem met Gutkind, Walter Rathenau, Henri Borel e.a. was opgericht. Het is een afwijzend en in zijn afwijzing gemotiveerd stuk van 4 maart 1914.

Van Eeden schreef hem toen over ‘eine wiederholte persönliche Begegnung’, waarop Rilke niet is ingegaan.

Daarna was het oorlog en Rilke had onder druk daarvan besloten te zwijgen, zelfs toen

[p. 155]

Van Eeden hem weer had geschreven ‘denn (ich möchte) gern über Ihre Arbeit schreiben und ein gutes Bild von Ihnen Bild reproduciren.’

De stilte in het gewoel van de oorlog was Rilke te lief!

Een bijna zelfde ‘Ablehnung’ zal Augusta de Wit ondervinden, toen zij hem in oktober 1914 schreef vanuit de omgeving van Bremen, waar zij toen verbleef. Ook zij wilde hem gaarne in Amsterdam introduceren en vroeg hem daarom om dokumentatie. ‘Ganz besonders freue ich mich darauf’, schrijft zij hem o.a., über Ihr Werk zu sprechen, eben in dieser Zeit, wo so viele Herzen leiden unter der Wucht der materiellen Gewalten, und es fast den Ansehen hat als hätte das Uebersinnliche auf Gnaden oder Ungnaden sich ihnen ergeben müssen. Mehr als je ist es jetzt nötig von der Seele als der endlichen Siegerin über alles zu reden.’

Natuurlijk stuurt Rilke haar het gevraagde toe. Maar zelfs, toen zij hem, na haar voorlezing, bij haar in Amsterdam uitnodigde, en hem ertoe aanspoorde Nederlands te leren, antwoordde hij: ‘...Solang die Welt nicht heilt, ist freilich nichts zu unternhemen, nicht mal zu planen... Dürfte die Hoffnung, mit der Ihr Brief schlieszt, sich durchsetzen, dürfte man sie wenigstens eine Weile glauben und hoffen und an ihr sich schonen...’

Rilke en Pol de Mont, Van Eeden en de Wit, weer is het niet veel geweest. Maar net als uit zijn andere briefwisseling staat vóór ons de altijd even beminnelijke, maar altijd twijfelende Rilke, die slechts één zekerheid kent: de eenzaamheid van zijn hart, welke eenzaamheid hij tot bloedens toe zal verwoorden in zijn vele meesterwerken, waarvan ook wij, uit de Lage Landen, een blijvende invloed zullen ondergaan.

Ik kan het dan ook alleen maar jammer vinden, dat wij op Van Heerikhuizen en Uyttersprot hebben moeten wachten om ons diepgaand met Rilke bezig te houden, dat Karel van de Woestijne nauwelijks over hem had horen spreken en dat tot nog toe geen enkel Nederlandstalig kritikus een grondig onderzoek naar de invloed van Rilke op onze dichters heeft ingesteld.

Er wordt wel eens beweerd, dat de generatie van dertig onder zijn invloed zou hebben gestaan. Werd dat niet veeleer gezegd, omdat zij nu eenmaal debuteerde toen Rilke pas gestorven was? Men behoeft niet onmiddellijk aan invloed te denken, wanneer men lyriek leest, die het tema van de eenzaamheid behandelt. Wat er ook van zij, een diepgaande studie kan hierop alleen een afdoend antwoord geven.

De out-sider J.L. de Belder, in Wij bouwen aan U, heeft niet alleen het eerst in Vlaanderen enkele gedichten van Rilke vertaald, maar van zijn debuut af in 1938 stond hij onder zijn rechtstreekse invloed: hierop wijzen niet enkel de Rilkiaans gekompliceerde zinsbouw en woordkeuze van zijn eerste gedichten, maar in zijn tweede en volgende bundels zijn daar de tema's van het doodsprobleem, de angst, de eenzaamheid en de droomwereld. Een vers als: ‘...Ik zie het einde niet / van deze zachte pracht van dezen laten herfst’, is in bijna volkomen geestelijke analogie met Rilke neergeschreven.

Persoonlijk ben ik het niet eens met Westerlinck waar deze er De Belder een verwijt van maakt het type te zijn ‘van de weemoedignostalgieke en “weltfremde” dromer die in de literatuur werd gekweekt uit het geestelijke zaad van Novalis, Van de Woestijne, Rilke, A. Fournier, enz. Wat hij zong en de wijze waarop hij het zong, herinnert haast volledig aan de dichters van de neo-romantiek, die ik daareven noemde en vooral aan Rilke.’ Alsof men iemand kan verwijten te zijn zoals hij is! En is Rilke wel uitsluitend een neo-romantikus?

Men heeft wel eens van een invloed van Rilke op Jan Vercammen gesproken. Indien dit werkelijk zo is, dan kan het alleen zijn om het eenzaamheidsmotief van zijn bundel Volubile, om het Rilke-motto dat hij het meegaf: Naarmate wij eenzaam zijn, komen liefde en dood nader tot elkaar, om de Rilkiaanse titel Verbroken zegel en omdat zijn gedichten, net als die van Rilke, in een mysterieuze nevel verdoezeld lijken. Het moge dan waar zijn, dat Vercammen gefascineerd werd door Die Weise von Liebe und Tod en later door Briefe an einen jungen Dichter, de dichter zelf noemt het meer ‘een geestelijke sfeer, een gevoelsklimaat’. Wanneer zoiets wordt gezegd, spreekt men al te gemakkelijk van invloed!

Ofschoon Maurice Gilliams ongaarne aan Rilkes invloed wordt herinnerd, is hij de enige in onze Vlaamse dichtkunst, wiens leven en werk ontegensprekelijk het meest op die van de Praagse dichter lijken.

Hij werd niet, zoals De Belder, door Rilkes sentimentaliteit beïnvloed; hij vlucht niet, zoals Vercammen, in een eterische droomwereld: net als Rilke beschouwt hij zijn kunstenaarschap als een opgave die volbracht moet worden en als een werkelijkheid.

Omdat hij, net als Rilke, een zwakke gezondheid had, was ook zijn jeugd niet zo gelukkig; op de vlucht voor de wereld heeft

[p. 156]

hij zich, als Rilke, zijn leven lang in een zelf-geschapen, heilige droomwereld opgehouden. Elias is de belichaming van Gilliams zoals Malte Rilke is. Bij beiden speelt de moederfiguur een voorname rol. In Gilliams' Maria-leven heeft de Kristusfiguur, in het leven van Maria, een louter menselijke fatale lotsbestemming, zoals de Kristus van Rilke. ‘Maar’, zegt Aug. van Cauwelaert, ‘terwijl Rilkes Maria-Leben in ons blijft doorzingen met een onvatbare en onverklaarbare weemoed en vertedering om verdroomde gestalten, staan de beelden van Gilliams neergegrift met een snerpende scherpte en vastheid.’

Ik zou nog over andere parallellen tussen beide dichters kunnen spreken, zoals bijv. over hun beider liefde voor één stad, resp. Antwerpen en Parijs, over hun beider liefde voor de schilderkunst, over hun beider hoogmoed en hun stilzwijgen over hun politiek inzicht en de oorlogsgebeurtenissen 1940-'45 en 1914-'18. Laat ik eindigen met een paar zinnen uit Oefentocht in het luchtledige die, meer dan mijn woorden, aantonen hoe Gilliams Rilke is en Rilke Gilliams: ‘Hij boog zich naar mij. Hij had een rode zakdoek genomen, dopte er handig mee achter zijn bril, en toonde nu zijn afschuwelijke martelaarsogen: karmijnen streepjes, als steekwonden van een lans, zonder oogappel meer, zonder leven dan een zenuwachtig bewegen van de op elkaar gedrukte, vochtige oogranden.’

Rilke is dood, maar hij leeft onder ons, ook in de Lage Landen. Ondanks zijn menselijke tekorten, blijft hij voor zeer velen de laatste onsterfelijke dichter.

Leo Simoens, Lubumbashi