¶ Gheprent aen dijseren waghe Thantwerpen
|
-
eind1
-
radt van fortunen; meer gebruikelijk is:
rat van aventuren (Mnl. Wdb.). Dit rad vindt men vaak afgebeeld met menschen of
dieren, aan de uiteinden der spaken op het wiel zitttend.
-
eind13
-
hach hach hay; aldus lachen
meestal de duiveltjes en de sinnekens in de kluchten en de komische tusschenspelen; zie Ned. Wdb.
i.v.
-
eind16
-
caelgie, man of vrouw van
de wereld, zooals ook bij A. Bijns, Ref. (ed. Bogaers) II 5; maar ook: modepop,
dandy (Ned. Wdb.). Het schijnt een zestiendeeuwsch woord te zijn; volgens het Ned. Wdb. III
1956 ontleend aan fr. caille, kwartel; ook in Frankrijk reeds caille
‘personne d'esprit frivole’ (Godefroy). Caelgie komt ook voor bij
Everaert III 298, 366; VII 158; VIII 116 en Trou moet blijcken, blz. 39. Zie voor
dergelijke vogelnamen Muller in Tijdschr. XIX 192 en XXV 22-24; en verg
juper, 214 A.
-
eind17
-
in de handelinghe van aurum et argentum
comen, eig.: het in handen krijgen, behandelen van, het beheer krijgen over goud en zilver,
over het geld. Verg. Ned. Wdb. V 1915 o.a. ‘Die in de handeling van het geld is, komt er wel
schadeloos af’.
-
eind42
-
u god: u kan een vooruitschrijving van
het op god volgende u zijn, maar uw god, spottend gezegd, is ook niet
onmogelijk (u in plaats van uw ook reg. 44 u engienen, voorts 76, 167).
Verg. Reinaert I 526 en Ned. Wdb. V 187 vlgg.
u tweester, u tweeën, u beiden; verg. Everaert XVII 10: ons
tweester; Sacrament v.d. Nyeuwervaert, 366; Belg. Museum VI 327 (Abuys): wij
tweestere; Trou moet blijcken, Hanneken Leckertant, 364; Ste Trudo, 1819:
hun tweestere.
-
eind47
-
op daerde, ook 385; verg. 171
onder den hemele; beide, verbonden met sijnde, vaste termen voor:
levende.
-
eind53
-
Boevynns, 1: Boevynes,
Bouvines, in het N. v. Frankrijk, niet ver ten Z.O. van Rijsel, gelegen. Hier in woordspeling
met boef (bouve) gebruikt; verg. Mnl. Dram. Poëzie2, blz. 530, 695 vlg., en voorts de
spelingen met Uytkercke enz (zie 403 A).
-
eind60
-
Een heilige verheffen is
een vertaling van mlat. elevare. Elevatio is in ruimeren zin iedere verplaatsing
(=translatio) der overblijfselen van een heilige, welke geschiedt met het oog op een
uitgebreidere vereering. Meestal had (en heeft) die elevatio (opheffing) ook in
letterlijken zin plaats; zie het ‘Leven van Sinte Kunera B iiij ro’: ‘Die heylighe bisscop nam
dat weerdighe lichaem metter dwelen ende huven ende verhievet wt ter eerden met love ende met
sanghe met priesteren ende clercken te Renen in der heyligher kercken ende hevet seer eerlycken
verheven in een casse’. Deze oorspronkelijke beteekenis wordt echter gewoonlijk niet meer
gevoeld, zoo ook hier.
-
eind66
-
Sinte Lorts. De naam is afgeleid van
lortsen, leuren met iets, venten, en vervolgens: sluiken, smokkelen, knoeien;
lortser, knoeier, bedrieger (Mnl. Wdb.). Het kennelijk verwante lueren,
leuren heeft dezelfde beteekenisverandering ondergaan. (Mnl. Wdb. i.v. loren).
Een zeer veel voorkomende uitdrukkig, vooral bij A. Bijns, is de combinatie: leuren en
seuren, imponere alicui, fraudare aliquem (Kil.). Kiliaan heeft verder:
soren, fallere, decipere, en soren, seuren (vetus) suffurari, sublegere.
Deze woorden of hun afleidingen worden alle in verband met Sinte Lorts gebruikt.
Verg. verder flortssa (zie i.v.) van flortsen en futselboec
(zie 384 A). Zie ook V. Helten, Taal- en Letterbode IV 205, over
deze en andere verwante woorden, waaronder ook morsen (Joncker
Mors: zie de Inl.), die alle beteekenen: bedriegen, knoeien. A. Bijns
gebruikt deze woorden herhaaldelijk. Zie ook de Inl.
-
eind73
-
ic en derfs niet wanen, gen.
afhankelijk van niet; evenzoo 133, 209, 297.
-
eind81
-
casse, kas(t), waarin inz.
reliquieën bewaard worden; verg. fr. châsse (Littré) en Mnl. Wdb. i.v. Ook
schrijn, rijve genoemd; maar misschien is met deze benamingen meer speciaal een kist
bedoeld als de Ursulaschrijn in Brugge. Beslaen in een casse, in een kas
sluite, zooals men de overblijfselen van heiligen doet, ten einde ze als voorwerp van vereering te
kunnen uitstallen. Zie de Inl. en verg. Ned. Wdb. V 461 iets of iemand in goud
beslaan.
-
eind82
-
als vier van vlasse, dus: heftig
brandend. Verg. Cornelissen en Vervliet, en Antw. Idiot. en
Harrebomée: vier bij vlas brandt wonder ras (van jongelieden
gezegd).
-
eind83
-
moghen, verg. 479. De
schrijver heeft bij elc aan allen gedacht; iets dergelijks ook reg. 137 en
315, zie de aant.
-
eind86
-
cassenaer, eig. een der
namen voor de ‘quaestores eleëmosynarii’ (Kil.); maar deze stonden door de vele misbruiken
niet heel gunstig bekend; vandaar dat cassenaer, caspape, muulstooter, rijvedragher
gewoonlijk in ongunstige beteekenis voorkomen; Kiliaan verwijst bij al deze
woorden naar kasboeve, kasjaegher, iem. die met valsche relieken reist. Zie de
Inl.
-
eind88
-
den aert van elcker taelgen, allerlei
manieren of wijzen van handelen; verg. A. Bijns, Ref. II 5a: ‘volcxken van lichter
taelgen’; taelge is het fr. taille, snit (Littré).
-
eind94
-
om wel verdienen, tegen goede belooning,
voor een goede verdienste.
-
eind100
-
wilt droefheyt vellen, een
typische rederijkersuitdrukking voor: wees verheugd. Derg. zegswijzen vindt men ook reg. 158
ic moet vruegt vermeeren; 183 maect gheenen rouwe; 364 dies
vruecht wast; 490 hoedt van mesbaer u; 506 wilt nu versoeten druck
ende lijden.
-
eind105
-
ghetommeert, uit
mlat. tumbatus, sepultus (Ducange), begraven, gesloten, gezegd van het lichaam of de
reliquieën van een heilige, die in de kas gesloten worden; zie 60 A en 81 A; verg. mnl.
tomme.
-
eind114
-
volgen op den ganc; verg.
iemand in zijn gang volgen, hem volgen, terwijl hij gaat, dat volgens Ned. Wdb. IV
207 in Vl. België gebruikelijk is. Verg. ook: op den voet volgen, op de hielen.
-
eind115
- Verg. Boom der
Schriftueren (uitgave Dr. Schotel), blz. 28, waar ‘Menschelike
leeringe’ zegt:
Die doe ic wassen, verhueren by den iare,
Daerop doe icker menich lecken en brassen’.
-
eindna 117
- Lees tonen of tonende
sijn i.p.v. tonende.
-
eind120
-
nabesaet. Dit vreemde
woord komt ook voor bij Everaert V 33: Tnaebesaet es thuutcoy,
naar het schijnt, een spreekwijze of spreekwoord met beteekenis: er is geen geld meer. Prof.
Muller vermoedt, in verband met besaden, bezaaien, zaaien,
besaedde, besaetheit, besaetsel, te veld staande oogst (Mnl. Wdb.), dat
nabesaet zooveel is als: nazaaisel, t.w. hetgeen later gezaaid is (zomerkoren?); en
vergelijkt uutcoy met uutkercke; de geheele uitdrukking zou dan
ongeveer beteekenen: het is mis met den naoogst, alles is op; verg. tgraen es
uutgedorschen (Everaert I 523). Ook in ‘Nyeuvont’ beteekent nabesaet
blijkbaar geld. Hoe is die beteekenis te verklaren? Hangt het woord op een of andere wijze samen
met de toespraak (afgedrukt bij Eekhof, a.w., blz. 19 vlg.), die een van de
questierders, na de plechtige inhaling, in de kerk placht te houden, en waarvoor het vierde
Lateraanconcilie van 1215 een vasten vorm had vastgesteld, die eeuwenlang het voorbeeld voor
dergelijke preeken bleef? Die toespraak luidde als volgt: ‘Daar wij allen, gelijk de apostel zegt,
eenmaal voor Christus' rechterstoel zullen staan, om te ontvangen, naar hetgeen we in het lichaam
hebben gedaan, hetzij goed, hetzij kwaad: zoo past het ons dien dag des oogstes met
werken der barmhartigheid waakzaam te gemoet te treden en met de gedachte aan de eeuwige
dingen hier op aarde te zaaien, wat wij eens met rijke vrucht in den hemel zullen
oogsten, als loon ons door den Heer beschikt. Laat ons dus een vast vertrouwen
hebben en vurige hoop koesteren, daar hij die spaarzamelijk zaait, ook spaarzamelijk
zal maaien, maar die in zegeningen zaait, ook in zegeningen
maaien zal ten eeuwigen leven. Aangezien het klooster tot onderhoud van broeders en
van behoeftigen, die daarheen samenstroomen, geen middelen bezit, zoo vermanen wij u, bevelen u
in den Heer en gelasten u, tot vergeving uwer zonden: dat gij van de goederen u door God
geschonken, vromelijk uwe aalmoezen en liefdegaven schenkt, opdat door uwe hulp de nooddruft
der armen worde gelenigd en gij door deze en andere goede daden, welke God u in het hart geeft,
de eeuwige vreugde zult mogen verwerven.’ (De spatieering is van mij.) Hangt
nabesaet nu hiermee samen, dan zou het misschien een theologische term kunnen zijn,
beteekenend: 1o. goede werken, 2o. geld. Zoo niet, dan is nabesaet misschien: 1o.
nazaaisel, natuurproducten, 2o. geld. De gaven, die de menschen aan een heilige brengen, bestaan
vaak in naturaliën. Zoo wordt St. Hubertus ‘ghedient mit ghelde, mit sulvere, mit coren, mit
vlasse, mit wasse, mit wolle, mit levenden herten ende mit stommen beesten’. (Eekhof, a.w., blz.
80); verg. ook Boom der Schriftueren, blz. 28: ‘Verckens, hoenders, ic neemt al gheware, Die
niet en geeft, niet en heeft van minen aflaten.’ Waarin het nabesaet voor Sinte
Lorts bestaat weten we niet; alleen ‘keerssen seer groot van wasse’ (reg. 418) worden
genoemd. Hoe het zij, of nabesaet een theologische term is (verg. trapkens
onttellen 143 A) of rechtstreeks van natuurproducten op geld is overgebracht (verg. Everaert
t.a.p.), na- blijft toch eenigzins vreemd.
-
eind122
- u, in: hoort u, schijnt
een verschrijving te zijn voor: hoort ow, dat overal elders in het stuk voorkomt; zie
Woordenlijst op ow.
faelge, falie, wijde mantel, huik, ook sluier (Mnl. Wdb.); Stallaert en
Cornel.-Vervliet beschrijven de falie als een zwarten zijden of stoffen lap, volgens de laatsten met
franje aan de uiteinden, volgens Stallaert over hoofd en schouders geslagen en aan weerskanten laag
neerhangend; Kiliaan heeft: falie, palla, cyclas, vestis muliebris
spatiosa, totum corpus circumdans: calyptra, rica. Gaat men met deze gegevens de
vijftiendeeuwsche schilderijen en houtsculptuur na, dan vindt men overal, vooral door Madonna's en
engelen gedragen, een overkleed of mantel, bestaande uit een grooten, soms met franje, zeer vaak
met edelgesteenten, langs de randen versierden lap, die over de schouders of over hoofd en
schouders geslagen, tot op den grond neerhangt. Vaak wordt deze mantel met beide armen
opgehouden, zóó dat over iederen arm de mantelrand als een lus valt, of zóó, dat bijv. de linkerarm
de rechterslip, over het lichaam als een soort schort getrokken, draagt. Dit kleedingstuk komt het
meest met de beschrijving der falie overeen; slechts vindt men op de schilderijen
meestal een andere kleur dan zwart. Ook De Cock, Spreekwoorden en
zegswijzen, blz. 135 vlg., beschrijft de falie, met een aanhaling uit M. Alb. Dubois,
Types et costumes p. 83, als ‘un vêtement de soie noire garni de franges à ses
extrémités, dans lequel les femmes se drapaient en s'en couvrant la tête et en en ramenant les bords
qu'elles croisaient devant elles de façon à ce qu'ils formassent sur la robe une sorte de tablier’;
van de middeleeuwen tot vóór een 30-tal jaren bleef, volgens De Cock, deze mode bijna
onveranderd bestaan. Verg. verder de in het Mnl. Wdb. aangehaalde plaatsen en Antw.
Liedb. V 7: ‘een saeyen faelgie’, voorts ook Erasmus,
Colloquia (uitgeg. door Petrus Rabus), blz. 422 (Senatulus):
‘Rursus mutato cultu [feminae principes] sumserunt flammea nigra bysso. Id foeminarum vulgus
non solum ausum est imitari verum etiam addiderunt fimbrias aureas, denique et gemmas’. De
faelge is dus, dunkt me, een mantel uit één lap, meestal zwart, soms met franje, soms
met edelgesteenten als éénig sieraad voorzien, maar dan volgens Erasmus' Senatulus minder deftig.
De stemmigheid van de faelge past uitstekend bij de ‘enghe meyskens’.
Hiermee komt overeen de mededeeling van Cornel.-Vervliet, dat in de Kempen nog de falie bij
lijkdiensten en begrafenissen gedragen wordt: van stemmige mantel is de falie rouwmantel geworden
(zie Verwijs, gloss. op Sp. Brab.). Zie ook Mnl. Wdb. i.v. Nog dient opgemerkt dat in de
Synonymia Latino-Teutonica flammeum (zie de aanhaling uit Erasmus) met ‘doek,
hooftdoek, doekenhuive, fland. sluier’ vertaald wordt, waaruit duidelijk blijkt dat een zeer dunne
stof bedoeld is, wat ook een vereischte is voor een kleedingstuk, dat over het hoofd geslagen, tot op
de voeten hangt. Een faelge draagt waarschijnlijk de rechts op den voorgrond
knielende vrouw op houtsn. II.
-
eind123
-
quackernelleken,
bekoorlijk, dartel meisje (Kiliaan); verg. Tijdschr. XXI 95, ref. van 1524: aerdighe
quackernellekens, en St. Trudo 2548: een quackernelleken, altijd in eenigszins
ongunstigen zin. Zie ook Ned. Wdb. i.v.
-
eind125
-
bonetken, muts(je),
dikwijls versierd, behangen, doorstict, met snijden nestelkens met vergulden
spannekens (274 vlg.); volgens 125 door sommige jongelui over dweers
gedragen, wat misschien een bepaalde mode is, mogelijk ook, zooals ook nu nog, een teeken van
joligheid. Draagt misschien de jonge man met de muts met pluimen op houtsn. II zijn
bonetken overdweers? De veeren staan vóór op de muts, terwijl ze gewoonlijk op zij
staan, zooals bijv. op een prent van Dürer (Bartsch 94, afgebeeld in Klassiker der Kunst no. 101).
We kunnen niet geheel op de houtsneetjes vertrouwen, waar we bijv. de anders veel voorkomende
doorsneden wambeysen niet aantreffen; maar voor de verschillende vormen van het
bonetken zijn ze interessant. Op houtsn. II en III draagt Hardt van
Waerseggen een klein rond mutsje met één klep van achteren, die opgeslagen is. Dit mutsje
wordt bijv. ook gedragen door Philips den Schoone op een schilderij in het Gotische Haus te
Wörlitz (Brügger Ausstellung no. 103, Pigmentdr. Bruckmann). Cleyn Vreese draagt
een muts met rondom opstaanden rand, waar van voren, als 't ware, een stuk uitgeknipt is: een
vorm, die zich uit het vorige mutsje ontwikkelt; verg. o.a. Lucas van Leyden, Esther voor Ahasverus
(Van der Kellen, Rijksprentenkabinet, LXVII), waar de man midden-rechts op den achtergrond
zoo'n muts draagt. Een derde ‘bonetken’ is dat van Practijke op houtsn. I en
III, waar aan den voorkant een afzonderlijke klep voorkomt, die achter de uitstaande punten van de
achterklep verdwijnt; zie o. a. Lucas Cranach d. A., mansportret (Handzeichnungen der Albertina
400) en Lucas van Leyden, David voor Saul harpspelend (Van der Kellen, a.w., VII). Een vierde
muts draagt Loosheyt; daar schijnt de eene punt van de klep zeer lang en achter de
andere gelegd te zijn, terwijl een broche of spanneken duidelijk aangegeven is;
waarsch. een muts als Karel V draagt op een houtsnede van Hieronymus Hopfer (Inkunabeln der
Radierung, IV, uitgeg. d. Gustav Pauli). Hier ziet men ook duidelijk wat bedoeld is met
vergulde spannekens (hier natuurlijk van goud). Een dergelijke muts is waarschijnlijk
ook die met de veeren op houtsn. II. De sijden nestelkens van reg. 274 zijn op de
houtsnede nog niet aanwezig. Die komen pas in gebruik, wanneer de kleppen van de muts zoo groot
worden, dat zij boven op de muts samengebonden moeten worden. Zoo'n muts dragen bijv. de z.g.
Erasmus van Lucas van Leyden in het Museum Teyler (Kleinmann, Teekeningen v.
oude meesters) en veel personen, die Dürer op zijn reis leerde kennen en teekende. Onze
houtsnijder is blijkbaar nog een mode ten achter.
-
eind126
-
aessack, eerst spijszak, dan
zak voor geld of andere dingen, tasch, buidel (Ned. Wdb.). De aessack wordt vaak
met een gordel om het middel gedragen; zoo ziet men er bijv. een zeer mooien op de aanbidding der
Drie Koningen van Rogier van der Weyden in de Alte Pinakothek in München (afgebeeld o.a.:
Klassischer Bilderschatz no. 523).
-
eind129
-
also lief, ongeveer hetzelfde als
liever (Mnl. Wdb. IV 576); ook nu nog: ál zoo lief.
-
eindvoor 131
-
Schoontooch (Scoon Tooch), schoone schijn, die zich mooi
toont, voordoet; zie de Inl. blz. 21, en verg. tooch vertooning, tableau vivant en den
vorm toecht 491, en verg. ook reg. 276. Ofschoon tooch vanouds meer
Wvl., toon de Antw.-Brab. vorm is (verg. 273), kan omstreeks 1500 deze Vl. vorm
natuurlijk wel in Antwerpen bekend geworden zijn.
-
eind133
- Hier spreekt de zot tot zijn marot en herhaalt
zoogen. haar woorden, zooals dat verder telkens gebeurt.
-
eind134
-
venus cameriere, eig. Venus'
kamervrouw. Verg. A. Bijns, N. Ref. XVI, XXXVIII; Tijdschr. XXI 86, ref. van
1524; Pol. Balladen en ref. (ed. Blommaert) blz. 131: ‘Vrou Venus nichten’, en Kalff, Gesch.
d. Ned. letterk. II 69, 70.
Overwegingen wie er al dan niet in het ‘gilde’ thuis behooren, zooals hier, vindt men ook in de
oproeping tot het ‘gilde vander Blauwer scuten’, reg. 237. vlgg., waar
gesproken wordt over de ‘wiven’, die niet in het ‘gilde’ mogen treden. Maar wat heeft
die ‘mildheid’ te maken met het lidmaatschap van de ‘gilde’?
-
eind138
- Verg. Antw. Liedb. L 5: ‘Al
soudet ghi cleederen hueren daer ghi mede ter feesten gaet’ en Everaert XXXI
78.
-
eind143
-
trapkens ontellen (onttellen).
Verg. A. Bijns, N. Ref. XXXVIII h, waar tot een jonge vrouw, die haar afwezigen liefste trouw wil
blijven, gezegd wordt:
‘Daer gaet zoo menich frisch man op tstrate;
Verkiest eenen, die recht tordt op sijn solen.
En sorcht niet; aen tvertieren leyt de bate.
Ic rade u tbeste, want ghij dunckt mij dolen:
Onteldt vrij een trapken, het blijft wel verholen;
Hij acht u licht letter, die ghij dus zeer mindt.’
en N. Ref. XL a op den ‘stock’: ‘Ic mocht ooc van rouwe aen een ander slaen’:
Dat mijn liefken mij heeft een trapken onteldt?
Te recht ben ic ontsteldt.
Zijn eygen wercken hebben dontrouwe ghemeldt.’
en LVIII, waar in b, d, f, h de ‘stock’ luidt: ‘Onteldt hij u een trapken, ontelter viere’,
als antwoord op den ‘stock’ van a, c, e: ‘Mijn trouwe werdt met ontrouwen geloondt.’
Een zelfde gesprek dus als in XXXVIII. Verder LXII b: trappen onttellen. Zie ook
De Roovere, Rethoricale Wercken, blz. 177:
‘Mishoude ter eerster missen ghemelt
Die anderen menighen trap ontelt.’
Voorts Bruer Willeken in De Roode Roos: nadat ‘Ducht voor misdoen’ de
verschillende trappen van de ladder der geestelijkheid, die beklommen moeten worden, opgenoemd
heeft, zegt ‘Halff Verdoelt’ (reg. 243 vlgg.):
‘Moet men oyck soe nau passen en stellen?
Mach men onsen Heer geenen trap ontellen?
Voer wijsheyt, leven in sotternyen?
Voer reynicheyt, spelen met amyen
Heymelyck, secreet en anders niet?’
(Wijsheyt en reynicheyt zijn nl. twee van de trappen.) Ook Harrebomée vermeldt
deze zegswijze i.v. trap, en verwijst naar Gheurtz. De uitdrukking beteekent, zooals uit
deze aanhalingen blijkt, van gelieven of man en vrouw: elkaar ontrouw worden. Is nu trappen
onttellen een theologische term (evenals nabesaet(?) en slaet hant
aen), onder geestelijken gemeenzaam bekend en zoo ook op het dagelijksch leven
toegepast? Dan vindt men misschien de verklaring in de trappen, die o.a. Ruysbroeck noemt:
‘van den grade der mynnen myt VII trappen’. Het geestelijk leven toch wordt vanouds
voorgesteld als iets, dat in de hoogte boven den mensch ligt, en waarheen hij slechts geleidelijk kan
komen door een ladder of trappen, d.i. treden op te klimmen. Onttellen (zie
Woordenlijst i.v.), door valsch tellen onthouden, in het getal te kort doen, komt o.a. voor bij
Ruysbroeck II 172; maar of de uitdrukking eenen trap onttellen een
theologische term is, weet ik niet. De bedoeling van de regels uit Bruer Willeken echter is: Mag men
onzen Heer niet een trap van het geestelijk leven te kort doen door valsch tellen, nl. door er iets
anders voor in de plaats te stellen. Dit in de plaats stellen nu wijst er misschien op dat de term
onttellen al niet meer begrepen werd, zoodat deze toepassing van de uitdrukking
misschien jonger is. In dat geval zou de uitdrukking waarschijnlijk omgekeerd een term uit het
dagelijksch leven kunnen zijn, ontleend aan een of ander spel; verg. een screve
ontscriven, in Playerwater, reg. 200, hetgeen blijkbaar hetzelfde beteekent en dat zeker
ontleend is aan een spel, waarbij de gemaakte trekken door streepjes met krijt op een leitje werden
aangeduid (zie het Mnl. Wdb. i.v. screve). De uitdrukking kan dan in De Roode Roos
toegepast zijn op het verkeer, de ‘rekening’, waarin de mensch met God staat (verg.
Elckerlijc). De uitdrukking komt vooral voor in den diminutiefvorm: een trapken
onttellen, trapkens onttellen, ontrouw zijn, ook: overspel plegen; eigenaardig dat we juist in
deze beeldspraak het verkleinwoord vinden. Woorden als onttellen zijn:
ontwegen, ontrekenen, ontmeten, ontschrijven, ontkijven (zie Ned. Wdb. i.v.), alle in
dezelfde toepassing op het bedriegen, te weinig geven.
-
eind145
-
Truye, Truyken,
evenals 321, vrouwennaam met ongunstige bijbeteekenis (zie Oudemans), zeker mede ten gevolge
eener woordspeling met truye, sus, scropha (Kiliaan). Daarentegen
reg. 498 truye ons gheyte: zie de aant.
-
eind146
-
ketsmerie. Ketsen (=
kaatsen < ofr. cachier, nfr. chasser), (heen en weer, ook:
op -, om iem.) jagen, loopen; zie Mnl. Wdb. en De Bo, die dit woord kent voor:
nnl. jagen, een paard langs de vaart drijven, dat een schip voorttrekt, en ook de
bakten (wat in eens in een oven gebakken moet worden) rondhalen. Ook kent De Bo
ketsepeerd, ketspeerd, voor: een jaagpaard. Voor dergelijke karweitjes gebruikt men
niet de beste paarden; dus: oude knol. De beteekenis: afgebeuld jaagpaard heeft
ketsmerie m.i. in de bij De Jager, Frequent. I 271 aangehaalde plaats
uit de Antwerpsche spelen van Sinne, waar gezegd wordt van de lieden, die de
ambachten uitoefenen:
‘Waken en braken, niet dan miserie,
Tsvyants ketsmerie elck hoot voor hoot is
Nymmermeer ghedaen voor dat men doot is’.
Vervolgens is ketsmerie toegepast op een oude vrouw, waarbij echter zeker ook in
het spel is de bijgedachte aan de andere beteekenis van ketsen: banen. Zie ook
Kiliaan: ketsen, cursare; verg. ook loopsch. Hier heeft
ketsmerie deze tweede beteekenis, waarmee ook Kiliaan's vertaling ‘equa lasciva,
mulier lasciva’ overeenkomt.
-
eind151
- Volgens het Ned. Wdb. V 1785 kan niet
alleen de uitdrukking: slaat hand aan de kaars (maak een begin, vang aan) maar ook
de zegswijze Hand aan, gij zult gevader worden, uit een onderdeel van de R C.
doopplechtigheid verklaard worden, waarbij door den priester een kaars aan peter en meter in de
hand wordt gegeven, waarna hij hun (met de woorden Accipe lampadem ardentem
enz.) hunne verplichtingen gaat voorhouden. Hier vinden we deze woorden bij het intreden in een
broederschap, dus bij een inschrijving in de registers, evenals dat bij den doop gebeurt. Dus: treed
toen stort uw bijdrage, en gij zult lid van het gilde worden en aandeel hebben in de daaraan
verbonden voordeelen.
-
eind167
-
tsus, stil, zacht! Verg.
Everaert X 197, XVI 136, 354, XVIII 492; Boom der schriftueren,
blz. 31; Trou moet blijcken (op verschillende plaatsen); Leuv. Bijdr. IV 162 en ook
Bredero, Klucht van de Koe, reg. 628.
-
eind168
-
met den mele van tuyl bestoven; verg.
A. Bijns (Leuv. Bijdr. IV 329) in een ref. over ‘esels’:
‘Men vindt heendaechs veel esels in secreten,
Al en hebbense alle gheen langhe ooren
Die metten meelsack van tuylen zyn gesmeten:
Theeten wyse en tsyn verborghen dooren’.
Het schijnt dat in deze twee zegswijzen een paar uitdrukkingen door elkaar loopen. Een veel
voorkomende uitdrukking is: Hij is van of met het meel bestoven, dat volgens
Tuinman II 157 gezegd wordt ‘van die de wijste niet zijn’ en beteekent: hij is
te dicht bij den molen geweest, hij heeft een slag van den molen gekregen, dus: hij is gek, dwaas;
verg, Ned. Wdb. II 2185 i.v. bestuiven en Antw. Liedb. L. Daarnaast bestond
tuil, vooral voorkomende in de uitdr. synen tuyl tuylen, furere suum
furorem (Kil.): waarschijnlijk een Friesch woord tule, scherts, boert (‘Du moast
dyn tultsjes mar ut tulje’, uw dwaasheden maar botvieren: W. Dijkstra, Friesch
Wdb.); verg. o.a. ‘haren sinlijcken tuyl laten sy elck tuylen’ (A. Bijns, Ref. III 55 g) en
‘Cryters, byters die haren tuyl willen tuylen’ (Leuv. Bijdr. IV 214), verder
uittuilen. Dit tuyl schijnt met den plaatsnaam Tuil (in
Gelderland) in woordspelend verband gebracht te zijn, waardoor de uitdrukking: hij is van
Tuil ontstond, ook door Harrebomée vermeld, voor: hij is gek; verg. plaatsnamen als
Sotteghem, en verder in een factie van de Kamer van 's-Hertogenbosch, in
de Ant. Spelen van Sinne van 1561, de persoonsnamen: Peerken van Tuyl,
Coppen van Mal, Maes van Keyendael, Heyn van
Sotteghem, naast thuylaerts (a.w. reg. 26) en Vrij Thuyls
ghesint (reg. 161). - Een vermenging nu van: hij is van Tuil met: metten
mele bestoven zal dan zijn de uitdrukking: met den mele van tuyl bestoven
voor: zot, gek zijn. Verg. een Refereyn van Delft, ook van het jaar 1561, uit ‘Dryderley
Refereynen ghepronuncieert op 't Rhetorijckfeest der blauwe Acoleyen van
Rotterdam, blz. 41, op den ‘stock’: ‘Dat een swijghende sot is minst
te bekennen’. Daar toch komt keyaert voor naast mijnheer van tuyl die te
Sottegem woont. Daarop volgen deze regels:
‘Wilt immer die meulen van tuyl niet ghenaken
Of zij mocht u raken // so quaemt ghy in sneven.
Laet v van den meelsack niet bestoven maken
Sulck spel wilt laken // wilter v niet toe gheven
Of het mocht v wel aenhanghen al v leven
Hadt v de meulen ghedreven // zij mocht v schennen
Dus voecht v altijt int hoochste verheven
Soo mocht ghij segghen na desen reghel ghescreven
Dat een swijghende sot is minst te bekennen’.
Verg. ook Everaert XVI 45 met Venus meel bestoven.
-
eind173
-
tremasschele, blijkbaar een
scheldwoord voor een vrouw. Leest men cremasschele (het onderscheid tusschen c
en t is uiterst gering), dan zou men er het woord masschel, bijvorm van
masker, in kunnen zien (zie Ned. Wdb. i.v. masker) met het door Prof.
Salverda de Grave in Album Kern, blz. 123 behandelde, pejoratieve voorvoegsel:
ka, kla, kra, (cre); het woord zou dan kunnen beteekenen: leelijk masker, leelijk
mombakkes, of ook: leelijk bakkes, gezicht. Dit scheldwoord ware niet ongepast voor den kop van
de marot. Prof. Muller, in Taal en Letteren XV 248, verwijst naar aanleiding van
Masscheroen naar Franck's Gesch. des Wortes Hexe, in Hansen, Quell. u. Unters. z.
Gesch. des Hexenwahns usw. Daar komt, blz. 52, deze plaats uit de Brab. Yeesten II 3471 vlgg.
voor:
‘Nu hoert hier een wonderlijc doen:
Elc hadde ghemaect voer sijn aenscijn
Dat niet eiseliker en mochte sijn
Ene calmastrie in die ghebare
Alse oft eens duvels aenscijn ware.’
Hierbij worden als varianten opgegeven: calmaesche, calmasche, taelmassche. Zou dit
woord, waarbij het Mnl. Wdb. naar het (nog niet behandelde) woord talmasce
verwijst, hetzelfde woord kunnen zijn als tremasschele? Want ook
Kiliaan kent talmaschen, larvan induere, dus den vorm met t. Franck,
a.w., bespreekt ook thalamasca, gezichtsmasker. Ik zou hieruit tot den vorm
tremasschele met de beteekenis: leelijk masker, leelijk gezicht willen besluiten; maar ik
durf slechts gissen, daar ik mij in deze etymologische kwestie niet tot oordeelen bevoegd acht.
Behalve masschel, masker bestaat er nog masschel, vlek; zie Ned.
Wdb. i.v.
en... noch, een ontkenning: niet meer(?)
-
eind177
- Met dezen regel wendt de zot zich weer tot het
publiek: ‘Quaet en waer zegt: hij (Meest Elck) enz.’
-
eind193
- Verg. Paul Fredericq, Rekeningen
e.a. stukken van den Pauselijken aflaathandel te Mechelen in het midden der 15de eeuw, blz. 40:
‘...processie die gheordineert was te doene op Alreheylighen-avond doe daflaet van den jare van
gracien uutganc, omme Gode van hemelrijc te lovene van alle der grooten gracien, die hi verleent
hadden den tyt, dat tselve aflaet duerde’.
-
eind210
-
gruyt, benaming van
een stof, die men bij het bereiden van bier gebruikte, bestaande uit gemoute gerst of haver met een
aftreksel van kruiden (Buitenrust Hettema en Telting, Een bezoek
aan een Ned. stad in de 14de eeuw, aant. bij blz. 24.). Een andere, denkelijk uit de eerste ontstane,
beteekenis van gruyt is: heffe, droesem (Ned. Wdb. V 1170). Deze laatste zal hier
bedoeld zijn; ghi brouwet bier al opte gruyte: op den droesem, d.w.z. van den
droesem brouwt gij nog eens bier, dus slecht bier (het brouwsel zal mislukken), m.a.w. gij doet
vergeefsche moeite. Verg. Everaert VI 217: Tvat en is nauwernaer up de grute (nog
op verre na niet op). De bevestiging van deze verklaring geven twee dergelijke uitdrukkingen in het
Ned. Wdb. VI 418 en 419 i.v. heffe: 't Is met hem op de hef gebrouwen en op
de hef gaan of loopen, den bodem bereiken, op raken, en dezelfde uitdrukkingen met
gist of gest. Verg. ook De Cock, Spreekwoorden en
zegswijzen, blz. 57: de gruit in iets brengen, iets bederven.
-
eind214
-
Juper, denkelijk van
jupen, een verklanking, zooals jouwen (ju, jou roepen); verg. het
hè juup van de hedendaagsche straatjeugd. Juper is 10 nachtraaf,
nachtuil, zie het Mnl. Wdb.; 20 (hier) potsenmaker. Deze beteekenissen heeft ook mnd.
jaufert; verg. de bij Grimm, D. Wtb. aangehaalde plaats, waar jauferten
naast galgenvögel van potsenmakers en dieven gezegd wordt. Verg. ook Tijdschr.
XIX 192 en XXV 22-24, waar Prof. Muller voor verschillende vogelnamen een
dergelijken overgang gist, bijv.: wouter 10 Vlaamsche gaai, 20 benaming voor een
dommerik; een overgang, die stellig heeft plaats gehad bij woorden als koekoek en
schavuit (scuvuut), uhu e.a., eveneens verklankingen. Verg. ook caelge,
16 A.
-
eind216-219
- Hier spreekt de zot over Meest
Elck, d.w.z. hij doet blijkbaar alsof zijn marot reg. 216, 217 zegt, en antwoordt daarop reg.
218, 219.
-
eind218
-
beschamer sijn, beschamen. Een znw.
op -er, gevormd van een werkwoordstam, dient, verbonden met zijn, in
rederijkerstaal ter omschrijving van het werkwoord (Van Helten, Glossarium op
A. Bijns). Evenzoo 366.
-
eind229
-
saken van laste, zaken van gewicht;
verg. Mnl. Wdb.: last dragen, van veel gewicht zijn, veel beteekenen.
-
eind230
-
wi salfden ons hant, opdatse te bat
mochte ghenesen; het Mnl. Wdb. kent enen salven, iem. met iets te goed doen,
inzonderheid: hem omkoopen, eig. wel: koesteren, van het noodige voorzien, gezegd van een
gewond lichaamsdeel of een gewonde. Hier van de eigen hand gezegd, dus: zich zelf te goed doen,
d.i. hier: zich van het toevertrouwde iets toeeigenen.
-
eind234
-
cacabus spelen, blijkbaar:
oneerlijk handelen, knoeien. Zou het evenals hocus-pocus een woord, door
goochelaars gebruikt, kunnen zijn, (weg)goochelen? Verg. hocus-pocusspelen (Ned.
Wdb.) Heeft het woord iets met mnl. cacabo, hel, te maken? Verg. 289 A.
-
eind242
-
quaet ey quaet kieken, ook reg. 453;
verg. Tuinman: 't Ei is naar 't hoen en 't hoen is naar 't ei.
-
eind245 vlgg.
-
laweyt is blijkbaar een
amusement van jonge mannen en meisjes, volgens het Mnl. Wdb. misschien samenhangend met Fr.
levée, staking van den arbeid, rusttijd, feesttijd. Prof. Salverda de Grave weerspreekt
dit in Taal en Letteren XV 25-29, waar hij laweyt en lavei van ofr.
loveer, louvoyer, laveeren, afleidt; de beteekenissen van het woord zijn waarschijnlijk
aldus in elkaar overgegaan: 1 laveeren, heen en weergaan, 2 kuieren, 3a stroopen, 3b vacantie
nemen. Voor de beteekenis van laweyt in reg. 245 kan deze verklaring echter niet
helpen. Verg. dit ter laweyten comen met Vad. Mus. I 322, 27: ‘Die
savens gheet ter laveien voor die vrouwen hem vermeien, als si ter rusten sijn gheseten, dan gheet
men gherne dansen reien’. In beide gevallen is een amusement bedoeld, bestaande uit dans met
muziek. Plantijn en Schuermans: laweyt, muziek; Schuermans: ‘dat er alle
Zondagen 's middags op 't schepenhuis lawijd moet gemaakt worden door stadsmuzikanten’
(Costumen v. Antwerpen). Of ter laweyten comen hier een zegswijze is, die alleen
beteekent: de marot wil bij de pret zijn, dan of een bepaald amusement bedoeld is weet ik niet.
Om dit uit te maken zou ik eerst moeten weten wat reg. 247 beteekent; en ook die regel is mij niet
duidelijk. Moet men denken aan verknoeien van den dans door verkeerd pijpen, fluiten? Wat
beteekent dat dan in verband met de voorafgaande regels? Of beteekent het: ze gaan toch naar dat
feest, al is de pijper ook een knoeier? Maar in het Mnl. althans beteekent bederven
eigenlijk nog niet: verknoeien, maar veel sterker: te gronde richten, verwoesten. Ik heb een
oogenblik gedacht aan het andere ww. bederven; bedoeld ware dan: den dans
derven, missen. Maar deze bet. heeft bederven eig. nooit, wel: behoeven. In Vl. België
kent men de uitdrukking: een bedorven dans voor: een verwend kind (Ned. Wdb. II
1173; III 2286), dat zeker wel op een of andere wijze hiermede samenhangt. Zou dan misschien
dans in verband kunnen staan met dante, dant, jong meisje, meid, met
bijgedachte aan lichtzinnigheid enz. (Ned. Wdb. III 2293)? Maar dat komt niet met
den dans overeen; intusschen kan die n door verwarring met dans er
door den drukker ingezet zijn. De plaats blijft onduidelijk. Verg. nog De Roovere,
Rethoricale Wercken, blz. 53, in de oproeping tot het Mollenfeest:<
‘Dees meiskens zijn ook alle gedaecht
Die te vastenavonde pijpers hueren.
Eest dienstbode voestere oft maecht
Die haer voeten te dansene rueren
Dese moeten wech in corter uren
Hoe ionck sy zijn hoe blijde van gheeste
Dit danssen dit reyen mach hier niet dueren
Ghy moet ghaen danssen ter mollen feeste’
En Mariken v. Nieumeghen 92:
‘Ghij hebt menighen rey ghereyt
Daer die pijper geen vijf groote en wan’.
In den Teuthonista heet het: ‘eyn dansleyder off die to danss pijpt off die to choir speelt’.
-
eind258
-
hi doelt op
ghemeente, als vertaling van Tcommuyn.
-
eind267 vlgg.
- De bedoeling van deze regels is wel duidelijk,
maar er schijnen twee gedachten of zegswijzen door elkaar geloopen, nl. dat Veel
Volcs er van buiten rijker uitziet dan hij is, en het spreekwoord: het is niet al goud wat er
blinkt.
-
eind269
-
wa tes een goet jaer, een ironisch
gebruik van den nieuwjaarswensch; verg. Mnl. Wdb. III 984-985, en Everaert
XXVII 169, XXXII 125: ‘wat een goet jaerkin’. Dus: ja, goeden morgen, dat kan je denken,
't is een mooie boel! Verg. ook Everaert XXVII 237, XXXII 302, XXXIII 57, waar
goetjaer een tusschenwerpsel is, zooveel als: in Godsnaam.
-
eind270
-
lobben; verg. lobben
ons(en) hont reg. 299, 301, 445. Oorspr. zal het woord beteekend hebben: dik, kwabbig
ding, dan: groote, dikke hond (verg. ons lobbes); vervolgens, evenals dit woord, als
minachtende benaming gebezigd zijn voor: groot, dik persoon (verg. robbeknol 271
A).
-
eind271
-
robbeknol. Uit het verband
met de woorden lobbe, esel, calf (reg. 270 en 301) blijkt dat hier de naam van een
dier bedoeld moet zijn. Het Mnl. Wdb. heeft: robbe, zeehond, maar Kiliaan:
robbe, robbeken, konijn, Ang. rabet (rabbit). De Bo zegt verder, dat
robbe, ribbe of rubbe, robbeke enz. veel gebruikt worden als namen om
een konijn te roepen. Robbeknol zou nu, dunkt me, de naam van een konijn kunnen
zijn. Het woord is dan hier, evenals lobbe, esel en calf, gebruikt ter
karakteriseering van een persoon. Verg. voor een derg. overgang van beteekenis
juper 214 A en caelge 16 A. Hoe Van Dale aan
‘robbeknol, dikke jongen, vreter’ komt weet ik niet, maar veel eten is een
eigenaardigheid van konijnen. Men kan intusschen deze verklaring van Van Dale als overgang
beschouwen tot den naam Robbeknol in Bredero's Spaanschen Brabander, die,
zooals Prof. Muller in zijn proefschrift, De oude en de jongere bewerking van den
Reinaert, blz. 201, heeft opgemerkt, uit Antwerpen afkomstig is, evenals
het volksboek van Reinaert den Vos, waarin blz. 87 in plaats van meester Acarijn uit
Reinaert II: Robbicolio genoemd wordt. Die Robbicolio is
(zie t.a.p.) een veritaliaanschte Robbeknol; zijn naam is zeker niet zoo fantastisch te
verklaren als Is. Teirlinck in Verslagen en Mededeel. Kon. Vl. Acad., Jan. 1904,
blz. 48, doet. Ook ‘Nyeuvont’ is een Antwerpsch stuk. Robbeknol kan dus
een Antwerpsche naam zijn voor: een dik, lobbesachtig persoon. Het lijkt mij verder niet
onwaarschijnlijk dat in het volksboek van den Reinaert, waar allerlei diernamen voorkomen,
Robbicolio eig. de naam voor een konijn is, evenals waarschijnlijk ook in ons stuk, of
dat ten minste in beide stukken die beteekenis nog eenigszins gevoeld is. Hoe dit zij, de gang van
zaken zal wel zijn als volgt: robbe, hetzij al dan niet vanouds een verklanking (of als
zoodanig opgevat) voor: dik, rond lichaam van dier of mensch, te vergelijken met coppe,
lobben (zie de aant. bij deze woorden) is in bizondere toepassing gebezigd als benaming
voor een zeehond, maar ook voor een konijn. Robbeknol, een min of meer
tautologische samenstelling, is dan gebezigd als benaming voor een dikken jongen, en was als
zoodanig in Antwerpen gebruikelijk (in het volksboek van den Reinaert, in Bredero's Sp.
Brabander, en in ‘Nyeuvont’), maar ook in Holland en Zeeland bekend, blijkens
Bredero's Sijmen sonder soeticheyt, reg. 295 en Simon van Beaumont (uitg.
Tideman), blz. 101: ‘Robbeknol, die leppighe snijer’. Verg. ook
robbedoes?
-
eind275
-
sijden nestelkens,
zijden veters. Verg. het Mnl. Wdb. en Veelderh. geneuchl. Dichten, blz. 131: ‘Die hem smorgens
langhe kleeden om dat haer nestelen gheen naelden en hebben’; en zie 125 A.
vergulde spannekens; Kiliaan heeft alleen spange, lamina, fibula;
De Jager, Frequent. II 604 heeft span en spang en haalt
aan Brab. Yeesten II 408: ‘spanne en dierbare juweele’.
Span(neken) < spang(eken), hetzij phonetisch, hetzij ook door
bijgedachte aan spannen? Hier is 't woord misschien onder invloed van het rijm op
mannekens gebruikt.
-
eind277
-
troelgye, blijkbaar scheldwoord,
misschien ofr. trouille; zie nog Journ. v. Const. Huygens d. J. I 263
(Werken Hist. Gen. N. S. XXIII): ‘Aan tafel was noch sijn vrouw, een dicke troelie’; verg.
verder troel, liefkoozingswoord voor een vrouw (Van Dale).
-
eind278
-
coppecarnoelgye, zeker wel te
vergelijken met een kennelijk gelijkbeteekenende uitdrukking in Des Coninx Summe, 138: wanneer
de groote heeren en vrouwen om leelijke grappen lachen) ‘so dunct den anderen al coppengawi
wesen en sijn daer so veel te stouter in’. De aant. vermeldt de varianten: copen gawe,
coppi gaewi, coppiin gawi, goet spel en vraagt of het misschien een term uit een of ander spel
is. Ook Prof. Verdam in het Mnl. Wdb. onderstelt dit, naar aanleiding van
Spreuken 79: ‘Coppe ghauwy, het ghater wel’, daar ‘kop heeft gheleght’ en ‘koppe
comt wt den hoeck’ (‘apodidrascinda’, Kil.) inderdaad kinderspelen zijn. Verg. ook
Everaert XII 315: ‘Et esser noch al coppen ghaeuwe’. Mogelijk is
coppecarnoelgye ook een spel. In ieder geval schijnt de beteekenis van den regel
dat thuerent al scijnt coppecarnoelgye wel te zijn: 't schijnt bij hen alles een goede boel
(of feest?) te zijn. Een woord dat carnoelgye zeer nabijkomt - de vruchtnaam
karnoelje kan hier wel niet bedoeld zijn - is bij Teirlinck, Wdb. v.h. Bargoensch,
opgeteekend: karmoelje, feest, maaltijd, kermis. Het woord coppe
beteekent volgens het Mnl. Wdb. eigenlijk: kruin, met haar begroeide schedel, kuif, kam, vederbos;
vandaar dat het ook als naam voor verschillende vogels: raaf, meeuw, en vooral haan gebruikt
wordt. Ook Kiliaan heeft: kop, koppe, haan, gallus. Ik zou nu bij
coppecarnoelgye aan een hanenfeest willen denken, wat niet onaardig zou passen bij
reg. 280, waar van vliegen gesproken wordt; reg. 278 zou dan een toen bekende spreekwijze
moeten zijn, die zooveel beteekende als: een goede boel, botertje tot den boôm. Deze uitdrukking,
kwansuis door de marot gebruikt, waarvan hij reg. 280-81 vertelt. Ik geef echter toe, dat deze
verklaring wat gezocht lijkt. - Carnoelje zou, wat de klanken betreft, ook uit fr.
quenouille, spinrokken, ontstaan kunnen zijn (verg. Te Winkel,
Gesch. d. Ned. taal blz. 81); maar wat zou de geheele uitdrukking dan beteekenen?
-
eind279
-
druylken, drulleken (541),
blijkbaar een troetelnaam, samenhangende met het ww. drulen (droelen), dat: spotten,
stoeien en bedriegen kan beteekenen (Mnl. Wdb. II 421-422 en zie i.v. droelgast =
tafelvriend, tafelschuimer). Verg. Kiliaan: druyl, drol,
kaboutermanneken; Cornel.-Vervliet: drol, drolleken, troetelnaam voor kleine
kinderen.
-
eind280
-
metten (h)uylkens
vlieghen, 's nachts uitgaan, vaak met ongunstige betekenis, zooals ook hier.
-
eind281
-
jancken; verg. A. Bijns, Ref. II 18 i
en Everaert XVI 60 (venusjancker), XVII 295
(jancker), welk laatste ook in Trou moet blijcken, Pyramus en Thisbe 11
voorkomt; verg. moesjanker (Ned. Wdb.).
-
eind289
-
absolvat vuylvat een soort van
spotaflaat, in woordspelling met vat; deze regel en vlgg. zijn een parodieering van de
absolutie, evenals reg. 440 vlgg.; beide plaatsen beginnen nl. met een toespeling op de
aanvangswoorden van de absolutie: ‘Ego te absolvo’. Verg. Bredero I 276:
‘absolvat vuylvat, vuyl vind ickje, vuyl laet ickje’. Tuinman, blz. 61, vertelt hierover, dat eens
een biechtvader met deze woorden zijn biechteling afscheepte, en zegt: ‘Hiervan maakt men
jokswijze een toepassing op zulke, waarvan men de handen aftrekt, en die men laat gelijk zij
zijn’.
accipiatis in cacabus, ook een parodie? Cacabus hier zeker: hel, helsche
ketel; verg. 234 A.
-
eind291
-
frustrum, misschien opzettelijke
verbastering van fructum, met bijgedachte aan lat. frustra; voorafgegaan
door fr. pour: macaronisch Latijn.
-
eind295
-
comen tot armen yacke, in
armoede geraken; armen yacke, woordspeling met den naam van de landstreek
Armagnac, evenals reg. 403 met den plaatsnaam
Uytkercke. Die streek ligt in het zuiden van Frankrijk, maar zal allicht
tegen 1500 ook in de Nederlanden nog wel bekend geweest zijn door den
Armagnakkenoorlog, ook wel Armegekkenoorlog genoemd, zoo
geheeten naar de bandelooze hulptroepen uit Armagnac, die Frederik III van Karel VII in 1444 ter
leen kreeg en die na den oorlog aan den Rijn bleven plunderen.
-
eind297
-
dat sijs niet draghen en souwen
al warense cristoffels, d.i. St. Cristoffel of Christophorus: een zeer voor de hand liggende
vergelijking, daar toch in de middeleeuwen en later overal in en buiten de kerken beelden en
muurschilderingen, Christophorus voorstellende, werden aangetroffen (zie Van
Heukelum, Van Sinte Cristoffels beelden). Bedoeld is dus: (een zak) zoo zwaar, dat zelfs
Cristoffel dien niet zou kunnen dragen. Voor (sij)s, hier gen. ml. enk., zie reg. 133
A.
-
eind298 vlgg.
-
breede pantoffels; pantoffel, lage
schoen, zeker hier niet: huisschoen (verg. het Mnl. Wdb.). Volgens de nieuwe mode, die blijkens
deze regels en 329 vlgg. toen ter tijd nog zeer voornaam was, droeg men aan het eind van de 15de
eeuw na de zeer lange spitse schoenen pantoffels so breet als voeten van olyfanten
(reg. 330), zooals ook de schilderijen en de sculptuur van dien tijd ze toonen. Verg. ook De
Roovere, Quiconque vult salvus esse (Leuv. Bijdr. IV 188):
‘Sy en draghen gheen pantouffelkens met ronde muulkens,
Of met houcken of scoen in sulcker wysen
Men can huer simpelheyt niet vulprysen.’
Ironisch gezegd van meisjes die allesbehalve eenvoudig zijn. Hieruit blijkt dat pantoffel
toch weer niet hetzelfde is als scoen. Zeer waarschijnlijk dragen
Practijke en Loosheyt op de eerste houtsnede van dees breede
pantoffels.
-
eind303
-
ghefrontst, van
fronsen, vouwen, rimpelen, plooien (Plantijn: fronsé), gezegd van een stof, waar
plooien in geperst zijn; ghefronste craeghe, een hemde.... ghefronst
(Everaert XXVII 35, 141), gefronste halsdoecken (A.
Bijns, N. Ref. XVI).
paltrock, overkleed, tabbaard, van meer of minder kostbare stof (Mnl. Wdb.), van
mouwen voorzien; verg. Kiliaan: ‘videtur, inquit Bayfius, Gallica palla accessisse ad formam nostri
palletici manicati’. Een ghefronste paltrock is dus een geplooid gewaad, dat
volgens reg. 304 ‘na die ghijse den edelder’ door den deftigen stand gedragen werd. Een
dergelijk kleedingstuk draagt, dunkt mij, de jonge man met het gepluimde ‘bonetken’ links op
houtsn. II; of dit echter een ghefrontste paltrock of een ghefrontst
wambeys is weet ik niet. Zie dergelijke, vaak voorkomende, geplooide kleedingstukken bijv.
op een miniatuur uit de ‘grandes chroniques de Saint-Denys’, de boetedoening van Louis le
Débonnaire voorstellende (afgebeeld in Gazette des Beaux-arts, 45ste jaargang, 3de periode, deel
XXIX 273). - De Zaansche vierkante molen heet om haar overeenkomst met dit kleedingstuk:
paltrok (Boekenoogen). Blijkens de in het Mnl. Wdb. aangehaalde
plaatsen kan de paltrock zeer kostbaar zijn, maar kan ook de arme een
paltrock dragen. Zie ook 418 A.
-
eind306
- Waarom de zot bij ‘sinte Philibeert’
zweert? Pater Kruitwagen was zoo vriendelijk mij te schrijven dat de eenige reden,
waarom de zot bij dezen heilige zou zweren, zou kunnen liggen in het feit, dat de H. Philibertus, die
abt te Jumiège was en c. 684 stierf, eenige krankzinnigen genezen heeft, zooals in de Acta
Sanctorum 20 Aug. p. 86-87, n. 29-30 vermeld wordt. Ik heb echter in het Passionale van Jac. de
Voragine niets over die genezing kunnen vinden, en weet dus niet of dit wonder van den H.
Philibertus onder het volk bekend is geweest. Misschien is er een woordspeling bedoeld, verg. reg.
363; misschien ook is het niets meer dan een rijmlap. In een klucht, die bij Kops,
Schets eener gesch. der Red. blz. 274-276 (aangehaald bij Worp, Drama I 153)
ontleed wordt, komt een boer voor, die, om zich te verbergen, als beeld van den heiligen Philibert
tusschen andere beelden gaat staan. Voor zoover ik kan nagaan, levert dit echter geen nadere
verklaring op voor deze plaats.
-
eind315
-
ghecrighenm, mv.:
veel volcs is hier niet als persoon bedoeld, maar collectief, dus als mv. opgevat; verg.
83 A.
voetsele, evenals versoetsele reg. 316, met e verlengde vorm, zooals er
bij de Rederijkers meer voorkomen.
-
eind320
-
roy tappen, evenzoo
wijn van roy tappen reg. 442, verg. den edelen wijn van Roy smaken
reg. 600, in ellende, armoede geraken: misschien woordspeling tusschen twee verschillende
woorden roy 10 moeite, verdriet, ellende (een algemeen voorkomend woord) en 20
roy, een bepaalde soort wijn (Mnl. Wdb.). Verg. A. Bijns, N. Ref. XVI: ‘te
Walem gaen tappen roy’; Trou moet blijcken, Sinte Trudo, 3087: ‘Wy suelen
roy tappen’; Tijdschr. XXI 77, ref. van 1524: ‘Magher royaerts.... die heymelike
tappen roy’ en Tijdschr. XXI 110: ‘tuytkercken tappen roy’.
Voor Walem en Royghem zie 403 A. De verklaring door
Oudemans en door Willems (Belg. Museum IV 85)
van roy als dun, schraal bier, zal wel gegrond zijn op een uitdrukking als: bier
van beroyen; zie 584 A.
-
eind321
-
Lijsken Trijsken Truyken en Calle,
vrouwennamen die hier, evenals vaak elders, in eenigszins ongunstigen zin voorkomen. Voor
Lijsken, Trijsken zie Mnl. Wdb. i.v. Lijskijn, voor
Truyken 145 A. Calle, het als vrouwennaam gebruikte
calle, klappei, dat in sommige streken nog voorkomt en van callen
afgeleid is (Mnl. Wdb. en Teirlinck, Wdb. v.h. Bargoensch); calle
beteekent ook: spook, tooverkol.
-
eind322
-
Hanneken, naam voor een zwak,
onnoozel man, maar ook in vereeniging met andere namen, evenals ons: ‘Jan, Piet en
Klaas, Jan Alleman, als benaming voor het grauw; zie Ned. Wdb. V 2107 vlg.; en
Muller in Tijdschr. XXV 22 aant.
Wouterken: een Wouter komt herhaaldelijk voor als type van een ruwen, brutalen
klant; zie Muller in Tijdschr. XXV 15-17, 22-24.
Gheerken, verg. bijv. Geertgen tot Sint Jans, de bekende schilder;
Kiliaan kent Gheert en Gheertken alleen als
vrouwennaam. Hier waarsch. als de andere namen in reg. 321, 322, met bijgedachte aan
begeerigheid, in ongunstigen zin.
-
eind331
-
gestrijpt, verwant met
gestreept. Verg. Kiliaan: strijptcleet, vestis discolor. Gestreepte kousen
ziet men o.a. op een schilderij, de kruisiging voorstellende, toegeschreven aan Jacob
Cornelisz. van Oostzanen (Rijksmuseum no. 723).
wambeys, thorax (Kil.), een kort, tot aan of even over het middel reikend
kleedingstuk voor mannen. Verg. Veelderh. geneuchl. Dichten, blz. 15 ‘Soo geeft u
wijf // de broeck aent lijf, En t'wambeys meede.’
doersneden, opengesneden, gezegd van het wambuis, dat van gleuven,
‘hakkels’ (Ned. Wdb. V 1552) voorzien was, waardoor het daaronder gedragen hemd te
voorschijn kwam, of waarin, zooals later gebeurde, poefen, bijv. stukken zijde van andere kleur
gezet werden. Deze mode begint in ‘Nyeuvont’ van de hoogere tot de lagere standen door te
dringen. In het begin der 16de eeuw is het een vaste dracht voor de Duitsche landsknechten; verg.
Veelderh. geneuchl. Dichten, blz. 66:
‘Hoe is u kleedt behackt en besneden
Gheheel na der lantsknechten zeden,
Iae van de voeten totten hoofde.’
Zie Duitsche prenten van dien tijd. Een grappige verzuchting over deze mode, die ten slotte het
geheele kostuum deed doorsnijden, leest men a.w., blz. 197:
‘Zy laten haer bocxsen aen kleyne riemen snijden
Ende laten bederven zoo costelyken laken
Daer zy zoo grooten geldt af geven van maken.’
Verg. ook doorhakkelen (zie eenige plaatsen in Ned. Wdb. V 1555). De prentjes in
‘Nyeuvont’, hoewel voor het boekje gemaakt, toonen geen doorsneden
wambeys. Of de jonge man met sierlijke muts links op houtsn. II een wambeys
draagt weet ik niet (zie 303 A), maar het kan een tamelijk lang wambeys zijn. Een
voorbeeld van een wambeys doersneden vindt men o.a. op een prent van Jan Swart
van Groningen in het Museum Boymans te Rotterdam (afgebeeld bij Kleinmann ,
Teekeningen van Holl. meesters).
-
eind332
-
een tabbaert met breelappen
ziet men afgebeeld op houtsn. I, waar Loosheyt een tabbaard met breeden
schouderkraag draagt. Deze schouderkraag, met breede slippen voor langs het kleed loopend, komt
in het eind van de 15de eeuw in de mode; de kraag is vaak van bont. Er zijn tabbaarden voor
verschillend doel; zie Kiliaan: tabbaert, penula, (vulgo) tabardus, langhen
tabbaerd, toga; nachttabbaerd, tafeltabbaerd, vestis coenatoria. Zie ook 418
A.
-
eind333
-
muyt, soort kooi, donkere
plaats; uter muyten springen, uit de kooi, hier: uit het nest springen, voor den dag
komen, gezegd van meisjes die, zouden wij zeggen, ‘pas komen kijken’. Verg. Ned. Wdb.
Deze passage herinnert aan Erasmus' Senatulus in zijn Colloquia.
-
eind335
-
hooftdoeck,
benaming voor eene op de schouders neervallende vrouwenkap, gewoonlijk van wit goed gemaakt,
dat iets van voren buiten het hoofd uitstak en aan de beide zijden van het gelaat in plooien op de
schouders en over den hals hing (Mnl. Wdb.). De ‘jonffroukens’ droegen dus omstreeks
1500 kleine hooftdoecken.
-
eind336
-
camelot, volgens Dr.
Kluyver, Over den stofnaam camelot (in Versl. en Mededeel. Kon. Acad., Lett. 4e
reeks III), waarschijnlijk een uit het Oosten overgenomen woord voor een stof, die uit wol van
Aziatisch geitenhaar werd gemaakt; maar ook voor andere wollen stoffen gebruikt. Het schijnt een
tamelijk kostbare stof geweest te zijn, zoo ook hier: camelotte naast syden
moukens, door de ‘ionffroukens’ gedragen. De mouwen zijn vaak druk versierd in
dien tijd en van verschillende stoffen gemaakt, zooals de schilderijen ze vertoonen; verg. De
Roovere, Reth. wercken, Mollenfeest: bonte mouwen.
-
eind337
-
borstlapken, een lap van
een of andere stof, hetzij als bedekking, of als sieraad op de borst gedragen, gewoonlijk door
vrouwen (Ned. Wdb.). Zie Weiss, Kostümkunde IV 97, 98; het ‘borstlapken’ wordt
gedragen in het veel voorkomende kleed, dat van voren aan den hals in een punt opengesneden is.
Flouweele borstlapkens zijn blijkbaar een dracht van den meer gegoeden stand. Zie
ook Veelderh. geneuchl. Dichten, blz. 198: ‘een borstlapken seer ient bereydt.’
-
eind340
-
dat scijnt ghedraelt sijn is
mij niet duidelijk. Fijn, te lezen in plaats van sijn, maakt den zin ook niet
veel duidelijker. Is dit ww. soms niet het gewone dralen, maar staat het misschien in
verband met draelgast (zie Mnl. Wdb. i.v.) en droelen, droilen, spotten,
stoeien, bedriegen (verg. 279 A)? Dan zou deze regel kunnen beteekenen: dat schijnt gespot, fijn
(dit laatste woord dan als rijmlap), als antwoord van de marot op: ‘trouwen ghi spodt’, haar
door den zot toegevoegd.
-
eind344
-
tot datse den hoop
hebben, den heelen hoop (koopwaar) in hun bezit hebben.
-
eind347
-
vuystlooc proeven, een
vuistslag krijgen; verg. vuystloock eten en - t'eten gheven (Kil.). Verg.
468: een muylpeer proeven. Zie A. Bijns, Refereinen (Leuv. Bijdr. IV
321): muylenbier drincken, crabben eten en vuystloock ghenieten.
Bredero, Symen sonder soeticheyt, 372 en Den Bloemhof van de
Nederlantsche jeught 1610, blz. 27 vlgg.: stockvis eten en die met vuystloock
overgoten; Vondel (Warande der Dieren): stokkenbrood; zie
ook Reinaert I 705: ‘Hier comt Lamfroit ende sal u scinken, Haddi gheten so soudi
drinken’; Veelderh. geneuchl. Dichten, blz. 125: een schotel kneppelmoes. Verg.
ook: trakteeren voor: slaag geven, en zie Tijdschr. XII 240: nhd. dachtel
(dadel), kopfnüsse, maulschelle (eig. een gebak). Zie verder Stoett,
Spreekwoorden, no. 1367.
-
eind361
- Een spreekwijze, ongeveer: Wilt u gereed
maken om flink te liegen. Verg. Everaert XXXII 349: hem in sketyfvicheyts
scult gorden.
-
eind363
-
hi heeft sinte Willeboort gevast
is evenmin duidelijk als sinte Philibeert reg. 306. Is soms een woordspeling met het
tweemaal voorkomende willen (reg. 360 en 361: wilt), door Practijke
gebezigd, bedoeld?
-
eind374
-
lortssa flortssa, een soort
tooverwoorden om de ‘legende’ van Sinte Lorts in te leiden, quasi-Lat. vormen
van lortsen en flortsen, knoeien, bedriegen; zie 66 A. Verg. voor deze
plaats en voor de regels 393, 394 de woorden, waarmee in het ‘Sermoen van Sente
Reinhuut’ van De Castelein de legende van den heilige ingeleid wordt: ‘Ipsis
bibsis enz.’
-
eind384
-
futselboec, van:
futselen (verg. ontfutselen), knoeiboek; verg. vergeetboek;
in het Mnl. is alleen bekend: dat futselboec soeken, eig. het boek zoeken, waarin
geknoeid is, waarin allerlei onwaarheden, leugens, uitvluchten enz. staan opgeteekend (Mnl. Wdb.).
In de 16de eeuw ook: tfutselboec studeeren (A. Bijns. Ref. I 12a, 18 f),
tfutselboec leeren (a.w. II 15 h), beide beteekenend: bedriegen, knoeien; de
futselboecken oversien: ‘soe layt ons oversien ons futselboecken, om te vindene in loese
hoecken een practycxken om Trudoos bedrieghen’, dus: naar een middel zoeken om te
bedriegen, eig. er de bedrog- of knoeiboeken op naslaan (Trou moet blijcken, Sinte
Trudo, 2233); een blat int futselboeck lesen (De Roode Roos, Bruer
Willeken, 422). Zie ook 66 A en Van Helten in Taal en Letterbode IV
214 vlgg.
-
eind396
-
vlayken, pannekoek, taart (Kil.);
vlaykens en taertkens komen bij verschillende schrijvers voor, o.a. bij A.
Bijns, in Homulus, Hanneken Leckertant en Tijdschrift XXI, refereinen v. 1524.
-
eind401
-
niet een jacke, geen zier, in het geheel
niet; iacke, waarschijnlijk karwats, zweep (Kil.); anders worden in dergelijke
vaststaande uitdrukkingen meestal onbeduidende dingen genoemd; verg. niet een stro
e.a.
-
eind403
-
te pover, te nyethagen ende tuytkercke.
Pover en nyethagen zijn, evenals selden bedijens 599, verzonnen
plaatsnamen, armoede en ellende uitdrukkend; verg. Antw. Liedb. LIV 2:
poveren dijcke. Uitkerke ligt in Vlaanderen bij
Blankenberge (Sanderus Flandria Illustrata); evenals
Sottegem nog in Vlaanderen spottend gebruikt wordt, vinden we dit
Uytkercke om zijn bijbeteekenis naast pover en
nyethagen. Verg. o.a. Everaert XVII 370: ‘Te Broodshende
te Bystiervelt te Royghem ende tHuutkercke’ en Tijdschr. XXI 110, ref. v. 1524: ‘Ghi
selt noch tuytkercken tappen roy’. Pover komt meestal als
allegorisch persoon in de 16de eeuw voor, als vertegenwoordiger van de armoede, zoo o.a. bij
Everaert meermalen; ook nog in Den Bloemhof van de Nederlantsche jeught 1610,
blz. 27.
-
eind405
- Verg. Everaert. III 63 vlgg.
-
eind411-412
- Verg. in een ref. v. 1524 op den ‘stock’:
‘dees syn weerdich in die ghilde ghescreven’ (Tijdschr. XXI 92): ‘Jongherkins die
vercopen beemden en haghen // haer patrimony goet min dan die helft gheven’ en Everaert III
75: ‘Ic (t.w. Practyckeghe List) doese... vercooppen up de doot van vader ofte moeder’.
-
eind415
-
op die banc sitten, aan
een drinkgelag zitten. Hier speciaal in ongunstigen zin van ‘meyskens’, die met de
‘frayarts’ en drinkebroers (‘banckboeven’ A. Bijns) in de kroegen zitten. Verg.
Mariken van Nieumeghen, 441 vlgg.; ook A. Bijns in Leuv. Bijdr. IV 266; zie
Kalff, Geschiedenis der Ned. letterk. II 187 en Ned. Wdb. II 976. Verg. ook
Antw. Liedb. XIV 8 (‘vruechden banck’) en XXVIII 6.
-
eind417
-
mijn oom, ironisch gebruikt voor:
de bank van leening, de lommerd (my uncle, ma tante); zie Ned. Wdb.; verg.: ‘keerle cuevel
mantel cappe naar myn oomkens neimt scoy’ (De Dene, aangehaald bij De Bo2
654 a).
-
eind418
- Verg. Antw. Liedb. V 7: ‘Een riem,
koers, keerl ende een sayen faelgie’, waar deze kleedingstukken ook als kostbaar voorkomen;
de riem of gordel was vaak met edelgesteenten versierd.
Wat betreft de keerle: de Wdbb. maken geen duidelijk verschil tusschen keerle,
tabbaert en paltrock. De Teuthonista stelt keerle en
tabbaert geheel gelijk. Kiliaan maakt wel onderscheid, maar men
weet niet hoe hij zich de Romeinsche kleedingstukken voorstelt, waarmede hij deze woorden
verklaart. Het zou wel interessant zijn de plaatsen in de literatuur aan de schilderijen en de sculptuur
te toetsen. Stallaert i.v. kerel zegt dat het woord
tabbaert niet vóór het begin van de 15de eeuw wordt aangetroffen. Verg. ook
Leendertz, Mnl. dram. Poëzie, blz. CXXXIII vlg., waar het jaar 1370 genoemd
wordt. Misschien zou deze datum bij het bepalen van den vorm helpen, maar er zou een zeer
uitgebreid materiaal noodig zijn. Het Mnl. Wdb. heeft i.v. keerle: ‘benaming van
een lang overkleed voor mannen en vrouwen’; het komt, blijkens daar aangehaalde plaatsen, in
alle stoffen voor: kostbaar, maar ook voor den boer. In Vl. gebruikt men het woord
kerel nog in verschillende samenstellingen (De Bo); zie ook 303 A en
332 A.
coers, cuerse, hetzelfde als corsene, pels, pelsrok, mhd. kürsen; hd.
kürschner, pelswerker (Mnl. Wdb.). Kiliaan verwijst bovendien naar ‘Gal.
corset’ en beschrijft het kleedingstuk: ‘cyclas, palla, vestis promissa mulierum; videtur proprie
significare vestem pellitam sive pelliceam mulierum etc.’ Het Mnl. Wdb. haalt alleen aan: D.
Orde 223 ‘Pelse kuerse end declaken en zolen niet anders zyn dan van scapen- ende van
geytenvellen’; hier is kuers dus een kleed met of van bont voor de broeders van de
orde. Kiliaan en Plantijn kennen het als kleed voor een vrouw, zooals het ook hier
in ‘Nyeuvont’ voorkomt. Het eenige vrouwenkleedingstuk dat met de aanhalingen uit de
Wdbb. overeenkomt is een kleed zonder mouwen, dat in de 14de eeuw reeds in Frankrijk
gevonden wordt. Twee beelden van het Palais de Justice in Poitiers en Jeanne de Bourbon, de
vrouw van Karel V, in het Louvre (Phot. Giraudon T. 291) dragen bijv. een tot den grond
neerhangend kleed, bestaande uit een waarschijnlijk als bont bedoeld lijfje (de Poitiersche beelden
zijn op polychromeering berekend; het bont kan dus door de beschildering zijn aangegeven), dat op
de schouders rustende aan beide zijden geheel open is, zoodat langs rug en borst slechts een breede
strook afhangt. Even onder het middel zijn die hangstrooken verbonden door breede randen,
waaraan de ruimgeplooide rok bevestigd is. Het geheele kleedingstuk met rok en al moest dus over
hoofd en schouders geworpen worden. Dit kostuum vindt men ook bij den vijftiendeeuwschen
Maître de Moulins (afgebeeld in Das Museum 91), waar zeer duidelijk bont bedoeld is voor het
lijfje. Waarschijnlijk was dit kleed gewoonlijk ook met bont gevoerd. Van Eyck's kleine altaartje in
Dresden (afgebeeld in Das Museum 28) vertoont Sinte Catharina met een kostuum, dat we echter
beter kunnen onderscheiden bijv. bij de Ursula van Memlinc (zie de afbeeldingen der Ursulakist, e.a.
bij Voll, Klassiker der Kunst, passim) en eveneens bij de Ursulafiguren van den Brugschen meester
der Ursula-legende (Brügger Ausstelling, Bruckmann no. 47 en 461). In beide gevallen is het een
gewaad uit één stuk, als boven beschreven, doch de borst- en ruglap onderscheiden zich eenigszins
van die der Poitiersche beelden, daar zij geheel recht en niet vioolvormig naar het lichaam zijn
uitgesneden. Soms is dit kostuum van een in den schoudernaad vastgenaaiden mantel voorzien.
Eveneens uit één stuk, maar zonder bonten borst- en ruglap is het kleed, dat de Salome op Rogier
van der Weyden's Johannes-altaartje (Klass. Bilderschatz 421) draagt. Daar loopt de stof van den
rok eenvoudig tot aan den hals door en is langs de wijde armsgaten en van onderen met bont
gezoomd; buitendien bestaat ook de voering uit bont. Een dergelijk, maar wijder gewaad draagt
ook Jeanne van Bourbon op een schilderij, dat op naam van Memlinc staat, in Chantilly, Museum
Condé (Klassiker der Kunst 154). Ook bij Gerard David vinden we dit kleedingstuk, zoo o.a. op
het huwelijk van de heilige Catharina (Bodenhausen no. 25 a), een schilderij in de Academia Di San
Luca te Rome. In den tijd, dat ons boekje geschreven is, zou men zich dus de coers in
de vormen, die we bij Gerard David en den Brugchen meester der Ursula-legende aantreffen,
kunnen voorstellen. Ik zou nu in de ontwikkeling van dit kleedingstuk het verband willen vinden van
coers, cuerse met het latere keurs; verg. Mnl. Wdb. i.v.
corsene en corset. Men vindt nl. bij den Meester van S. Severin in
Keulen (±1510), Aanbidding der Koningen (Das Museum 79), een dergelijk kostuum, waarbij het
bonten jakje los schijnt te zitten. Hier heeft dit jakje, blijkbaar van baleinen voorzien, een vorm
gekregen, die later ongeveer de snebbetaille zal hebben. Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk, dat het
losgeraakte, van baleinen voorziene jakje den naam van het geheele kleedingstuk gekregen heeft,
dus: keurs, keurslijf, feitelijk het lijf van de keurs. Een tusschenvorm, reeds niet van
bont, meen ik te vinden bij Corn. Engelbrechtsz' huwelijk van Maria ±1520 (Handzeichnungen der
Albertina no 615), waar ook reeds de door baleinen verkregen vorm van de snebbetaille voorkomt,
terwijl hier echter de rok nog aan het lijf vastzit. En evenzoo Petit de Julleville, Hist. de la langue fr.
II 76, plaat II, Aristoteles en Phyllis voorstellende, waar Phyllis een dergelijk kleed draagt. Ik heb
deze ontwikkeling van de keurs ook met Fransche en Duitsche schilderijen
verduidelijkt, omdat dit kleed overal voorkomt en deze mode waarschijnlijk, evenals tegenwoordig,
van Frankrijk uit naar de andere landen is overgebracht. Ik zou nu gaarne met coers
willen gelijkstellen: fr. corset, omdat de plaatsen, die Littré i.v. corset
opgeeft, dunkt me, bewijzen dat men ook daar met een overkleed, zeker niet met het latere
corset te doen heeft. Hiermede ben ik tot dezelfde onderstelling gekomen als het Mnl.
Wdb. o.v. corset. Of dit een ander woord is dan corset, van ofr.
cors, zooals het Mnl. Wdb. onderstelt? Ik zou durven gissen dat corset,
van ofr. cors, oorspr. de naam voor de keurs is geweest, òf waarschijnlijker
niets met cors te maken heeft, maar wel met een woord voor: bont, pels, en men in
dat geval pas later, toen de keurs de rok verloren had en, van baleinen voorzien, nauwkeurig den
lichaamsvorm omsloot, aan cors gedacht heeft; maar ik voel mij niet bevoegd over
een Fransch woord meer dan een gissing te maken. De vertaling van Kiliaan: coers,
kuers, Gal. corset, zou op deze manier goed te verklaren zijn; het lijf van de
keurs is dan keurs genoemd bij ons, en dit is de naam gebleven voor een zichtbaar
gedragen baleinenlijf; het Fransche corset is een onder de japon gedragen baleinenlijf
geworden. Verg. Plantijn: keurs = vrouwenonderrok, corset. Opmerkelijk is ook de
overeenkomst, dat beide geregen worden. Vervolgens zal met de nieuwe Fransche mode ook het
woord corset bij ons inheemsch geworden zijn. De vraag is nu maar: is fr.
corset inderdaad met een woord voor: pels samen te brengen; heeft men het woord
misschien met de pels van elders (uit Duitschland?) gekregen en later
corset, evenals ons keurs, speciaal op een vrouwenkleedingstuk met
bont toegepast? - Een uitzondering op den gewonen vorm van de keurs is een kleed,
zooals voorkomt op een schilderij uit de collectie van Sir Cook, Richmond (Brügger Ausstellung,
Pigmentdr. Bruckmann no 192); daar zijn de hermelijnen randen op het kleed, dat anders onder de
keurs gedragen wordt, opgestikt, en de keurs zelf ontbreekt: een verwording, die een
zeer gewoon verschijnsel is bij alle mode. - Verg. verder nog: Veelderh. geneuchl.
Dichten, blz. 198: ‘dese meyskens draghen keurssen met langhe slepen’ en Trou
moet blijcken, tCoren, 382: ‘Ist tabbaert ist cuers tes altemet in die Lombert verset’,
waaruit ook de kostbaarheid van dit kleedingstuk blijkt.
Puntkomma achter riem.
-
eind423 vlgg.
-
die daghelijcssce biechte;
hiermede is zeer waarschijnlijk het ‘Confiteor’ bedoeld, dat door priester en volk afwisselend
werd gezegd; verg. reg. 422. Ook de twee gedeelten van het ‘Confiteor’, de bekentenis en
het bidden om ontferming zijn aanwezig, zie reg. 425 en 436, terwijl reg. 431 vlgg. herinneren aan
de woorden van berouw: ‘mea culpa, mea culpa, mea maxima culpa’. Men moet zich dus
voorstellen dat reg. 425-436 door den ‘cassenaer’ voorgesproken en misschien door een of
meer biechtelingen nagesproken worden. Met reg. 437 neemt de ‘cassenaer’ weer zelf het
woord.
-
eind437
-
u u, zeker wel drukfout voor:
u.
-
eind440-441
- Deze woorden vormen den aanvang van de
absolutie, die de ‘cassenaer’ verleent aan hen die biechten om in het ‘gilde’ van Sinte
Lorts te komen; evenals reg. 289 zijn zij een toespeling op de aanvangswoorden van de absolutie.
Maar wat beteekent dit zonderlinge Latijn? Waarschijnlijk behoeft het niets te beteekenen en is het,
zoo al niet een verhaspeling der eigenlijke woorden van de absolutie, dan zeker alleen maar een
soort hocus-pocus om den spotaflaat in te leiden. Campbell, Ned. Spectator 1862 blz.
356, spreekt van ‘kramerlatijnsche citaten’. Wat clutum betreft zou men kunnen
denken aan het woord clute, grap, klucht, ‘mop’, dat van um
voorzien is om te rijmen met absolutum. Dit clutum komt ook voor in de
Castelein's Sermoen van Sente Reinhuut, 3de regel, waar het ook zeer goed: klucht
kan beteekenen. Intusschen is het wel eigenaardig dat dit woord beide keeren in een sermoen
voorkomt. Is het misschien een woordspeling met een dergelijk woord in een echt sermoen?
Kan verder granfeyn misschien door den zetter verkeerd gelezen zijn voor
gracien in den tekst van het manuscript?
-
eind445-446
- Een gezegde in den trant der
leugendichten; zie Veelderh. geneuchl. Dichten, blz. 208 vlgg.
-
eind453
-
Quaet ei quaet kieken, zie
242A; quaet melc en suvelken, verg. Sacr. v.d. Nyeuwervaert, reg. 1327, waar de
duvels elkaar uitschelden roepende: ‘Vuyl cock, vuyl spyse’, ‘Vuyl
sop, vuyl moes’; en het in de inleiding besproken huwelijk van Lors en Mors, waarin:
‘vuyl boter, vuyl smout zijn bi malcander geraect’.
-
eind454
-
die necker begect hier 't
duvelken; verg. de duivels in Sacr. v.d. Nieuwervaert, reg. 291: Sondich
becoren: ‘Ey duvelken, duvelken’; Belet van dueghden: ‘Ey
neckerken, neckerken!’ Wij zouden zeggen: ‘de pot verwijt den ketel, dat hij zwart
ziet’.
-
eind462
-
dwoert in haer hielen halen,
kennelijk: hun woord breken, eig. zijn woorden terugtrekken tot in zijn hielen toe, dus: weer
heelemaal intrekken. Verg. Ned. Wdb. V 1585 en 1658: zijne woorden in of door den hals
halen, trekken, het gesprokene terugnemen, intrekken; en voorts de uitdrukking: de
melk ophalen, optrekken, die, eigenlijk van een koe gezegd, die geen melk meer geeft,
figuurlijk gebruikt wordt ook in den zin van: zijn belofte breken, toegezegde giften of betalingen
uitstellen (Ned. Wdb. XI 779 en 1306); eindelijk: zijn woord opeten (Ned. Wdb. XI
675).
-
eind468
-
ho(u)dt dat, uitroep wanneer men
iemand een klap geeft (Mnl. Wdb.). Verg. Trou moet blijcken, Hanneken Leckertant,
532: ‘Hout datte en datte! Hoe smaeckt u dat vuijstloock?’
-
eind479
-
pijnen i.p.v. pijne, verg. 83A;
hier misschien ook om het rijm op termijnen.
-
eind494
-
dat al u silveren croesen worden
aerden scerven, een wensch, die het tegenovergestelde van voorspoed bedoelt.
-
eind497
-
tabeyte; verg. Tijdschr. XXI
100, ref. v. 1524: oude tabeyten, naar het schijnt zooveel als: oude quenen;
tabeyte blijkbaar een schimpnaam voor: vrouw, vrouwspersoon. Moet misschien op beide
plaatsen cabeyte gelezen worden met het pejoratieve ca, door Prof.
Salverda de Grave behandeld (Zie 173 A)? Er bestaat een ofr. manl. woord
cabet = cabas, tromperie?
-
eind498 vlg.
- De bedoeling van deze regels is mij niet
duidelijk. Reg. 494 vlg. wenscht de marot Loosheyt en Practijke
geldelijken tegenslag, waartegen de zot, naar het schijnt, in reg. 498, protesteert met een
spreekwoord, dat, dunkt me, moet beteekenen: waarom mag truye ons gheyte
(waarschijnlijk een onbeduidend personage, te verg. met lobben onsen hont, 270 A,
299, 445) niet bont dragen, dus deftig, rijk zijn? Verg. 583 A. Misschien een woordspeling met de
vacht van de geit? Verg. ook 145 A.
-
eind535
-
creghen, verl. deelw.
van crighen, volgens Van Helten, Mnl. Spraakkunst, blz. 260, waarschijnlijk een rest
van een oorspr. deelw. zonder voorvoegsel. Van Helten vermeldt creghen in
Ruusbroeck, Hantv. 223, 13 en vergelijkt het nog in het hedendaagsche
Westvlaamsch voorkomend kregen; verg. ook Tijdschr. XXVIII 42, waar nog
Vondel, Pascha 2120: kreghen vermeld wordt.
-
eind537
-
Middelburch,
waarschijnlijk de stad op Walcheren, daar dit ‘Middelborch’ volgens reg. 593 ‘een stadt
wel bevest’ was, terwijl de plaats van dien naam in Vlaanderen, tusschen Damme
en Aardenburg gelegen, volgens Sanderus, Flandria Illustrata I 300, wel een stad
geweest is, een oppidum, maar meermalen zijn muren verloren heeft en dus geen ‘stadt wel
bevest’ was.
over het veer, is natuurlijk: over de Schelde (bij Antwerpen?), dus uit
Brabant naar Vlaanderen (zie Sanderus, a.w., 18-19).
-
eind538
-
Walem ligt in het
land van Mechelen, dicht bij de Nethe; zie Kil. 884a:
Waelhem, Walhemum, pagus Brab. ad Nitham flu.; Walem behoorde dus niet tot het
markgraafschap Antwerpen. Is misschien Walem ironisch gebruikt in woordspeling
met Waelhem d.i. Wale hem? Verg. A. Bijns N. Ref.
LXIX:
‘Prinsche, de vroukens zijn gheerne proper en moy;
Rustich op zijn hoofs, naden niewen toy
Moeten de habijten ghemaeckt, ghesneden zijn.
Hoe zuer dat den man werdt, zij achtent niet een hoy.
Al zouden sij te Walem gaen tappen roy,
Zij zouden wel willen in alle steden sijn.
Ter kermessen, ter feesten moet gereden sijn.’
Verder Antw. Liedb. LI, waar het ‘geselleken’, dat geen geld meer heeft en
schulden gemaakt heeft, eveneens naar Walem trekt. Verg. ook
Uytkercke en Boevynes. Menschen dus, die zich andermans geld
toegeëigend hadden, ontweken naar de graafschappen Zeeland, Vlaanderen en naar de heerlijkheid
Mechelen, om vrij te zijn voor de jurisdictie van het markgraafschap Antwerpen.
Verg. later in onze republiek Vianen en Kuilenburg als wijkplaatsen
voor bankroetiers (zie bijv. Bredero, Sp. Brab., 1879).
-
eind541
-
knechtken hier evenals
manneken e.a.w. liefkoozenderwijze gebruikt.
-
eind542
-
culleken, gebruikt als grove
liefkoozende benaming voor een man, naast knechten, manneken en
drulleken.
-
eind554
-
veriolijten, verblijden, verheugen;
van het znw. iolijt gevormd, evenals veriolijsen van het bnw.
iolijs. Zie Trou moet blijcken, Sinte Trudo, 2260: ‘Dies mijn herte duer sijn wel
leeren veriolijt’ (vreemd hier, omdat het rijm overal -ijst is).
-
eind562
-
bi ganscoe, een grappige basterdvloek,
waarschijnlijk rijmshalve gebruikt.
-
eind566-569
- Verg. voor den staet, die
ontrouwe ‘rentmeesters van heeren oft steden’ bij den ‘prince int hof’, d.i. bij den
hertog v. Brabant (toen Philips den Schoone) gaan halen: Ph. Wielant, Instructie
voor de stad Haarlem, uitgeg. door R. Fruin, blz. 59 vlgg., waar de
brieven van atterminacie of van state (verg. a.w., blz. 11) afgedrukt zijn, welke de stad
Haarlem in 1501 van Philips den Schoone kreeg, toen zij door allerlei tegenslag haar renten niet
meer betalen kon en haar poorters daardoor nergens meer veilig waren voor de vervolgingen der
schuldeischers. Philips staat aan de stad een uitstel van betaling voor den tijd van vier jaren toe. Dit
was ook al in 1497 gebeurd, maar zonder succes, reden waarom ditmaal veel gunstiger bepalingen
voor de stad werden vastgesteld. Verg. ook Ducange: atterminare, ad certum
terminum debiti solutionem prorogare; atterminatio, huiuscemodi prorogatio.
Staet is dus: uitstel van betaling; verg. Wielant, a.w., blz. 59: ‘eenen staet van viere
jaren.’ In ‘Nyeuvont’ beteekent staet: ‘de brieven van staat’ zelf, of
‘stateering-brieven’ (zie E. van Zurck, Codex Batavus, blz. 919), waarin dus
de termijn van het uitstel van betaling werd vastgesteld; verg. voor deze bet. ook Wielant, a.w., blz.
69: ‘na inhout der particulieren atterminacien of staten’ en verder: ‘den inhoudene van
desen onsen state.’ Verg. verder Bredero, Sp. Brabander, 354:
quinckernel, volgens het gloss. van Verwijs: een vijfjarig uitstel van
betaling aan bankroetiers verleend, (zie aldaar, waar V. hetzelfde woord ook aanhaalt uit A. Bijns,
Ref. I 13b) en dus hetzelfde beteekenende als staet.
-
eind580
-
die sulcke, hier geen
persoonsnaam, maar = de kooplieden van reg. 576.
-
eind583
-
ghebont, van bont
voorzien, in bont gekleed; zie 498A en Everaert VIII 71 (naast ghefluweelt,
ghecameloot, ghedamast); ook Refereinen, verzam. d. J. de Bruyne (ed.
Ruelens), XX. Zie ook Mnl. Wdb.. Ringen en bont dragen is een bewijs van
deftigheid en welstand.
-
eind584
-
bier van beroyen, een
woordspeling met het 320A besproken roy, ellende, moeite. Dat deze uitdrukking in
eenig verband zou staan met berooien, ook in verbinding met bier
gebruikt = in de war brengen, aangehaald uit Chomel in Ned. Wdb. II 1925, is
hoogst onwaarschijnlijk.
-
eind591
- Verg. Vander blauwer Scute
(in Verwijs, Van Vrouwen ende van Minne), reg. 100: ‘Laet si sorghen die ons
borghen’.
-
eind597
-
daer en laet niet aen. Leest men:
daer en laech niet aen (verg. reg. 244), dan kan men dezen regel verklaren als: dat
hinderde niets, dat zou er niets toe doen, maar dan zou er eig. een praesensvorm moeten staan. Om:
daer en leit niet aen te lezen, zou men te veel aan het woord moeten veranderen.
-
eind601 vlgg.
- De meeste rederijkersstukken eindigen
met een dergelijke bescheiden toespraak tot de toehoorders, die daarin aanzienlijke, wijze heeren
genoemd worden, wier welwillendheid voor tekortkomingen wordt ingeroepen, een ‘captatio
benevolentiae’ dus, terwijl dan, evenals hier, een gebed het stuk besluit.
-
eind604
-
diet wel besaghe, eig. (als iemand) die de
zaken goed, met opmerkzaamheid, beschouwt.
-
eind609
-
sonder blamen, zonder smet,
onberispelijk; verg. ‘onbesmet van alre blamen’ e.a. (Mnl. Wdb. I 1285); hier rijmshalve met
- n gebruikt.
|
Auteursrecht onbekend
