Het Offer des Heeren

[p. 422]

§ ⁺ Een Belijdinge van een vrouwe, genaemt Weynken Claes Dochter van Monicken dam, Weduwe zijnde, de welcke in den Hage gedoot ende verbrant is. Int Jaer. 1527 ¹⁾.

OP den 15. dach Nouembris, so is Weynken Claes Dochter in den Hage geuangen ghebrocht, vant tslot te Woerden, ende de

+ Fol. 243 v^o.

1) De datum van Wendelmoet's executie is 20 November. Zij had toen een half jaar gevangen gezeten.
Over haar, de eerste martelares van het nederlandsche Protestantisme, is het uitvoerigst en het nauwkeurigst gehandeld door de Hoop Scheffer, Geschiedenis der Kerkhervorming in Nederland van haar ontstaan tot 1531, 1873, bl. 581-587. Vooral niet minder hebben wij aan Paul Fredericq's Corpus documentorum inquisitionis... neerlandicae V, 1903, waarin niet alleen alle oorkonden en bescheiden die op haar betrekking hebben of van haar en haar lot melding maken staan afgedrukt, zie de opgaaf daarvan op bl. XXVIII, maar ook op bl. 274-279 het allerzeldzaamste duitsche geschriftje over haar gevangenschap en dood, kort na 1527 verschenen, in zijn geheel is opgenomen. Dit draagt den titel: Ein wunderliche geschycht geschehen jn dem Hag in Holland jm jar MDXXVII, den XX tag Novembris, von einr frawen geheissen Wendelmut Clausen dochter, einr witwe, die do verprendt ist en is waarschijnlijk uit het hollandsch vertaald. Zie Fredericq, t.a.p., bl. 279; Bibliographie, I, bl. 81-91. Het verhaal over haar in het Offer des Heeren, n^o. 4, 1570 en volgende uitgaven, is weêr uit die duitsche vertaling terugvertaald; misschien ook uit eene andere duitsche bewerking van hetzelfde boekje: immers bij grootendeels letterlijke overeenkomst wijkt het ook op sommige plaatsen van dien duitschen tekst af. Dat een hollandsch bericht reeds in 1528 in druk heeft bestaan, blijkt uit de Rekening van den ontvanger der exploiten van het Hof van Holland: Scheffer, t.a.p., bl. 399, en vooral Fredericq, t.a.p., bl. 370-1, 381. Wend.'s lot beslaat eene der aandoenlijkste bladzijden uit de protestantsche martelaarsgeschiedenis, met die herhaalde pogingen om haar te bewegen haar eigen leven te redden, haar weigeringen om dat door herroeping te doen, met dien beul, dien eindelijk de bewondering voor hare volhardende onderworpenheid aangrijpt en die nu zelf haar geloofsmoed wil inspreken: ‘Moeder, blijft by Godt, ende laet u van Godt niet trecken’, fol. 246 r^o: bladzijden, waarbij men natuurlijk soms iets van de kleur op rekening van den verhaler moet stellen, die gaarne dramatisch wil zijn. Maar bij een vonnis, in 't openbaar voltrokken en door en voor tijdgenooten bericht, moeten ook de nadere bijzonderheden wel geloofwaardig zijn.
Het geheele verhaal komt met eenige wijzigingen ook voor in het derde deel van Rabus' Historien u.s.w. (eerste druk 1555), een uittreksel daaruit in Van Haemstede (eerste druk 1559). Zie de Bibliographie.
De vraag, tot welke van de verschillende protestantsche richtingen of gemeenten men Wendelmoet heeft te rekenen, is m.i. in 't geheel geene vraag. In 1527 bestonden ten onzent geene verschillende ‘richtingen’. De geheele, toenmalige, nog weinig scherp bepaalde, reformatorische strooming in ons land, die wij Sakramentisme noemen, heette destijds Lutherij, en niet te onrechte. Zie ook aanteekening 1 op fol. 245 v^o. Speciaal doopsgezind kan Wendelmoet moeilijk zijn geweest (anders Scheffer, t.a.p., bl. 582, en Dr. Hoog, De martelaren enz., bl. 132): de zoogenaamde sporen van Doopsgezinden vóór 1530 hier te lande kan ik niet zien. Dat het Offer des Heeren haar opnam, zal wel zijne reden hierin hebben, dat Monnikendam van 1534 af eene kweekplaats juist van anabaptiste godsdienstigheid is geweest: licht wisten monnikendammer Mennisten van 1560 à 1570 er nog van, hoe Wendelmoet een hunner familieleden was geweest en rekenden zij haar daarom tot de gemeenschap hunner ouders. Maar er was in 1527 juist daar ter stede gelegenheid genoeg om evangelisch te worden buiten het Anabaptisme om: zie Scheffer t.a.p. en Wüstenhoff in Ned. Archief voor Kerkgeschiedenis, 1899, bl. 144, 145.
Over het lied, dat in het Offer des Heeren op het verhaal over Wendelmoet volgt, zie de aanteekening op fol. 246 v^o.

[p. 423]

Graef van Hoochstraten, Stadthouder in Hollant is daer gecomen den 17. Dach des seluen maents. Op den 18. Dach is de voor genoemde Weynken voor den Stadthouder ende vollen Raet van Hollant ghestelt. Daer vraechde haer een: Vrou hebt ghy v wel beslapen ende bedacht op de dingen die v mijn heeren voorgeleyt hebben? Ant. Wat ic gesproken heb, daer blijf ic vast by. Vrag. Ist dat ghy niet anders en spreect, ende v van die dwalinge keert, so salmen v eenen onlijdelijcken doot aendoen. Antw. Is v dat gewelt ^* van bouen gegeuen, so ben ic bereyt te lijden. Vra. Vreest ghy dan den doot niet, die ghy niet gesmaect en hebt? Ant. Dat is waer, maer ic en sal den doot nemmermeer smaecken, want Christus spreect: ^† So yemant mijn woort hout, die en sal den doot niet smaecken inder eewicheyt. ^* De rijcke man smaect den doot ende sal hem eewich smaken. Vrag. Wat hout ghy vant Sacrament? Antw. Ick houde v Sacrament voor broot ende meel, waer ghy lieden dat voor eenen Godt hout, soo // ⁺ segge ick dattet uwen duyuel is. Vra. Wat hout ghy van de heyligen? Ant. Ick en ken geen ander ^* middelaer dan Christum. Vra. Ghy moet steruen, ist dat ghi hier by blijft. Ant. ^† Ic ben al gestoruen. Vra. Bent ghy ghestoruen, hoe cont ghy dan spreecken? Antwoort. De Gheest leeft in my, de Heer ^* is in my, ende ic ben in hem ¹⁾. Vrage. Wilt ghy een Biechtvader hebben ofte niet? Antwoort. Ick heb Christum dien biechte ick: Maer dies niet te min, waer ick

* Joan.19.b.11.

† Joan.8.f.51.

* Luc.16.c.23.

+ Fol. 244 r^o.

* Joan.2.a.1.

† Gal.2.c.20.

* Joa.14.c.20. 17.c.23.

1) Zie aanteekening 1 op fol. 245 v^o.

[p. 424]

yemant vertoornt heb, soo wil ick de selfde gheern bidden, dat sy my dat vergeuen. Vra. Wie heeft v dese meyninge geleert, ende hoe coemt ghy daer toe? Ant. Die Heere die alle menschen tot hem roept: ^‡ Ooc ben ick een van zijn schapen, daeromme hoore ick zijn stemme. Vrage. Sijt ghy dan alleen beroepen? Antwoort. Neen ic, ^* dan de Heere roeptse alle tot hem, die beladen zijn.

Nae veel ander dierghelijcke woorden, is Weynken wederom in den Kercker geuoert: Ende tusschen de twee nauolghende daghen, is sy van menigherley persoonen versocht, ende aengheuochten, naemelyck van Monicken ende Papen, ende vrouwen, ende van haer naeste vrienden. Onder ander quam oock een vrouwe tot haer wt simpelheyt, ende beclaechdese op dese wijse: Lieue Moeder, cont ghy niet dencken dat ghy wilt, ende swijghen stil, soo en sout ghy niet steruen. Doen antwoorde Weynken, segghende: Lieue Suster, het is my beuoolen te spreecken, ende ick ben daer toe beroepen, alsoo dat icket niet swijghen en mach. Vraghe. Soo sorghe ick dat sy v dooden sullen. Antwoort. Oft sy my morghen verbranden, ofte in eenen Sack steecken, dat ghelt my al euen veel: ^† soo het de // ⁺ Heere voorsien heeft, also moetet geschien, ende niet anders, ick wil by den Heere blijuen. Vrag. Hebt ghy niet anders ghedaen, soo hope ick, dat ghy niet steruen en sult. Antwoort: Aen my en is niet gheleghen, maer als ick vanden Sael bouen come, soo schrey ick seer, ende het iammert my, dat ick alle die hupsche Mannen sie, dat sy so verblint zijn, ende ick wil den Heere voor haer bidden.

§ Daer zijn oock twee swarte oft preecker Monicken ¹⁾ by haer ghecomen, de eene als een Biechtvader, de ander als een Onderwijser, thoonende haer dat Cruys, ende sprack: Siet, hier is uwe Heer, uwe God, Sy antwoorde: Dat en is mijn Godt niet, het is een ander Cruys, daer door ick verlost ben, Dat is een houten Godt, werpt hem int vyer, ende wermt v daer by. De ander vraechde haer, den seluen morghen als sy steruen soude, oft sy dat Sacrament niet en wilde ontfanghen, hy wout haer gheerne gheuen. Sy seyde: Wat God wout ghy my gheuen, die verganckelijck is? diemen om een heller ²⁾ oft duyt vercoopt? Ende tot den Paep ofte Monick (die welcke hem verhuechde, dat hy op dien dach Misse gedaen hadde) seyde sy, dat hy Godt op nieu ghecruyst

‡ Joan.10.c.27.

* Mat.11.c.28.

† Mat.6.b.10.

+ Fol. 244 v^o.

1) Dominikanen.

2) ‘Heller’ komt wel in de Middeleeuwen een enkele maal in ons land voor, maar Kiliaen heeft het woord niet, evenmin als ‘gherust’ voor ‘schavot’, dat fol. 245 v^o wordt gebezigd. Beide woorden wijzen dus wel er op, dat ons verhaal uit het duitsch vertaald is, Scheffer, t.a.p., bl. 583; uit ‘hupsch’ op fol. 246 r^o mag men dit niet afleiden.

[p. 425]

hadde. Doen seyde hij: My dunct dat ghy verdoolt zijt. Weynken antwoorde: Dat en can ick niet beteren, mijn Heer, mijn God, ^* die in eewicheyt eer, lof, ende danck sy, heeft my alsoo ghemaeckt. Vrag. Wat hout ghy vanden heyligen oly? Ant. Oly is goet op een slaet, oft v schoenen daer mede te smeyren.

Int midden van de Weecke brachtmense te Houe, Ende als sy nv in die Sael quam, ghinck de Monick tot haer, hou// ⁺dende haer dat Cruys voor het aensicht, segghende: Wederroept doch te voren, eer dattet ordeel gegeuen wort. Maer Weynken keerde haer vant Cruys, segghende: Ick blijue by mijn Heer, by mijn Godt, ^‡ noch doodt noch leuen en sal my daer van scheyden. Doen sy voor den Rechter stont, luysterde de Monick haer int oore, seggende: Valt op v knyen, ende bidt de Heeren om genade. Sy antwoorde: Swijcht ghy, heb ick v niet geseyt, dat ghy my van mijn Heer niet trecken en sult?

§ De Deecken van Naeltwijck sub Commissarius ende Inquisiteur las dat oordeel wt eenen Brief op het Latijnsche, ende wederhalende in Duytsch, sprac op het corte, dat si gheuonden was in een misghelooue vant Sacrament, ende dat sy onbeweghelijck daer by bleef, Ende daeromme besloot hy dat sy een Kettersse waer, ende ouerghaf Weynken inde Weerlijcke handt, met der Protest. dat hy in haren doot niet en verwillichde. Daer nae ginck hy wt den Raedt, met zijn twee Bysitters, als geestelijcke Mannen.

Van stonden aen werdt by den Cancelier ghelesen, als dat sy (nae segghen) halstarrich ware gheuonden, het welcke niet onghestraft en mochte blijuen, Ende dat sy tot puluer soude ghebrandt worden, ende haer goederen al gheconfisqueert worden. Doen sprack Weynken: Ist nv al geschiet? Ick bidde v alle, oft ick yemandt misdaen ofte vertorent hadde, dat ghy my dat vergheuen wilt. Doen sprack de Monick tot haer: Cusset nv uwen Heere uwen Godt een mael. Sy antwoorde: Dat en is mijn Heer niet. Int afgaen van de Raedtcamer sprack de Monick tot haer, dat si onse lieue // ⁺ Vrou soude aenroepen, dat sy voor haer bidden soude. Sy antwoorde: Onse Vrou is in Godt wel te vreden. Monick. Roeptse aen. Weynken. Wy hebben ^* Christum die sidt ter rechterhandt zijns Vaders, die bidt voor ons. Als sy nv van de Sael quam, ende ghinck ter Galghen ofte Gherecht, so seyde de Monick: Siet v Heer een mael aen, die voor v ghestoruen is. Weynken. Dat en is mijn Heer mijn Godt niet, mijn Heer Godt ^† is in my, ende ick ben in hem ¹⁾. Mon. Siet om, wildy alle die schaepkens veroordee-

* Apo.4.b.11.

+ Fol. 245 r^o.

‡ Rom.8.d.38.

+ Fol. 245 v^o.

* Rom.8.d.34.

† Joa.14.c.20. 17.c.23.

1) Het strenge, om niet te zeggen strakke theïsme der Doopsgezinden en Hervormden van na 1560 doet soms vergeten hoe door sommige bewegingen, waaruit zij hier te lande mede zijn voortgekomen, eene pantheïstische ader liep: de Loïsten, David Jorisz., het Huis der Liefde. Natuurlijk is zulk een zeggen als hierboven dat van Wendelmoet niet als wijsgeerige uitspraak op te vatten en niet scherp dogmatisch bedoeld, maar 't kan eene aanduiding van de bedoelde richting zijn. In het Offer des Heeren staat zij hiermede alleen. Zie ook een paar regels verder: ‘Godt en coemt niet de sondaers te oordeelen’ en aant. 1 op fol. 244 r^o.

[p. 426]

len, ende zijn sy alle verdoemt? Weynk. Niet al, ^‡ dat oordeel behoort Godt toe. Monic. Vreest ghy v voor dat strenghe oordeel Godts niet? Weynk. ^* God en coemt niet de sondaers te oordeelen, dan om vrede te gheuen. Mon. Vreest ghy niet dat oordeel, dat ghy in een vyer sult lijden? Weynken. Neen ick, want ick weet, hoe ick met mijnen Heer stae. Op den Gherust ¹⁾ oft Schauot stondt daer een by, die sprack tot Weynken, segghende: Moeder, keert v om tot den volcke, ende bidtse, oft ghy iemandt vertoornt hadt, dat zijt v vergheuen. Dat deede sy. Daer nae holp sy den Meester dat puluer ²⁾ inden boesem steecken. Hier versochtse de Monick wederom met dat Cruys, het welcke sy metter handt van haer stiet, ende keerde haer om, seggende: Hoe tenteerdy my, ^† Myn Heer mijn Godt is hier bouen. Daer nae ghinck sy vrolijck, als oft sy tot eender Hoochtijt soude ghaen, ende sy en ontsette haer aensicht niet eens voor dat vyer. De Monick seyde: Wildy niet steets ende vast by Godt blijuen? Weynk. Jae ick voorwaer. Monick. Nv moet ghy terstont int vyer ghaen, nv wederroept noch. Weynk. Ick ben wel te // ⁺ vreden ^‡ des Heeren wille moet gheschien. Monick. Dat en is des Heeren wil niet, de wille Godts is uwe heylighinghe. De Hencker sprack: Moeder blijft by Godt, ende laet v van Godt niet trecken. Midlertijt ghinck dese vrome Heldin alleen onueruaert nae de banck toe, ende voechde haer selfs aen den Staeck, daer aen mense verbranden soude, ende seyde alsoo: Staet de banck oock vast, sal ick niet vallen? Daer nae heeft die Hencker de coorden bereydt, daermede dat hyse worgen soude, de vrouwe dede af haren halsdoeck oft sluyer, ende voechde de strop aen haren Hals. Doen riep de Monick: Wendelmoey wilt ghy oock gheern steruen als een Christen mensche? Antwoort. Jae ick. Vrage. Ghy verloochent alle Ketterie. Antwoort. Jae ick. Vraghe. Dat is ghoet. Daer en bouen ist v oock leedt, dat ghy ghedwaelt hebt. Antw. Ick heb voormaels wel ghedwaelt, dat is

‡ Heb.10.d.30.

* Luc.9.f.56. Joan.3.b.17. 12.e.47.

1) Zie aanteekening 2 op fol. 244 r^o.

2) Eene niet ongewone verzachting van de doodstraf op den brandstapel; soms nog gepaard met verworging. De veroordeelde kreeg op de borst tusschen het hemd een zakje met kruit, dat dan tegelijk met het stroo werd aangestoken. Was hij niet geworgd, dan verstikte hem de rook of raakte hij althans buiten kennis. Ook fol. 249 r^o komt dit voor. Zie Dr. Hoog, De martelaren der Hervorming, bl. 182; Bibliographie, I, p. XIII, XIV.

† Act.7.g.55.

+ Fol. 246 r^o.

‡ Mat.6.b.10.

[p. 427]

my leedt, maer dit en is gheen dwalen, maer den rechten wech, ende ick blijue by Godt. Als sy nv dat ghesproocken hadde, doen ghinck die Hencker toe, om haer te verworghen, ende als sy dat gheuoelde, sloech sy haer ooghen neder ende hupsch toe, als oft sy in eenen slaep geuallen waer, ende heeft den gheest ghegheuen, den twintichsten Dach Nouembris. Anno. 1527.

DE Heer moet zijn ghepresen

Van zijn goedertierenheyt
Dat hy altijt wil wesen
By die ^* nieu zijn verresen
En hebben tquaet afgheleyt.

Dit machmen claerlijck sporen

Aen die vrouwe Weynken Claes
^† Wt God zijnde gheboren
^‡ Wiens woort sy had vercoren
Tot haerder troost ende solaes.

Geuaen lietmen haer bringen

In den Haech voor dOuerheyt
Met vragen sy haer aenginghen
Of sy bleef by die dingen
Die sy voor heen had gheseyt.

Tgeen dat ick heb gesproocken

Blijf ick vast by, heeft sy verclaert

* Rom.6.a.4. Coll.3.a.1.

† 1.Joan.3.a.9.

‡ Ps.119.l.103.

[p. 428]

 

Sy mochten tvyer wel stoocken

 

Om branden ende roocken

 

Sy was daer niet voor veruaert.

 

Een wasser die daer taelde ¹⁾

 

Vraechde noch vant Sacrament

 

Daer op Weynken verhaelde

 

Dat ²⁾ meel was datmen maelde

 

En tbroot eenen Duyuel blent ³⁾.

 

Hy seyde: Ghy moet steruen

 

Ist saeck dat ghy hier by blijft

 

Maer om tRijck Gods te eruen

 

En die ^* Croon te verweruen

 

Was sy door Gods cracht gestijft.

 

Dus ist oordeel gegeuen

 

Dat sy sou worden verbrant

 

Maer duer Gods geest gedreuen

 

Gaf sy willich haer leuen

 

Ouer in des Heeren hant.

 

Die Monick sachmen loopen

 

Om die vrouwe met zijn cruys

 

Die lueghenen met hoopen

 

Ginck hy aldaer ontknoopen //

 

⁺ Om haer brengen tot confuys.

 

Hy haer also seer quelden

 

Dat iammer was en verdriet

 

De Buel dies oock ontstelden

 

Moeder (was zijn vermelden)

 

Laet v van Godt trecken niet.

 

Sy halp den puluer steecken

 

Selfs tot haren bosem in

 

Siet wat daer is gebleecken

 

Van selfs is sy ghestreecken ⁴⁾

 

Totten pael als een Heldin.

 

Sprack: sal ick niet afuallen

 

En staet de bancke oock vast

 

Daer ginck de Monick rallen ⁵⁾

 

En had met zijn loos callen

 

Die vrouwe noch geern verrast.

 

Mer sy ginc haer selfs voegen

 

Seer blijdelijc aen den pael

1) Zeide, sprak.

2) Voor ‘dattet’, dat het.

3) Dom.

* 2.Ti.4.a.8. Apo.2.b.10.

+ Fol. 247 r^o.

4) Getreden.

5) Snappen; zotteklap uitslaan.

[p. 429]

 

Wel ginct na haer genoegen

 

Maer die Sophisten wroegen ¹⁾

 

En Godloosen altemael.

 

De Buel trat aen om worgen

 

Doen sloot sy haer oogen fijn

 

Hebbende int hert verborghen

 

Een trooster niet om sorgen ²⁾

 

^* Verlangende thuys te zijn

 

Dus lieffelijck ^† ontslapen

 

Is Wendelmoe in den Heer

 

Maer Monicken en Papen

 

Die naet Christen bloet gapen

 

Versaet worden sy nemmermeer.

finis. //

1) Het praesens om het rijm; òf: ‘zij wroegden hem (zich)’, hadden leed, n.l. over de blijdschap, die zij toonde te gevoelen; òf: ‘zij wroegden haar’, bleven haar beschuldigen.

2) Naar ik vermoed, is alleen om de welluidendheid ‘niet’ vóór in plaats van achter ‘om’ geplaatst. ‘Sorgen’ is vreezen; derhalve: ‘een trooster om niet te zorgen’ = zulk een trooster dat zij niet behoefde te vreezen.

* 2.Cor.5.a.8. Phil.1.c.26.

† Act.7.g.60.

+ Fol. 246 v^o.

1) Zeker een lied, dat boven de meeste andere, die in het Offer des Heeren aan de brieven en testamenten van iederen martelaar zijn toegevoegd, uitmunt door denkbeelden, taal en klank. 't Is dan ook van die alle bijna het éénige, dat in ruimer kring bekend is: Van Vloten, Nederlandsche Geschiedzangen, Busken Huet, Het Land van Rembrand, allerlei geschiedkundige boeken namen het op.
Hoewel de uitgevers van n^o. 4, 1570 al die liederen hun werk noemen, spreekt Scheffer van dit als van 't werk van een tijdgenoot, t.a.p., bl. 431; ook Fredericq, t.a.p., bl. 283, ondanks de tegenspraak van Wieder, bl. 106. Geheel onmogelijk kan ik Scheffer's meening niet achten, als wij bedenken dat het lied, aan den brief van Willem Droochscheerder toegevoegd, van de hand van den martelaar zelven is, fol. 256 r^o.