Ons Erfdeel. Jaargang 11

[p. 64]

[p. 65]

nederlandse poëzie in hongarije
antal sivirsky ● den haag

In december 1965 verscheen te Boedapest in een formaat van 14 × 9 cm, kleiner dus dan een pocketboek maar fraai gebonden in kunstleder en goud gestempeld met drie zeilschepen, Németalföldi költök antologiája (Bloemlezing uit Nederlandse dichters). Het telde 342 bladzijden en de prijs was 16 forint, waarvan de reële waarde (koopkracht) aan ca. f. 1,60 of 23 fr. gelijkstaat. De oplage van 3000 eksemplaren was spoedig uitverkocht, waaruit, gezien de mooie uitvoering, de lage prijs en de heersende belangstelling voor poëzie, geen overijlde gevolgtrekkingen gemaakt kunnen worden. Het zou bv. ongegrond zijn te beweren dat sympatie voor de Nederlanden, laat staan de faam onzer poëzie, een ‘run’ op deze bundel veroorzaakt zouden hebben. Dat een radio- en een t.v.-uitzending het debiet gestimuleerd hebben, staat wel vast; vooraleer men hiertoe besloten had, moest de Nederlandse poëzie echter de aandacht getrokken hebben.

De bundel is samengesteld, ingeleid en van biografische notities voorzien door de als vertaler reeds bekende István Bernáth. Hij heeft van alle opgenomen gedichten de basisvertaling gemaakt en ongeveer de helft herdicht; de andere helft heeft hij toevertrouwd aan dichters van professie. De bundel bevat naast middelnederlandse, ‘Hollandse’ en ‘Vlaamse’ poëzie een afzonderlijke afdeling Friese gedichten, wat voor recensenten en a fortiori voor de lezers verwarrend was. Men begreep, dat het Fries bij ons iets was als het Rheto-romaans in Zwitserland, maar de verhouding tussen Nederlands-Vlaams-Hollands, was zelfs voor de ‘deskundigen’ niet duidelijk. De erudiete Antal Wéber - die nog ter sprake zal komen - meende, zo komt het mij voor, dat Nederlands en Vlaams identiek waren, zodat Achterberg, Buddingh', Morriën, Lucebert en Remco Campert even Vlaams werden als Hugo Claus.

Hier worden we, wij, propagandisten van onze letteren, met een kwestie gekonfronteerd, waaraan we niet achteloos voorbij mogen gaan. De Vlaams-Brabantse kultuur is de bakermat van onze, d.i. de Nederlandse, beschaving, maar de Nederlandse taal heeft zich in

[p. 66]

de Hollandse zeeprovincies tot haar volle luister ontwikkeld. In Hongarije, en ik durf wel te zeggen in Oost-Europa, kent men de middeleeuwse Vlaamse kultuur door de Vlaamse primitieven, de gotische katedralen en de mysteriespelen. De Republiek der zeven provinciën is er echter de burgerlijk-kapitalistische staat, die door de binnen- en buitenhuisjes van Vermeer en Hals en de portretten van burgermeneren van Hals en Rembrandt, eventueel nog de molens van Ruysdael, aanschouwelijk gemaakt wordt. Hun werken zijn zoiets als illustraties voor het Hollandse geschiedenisboek. Voor deze funktionele scheppingen acht men artistieke kreativiteit nauwelijks nodig. Men lache niet te gauw smalend en men denke niet, dat literatuur niet als illustratiemateriaal voor de geschiedenis gebruikt kan worden. De marxist Gorter, die zo dicht bij de heersende opvattingen in Oost-Europa staat, begint zijn opstel over Vondel (De grote dichters, Amsterdam, 1935) met de woorden: ‘Het karakter der Hollandsche zeventiende-eeuwsche klasse waartoe Vondel behoorde, of liever waarbij hij zich voegde, de groote burgerij, bepaalt het karakter van Vondels poëzie.’ Waarom zou men Vondels poëzie ook niet als illustratie voor de Hollandse burgerlijkheid kunnen gebruiken? Maar Bernáth deed het niet. Hij nam geen gedichten op over de beurs, het stadhuis en de scheepvaart, slechts in een gedicht over Amsterdam lezen we iets over scheepsladingen uit vier kontinenten.

En de kwestie Nederlands-Vlaams-Hollands heeft hij in zijn inleiding helder uiteengezet. Blijkbaar niet helder genoeg, wanneer men de mogelijkheid uitsluit, dat een recensent de inleiding overslaat. Ongetwijfeld, het feit dat de ras-Amsterdammer Vondel van Brabants ‘ras’ was, maakt de onderscheiding voor de niet-ingewijde lastig, en dat het goud van de Hollandse gouden eeuw in de zuidelijke Nederlanden gedolven werd, is voor de buitenstaander haast onbegrijpelijk.

Wanneer Wéber Vlaams met Nederlands identiek acht, heeft hij het voor een bepaalde periode van onze kultuurgeschiedenis bij het goede eind, als hij Achterberg, Buddingh' e.a. Vlamingen noemt, is hij eeuwen achter.

●

Het is niet de bedoeling Bernáth's bloemlezing hier te recenseren, dat is reeds elders gebeurd, het gaat hier over de opneming van de Nederlandse poëzie in Hongarije. Voor goed begrip dient echter gezegd te worden dat de keuze van Bernáth en de kwaliteit der vertalingen aan redelijke eisen voldoen en er zelfs specimina van vertaalkunst op het hoogste niveau in voorkomen. Onze klassieken zijn goed vertegenwoordigd maar de verhouding van onze poëzie van vóór en na ‘tachtig’ is als 80-140. Van die 140 bladzijden is een honderdtal voor de levende (of onlangs overleden) dichters ingeruimd. Bernáth wenste dus de huidige stand van onze poëzie zijn lezers voor te houden, wat de intentie van het werk meer op het literaire dan op het literatuurhistorische vlak brengt. Uit de biografische aantekeningen is echter de verbluffende literaire produktie van vóór ‘tachtig’ gebleken.

Afgezien van mijn kritiek in Nagyvilág (Wijde wereld, 1966/9), een tijdschrift dat aan de wereldliteratuur gewijd is, waren de beoordelingen - voor zover ik ze gelezen heb - niet afkomstig van kenners der Nederlandse literatuur; op goede gronden kan ik zelfs aannemen dat geen hunner het Nederlands machtig was. Dit impliceert de terzijdestelling van de vertaalproblematiek in de besprekingen, en beoordeling van de Hongáárse bloemlezing, die slechts in zoverre onhongaars was, dat de bloemen in de Nederlandse grond geworteld hadden. De kritiek kon gunstig zijn, want het merendeel is mooie Hongaarse poëzie, die geen dichterlijke gemeenplaatsen noch folklore bood. Nochtans was het niet te vermijden dat recensenten met het gesignaleerde Hollandse binnen- en buitenhuisje uit onze schilderkunst kwamen aandragen. Dit begint het noodlot van onze literatuur in het buitenland te worden. Het schijnt onvermijdelijk te zijn, dat men de literaire uitingen van een klein volk aan zijn uitzonderlijke prestaties gaat afmeten of daaraan zelfs gaat konformeren; in ons geval: de Hongaarse aan de muziek, de Nederlandse aan de schilderkunst. In het jongste juninummer van dit tijdschrift lezen we: (de bewerker van Vlaamse poëzie in het Tsjechisch, Dr. Pokorný) ‘bezocht meer dan ooit musea in de - niet ijdel gebleken - hoop dat dit “volg het spoor terug” de vertaling ten goede zou komen.’ (Olga Krijtova, Vlámská lyrika in Tsjechoslowakije). Nu komt het mij voor, dat voor een juist begrip van Achterberg's ‘De dichter is een koe’ een bezoek aan de Friese stamboekvee-tentoonstelling

[p. 67]

wel zo nuttig zou geweest zijn. Wanneer zal men eindelijk inzien dat kreativiteit een allerindividueelste eigenschap is, en eer opgewekt wordt door verzet tegen de gangbare mening dan door de heersende opinie. Wat was Vondel geweest zonder ‘Het stockske’ en ‘Palamedes’? Het individu maakt deel uit van de kollektiviteit en ontkomt dus niet aan tijdgeest en maatschappelijke orde, maar als zijn poëzie hierdoor gedetermineerd wordt, is het een pseudo-poëet. Gorter, die (in genoemd opstel) Vondel wel door tijdgeest en maatschappij gedetermineerd ziet, komt dan ook tot de uitspraak: ‘De poëzie van Vondel moest dus worden klein en, waar hij grootsch trachtte te zijn, zwak of hol.’ (Later mitigeert Gorter zijn uitspraak maar komt toch niet tot een aannemelijke waardering.) Gorters geestverwant Antal Wéber, literatuurhistorikus van rang, schrijft in Kritika 1966/10, dat men naast de boven alles uitstekende Nederlandse schilderkunst, ook aan de vroege burgerlijke revolutie, de scheepvaart en de ontdekkingen denken moet. Grotius en Erasmus worden niet vergeten en voorts krijgen we nog schouderklopjes voor onze uiteenlopende flinkheden. Maar die Hongaren zijn niet mis. Ze hebben het door, dat wij, flinkerikken, ook op het gebied van de literatuur wel wat moesten presteren, voor het bewijs daarvan was er tot nu toe echter in Hongarije geen dokument. Goddank kende Wéber dus niet Holland költökböl (Uit Hollandse dichters, Boedapest, 1925) van Károly Szalay, waarin we kunstwerken vinden van G.J. Antheunis, J.F. Brouwenaar, J. van Droogenbroeck, Q.J. Goddard, H. van Loghem, B.H. Lulofs, C. Maerts, H.B. Peeters, A. Simons, H.A. Spandaw, C.P. Tiele, J. van Walré, W.H. Warnsinck Bzn., en Ir. W.L. Welter. Nicolaas Beets krijgt erin voor vijf gedichten 9 blz. toegemeten, maar Perk, Gorter, Leopold, Van de Woestijne en Dèr Mouw ontbreken.

Hier zitten we voor een hachelijker verschijnsel dan de kultuurhistorische inpassing. Hier zitten we met de wansmaak van de bloemlezer of diens onkundige voorlichters. Szalay was als Hongaars dichter een epigoon, een der gelukkig verdwenen dichterlingen, die menen aan grote dichters gelijk te worden door hen na te volgen. En aangezien de ene afgrond de andere oproept, aksepteerde (een deel van?) de Hongaarse kritiek deze ‘poëzie’. A.G.M. Abbing schrijft (Vragen van den dag, november 1932): ‘De Hongaarsche pers liet zich dan ook niet onbetuigd. Met de warmste woorden van aanbeveling en sympathie werd de verschijning van “Holland költökböl” begroet en tevens de auteur gehuldigd, door wiens talentvollen arbeid men thans in staat was, kennis te maken met den geest van een volk, dat zich door zijn grootmoedig hulpbetoon voor altijd de liefde en dank van Hongarije verworven heeft. In hooggestemde artikelen gaven o.m. Ujság (dagblad, S.), Népszava (dagblad, S.), Magyar-Holland Szemle (ongeregeld verschijnend funktioneel tijdschrift, S.) en Pester Lloyd (dagblad, S.) uitgebreide beschouwingen. Grooter en eervoller was nog de erkenning, die den auteur van officieele zijde te beurt viel. Bij rondschrijven vestigde de Minister van Onderwijs en Eeredienst de aandacht van directeuren en hoofden van daarvoor in aanmerking komende inrichtingen op de verschijning van dit werk en nodigde hen uit, hiervoor bij het taalonderricht gebruik te maken.’

Maar wat heeft in literaire tijdschriften gestaan? Ik weet het helaas niet. Ik weet alleen dat vier jaar na de verschijning van deze bloemlezing in een samenvatting van onze letteren in A literatura almanachja (Boedapest, 1929) deze slotzin stond: ‘Nederland is een prachtig bloemenland, maar in het vaderland van de beroemde bloemkwekers is de bloementuin der literatuur in verhouding bedroevend klein.’

Dank zij Bernáth's bloemlezing hebben de kritici van literaire tijdschriften - dagbladen bereiken mij niet - een gunstiger oordeel kunnen vellen. Wéber zegt bv.: ‘De renaissancistische sonnetten van Hooft en Vondels profetische en de burgerdeugden verheerlijkende (!) barokke poëzie kunnen ongetwijfeld tot het beste van de wereldliteratuur gerekend worden.’ Hetgeen ondanks gelijke premissen een tegengestelde konklusie is aan dewelke Gorter getrokken had. Zo worden de ijzeren wetten van de logika in de literatuur met voeten getreden.

Het wachten is nu op de opneming van Nederlandse poëzie in internationale bloemlezingen, want zover is het nog niet. In de vorig jaar verschenen anthologie, A világirodalom remekei (De meesterwerken van de wereldliteratuur) komt nog niet één Nederlands gedicht voor. Terwijl het in Nederland al lang niet meer mogelijk is de Hongaarse dichtkunst in een internationale bundel te verwaarlozen, is de Nederlandse poëzie in Hongarije nog quantité négligeable. Door de vertalingen van Szalay heeft de Nederlandse literatuur niet de rang gekregen naast Goethe of Baudelaire te verschijnen, het komt mij voor, dat door de aktiviteit van Bernáth onze verzen dit recht verworven hebben. Dit stemt ons jegens Bernáth tot dankbaarheid.