Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1933

[p. 2]

Die Dierverhaal in Afrikaans.

DIE lees van Buks, die jongste dierverhaal van G.C. en S.B. Hobson (J.L. van Schaik, Beperk, 1933) het my laat terugdink aan my jeug. In my kinderdae op 'n Bolandse plaas was die ratel reeds uitgesterwe in die omgewing, en tot vandag toe het ek nog nie die eer gehad om een in lewende lywe te sien nie, maar vir die ou volkies was hy nog 'n vertroude persoonlikheid, en uit hulle gesprekke het my nog vier van sy eienskappe bygebly: hy hou van heuningsteel; sy taaiheid is spreekwoordelik; hy kan nie verder as drie tel nie, en hy kan geweldig stink. Wie het dit ooit kon dink dat 'n dier met hierdie eienskáppe, en veral die laaste, ooit 'n romanheld sou word, en dan nog so 'n intieme, dat 'n mens hom op die end van die boek nie anders kan noem nie as ‘Buksie’, waarby jy voel dat hy 'n goeie ou maat is, 'n getroue metgesel wat agter jou hakke aan sou kon draf en onder jou skryftafel in kruip, soos jou huishond.

Wie van ons word nie by die lees van sulke dierverhale teruggevoer na ons kinderjare nie, die salige dae toe ons nog nie geweet het van lees en skrywe nie, toe ons behalwe vader en moeder, ons outas en ou aias gehad het, wat ons stories kon vertel van Wolf en Jakkals, van Skilpad en Hasie, en so lekker raaiseltjies kon opgee? Ander beminde figure was daar ook uit die dierewêreld, maar Jakkals, die aartsskelm was daarom altyd bobaas. Eers op ryper leeftyd besef 'n mens watter rykdom van geskiedenis en tradisie daar agter hierdie eenvoudige ou storietjies sit. Jy gaan besef hoe elke volk sy eie skat van dergelike verhale besit. Jy gaan besef hoe Andersen en Grimm veel meer was as enkel gesellige vertellers. Jy gaan insien hoe hier 'n uitgebreide en ingewikkelde terrein van wetenskaplike navorsing om bearbeiding vra. As jy jou gaan verdiep in ons eie verhale, merk jy al gou dat ons hier 'n gemengde maar ryke voorraad het, afkomstig nie alleen van ons Europese voorouers nie, maar ook van inboorlinge van verskillende ras. En algou kom jy onder die indruk daarvan hoe die volksfantasie nog steeds besig is met nuwe skeppingsarbeid. Dan ontstaan die verlange om hierdie volksbesit sistematies deur te lees, te geniet, te klassifiseer en te bestudeer. Maar besit ons die middele daartoe? Hoe staan dit met die optekening daarvan?

Dit lyk of ons stoere ou baanbreker, wyle mnr. G.R. von Wielligh, hier ook weer 'n wegwyser gewees het, want volgens 'n voetnoot in

[p. 3]

dr. Schoonees se bekende werk oor ons prosa, is sy vier bundels Dierstories uit die mond van Hotnots (1917-1922) en sy vier bundels Boesman-stories (1919-1921) reeds in 1907 voorafgegaan deur 'n voorlopige bundel Dierstories. Is hy tot hierdie onderneminge geïnspireer deur die werk van Lloyd en Bleek? Ons hoef die vraag nie te beantwoord om dankbaar vir sy werk te wees nie.

Ander vroeë werke op hierdie gebied is vermoedelik Jakkalsstreke, 'n vrye vertaling in Afrikaans van die Nederlandse Reinaard de Vos, en die Wolf en Jakkals-versies van Sara Goldblatt (Nas. Pers) - werke waarvan ek geen persoonlike kennis dra nie. Maar ek herinner my nog goed die geesdrif waarmee Ou Hendrik z'n Stories deur K.L. en A.O. Vaughan (Longmans, Green & Co.) in 1910 ontvang is. Vreemd doen die stywe titel in Vereenvoudigde Hollands van hierdie eg-Afrikaanse stories teenswoordig aan, en nog vreemder was die Hooghollandse teks waarin die omlysting vir die verhaaltjies geskrywe was, maar die skrywers het darem besef dat Ou Hendrik niks anders as Afrikaans kon praat nie, en daarom het hulle die verhaaltjies self in Afrikaans geskrywe - gesellig en intiem.

In 1921 verskyn Uit die lewe van 'n Gensbok deur H.A. Aschenborn en Uit Oerwoud en Vlakte van Sangiro (snaaks dat dit so op die kiele volg van Von Wielligh se werk!), en dadelik ontstaan daar 'n woede vir die skrywe van dierverhale, sodat hierdie genre nou ryk verteenwoordig is in ons literatuur. Ons kan in hierdie artikel alleen rekening hou met wat in die vorm van afsonderlike boeke gepubliseer is, en selfs dan: wat 'n merkwaardige produktiviteit as ons bedink dat dit alles die werk van twaalf jaar is!

Van dié tyd af kan ons twee hoofstrominge in die Afrikaanse dierverhaal onderskei. Die eerste bestaan uit stories wat navertel word of wat selfstandig gekomponeer word maar tog die geaardheid van sprokies of kinderstories dra. Die vernaamste figuur in hierdie verhaaltjies is natuurlik ons vriend, Broer Jakkals. Onder hierdie groep is daar Outa Danster en Aia Martha, navertel deur D.J. Seymore (Self-Lees-Serie, Nasionale Pers, 1931); mag hierdie werkie 'n aansporing wees vir baie andere om ook die stories van hulle outas en aias na te vertel! Verder noem ons Jakkals se Strooptogte deur C.J. Grové (Nas. Pers, 1932) en Ondank is die wêreld se loon deur J.M. Friedenthal (Nas. Pers, 1931). Hierdie laaste vertoon ons op Afrikaanse gebied dieselfde ontwikkeling wat die Reinaard-verhale in Nederland deurgemaak het, want die skrywer het sy kort jakkalsstories inmekaar gevleg tot 'n groter eenheid.

Die tweede groep is ook maar kinderstories, al verslind grootmense hulle met net so veel graagte as kinders, want ten opsigte van die diere-

[p. 4]

wêreld is ons maar almal kinders. Maar hierdie verhale en sketse is die gevolg van noukeurige waarneming en ernstige studie van die dierelewe. In hierdie afdeling van ons literatuur is daar twee helder ligpunte, wat egter uit stilistiese oogpunt ver, soos twee pole, van mekaar verwyderd staan - Sangiro en die Hobsons. In die bewoording van Prinsen het ek hulle metode en styl tevore in ‘Die Nuwe Brandwag’ gekarakteriseer deur Sangiro die Dionysiese kunstenaar te noem en die Hobsons Apolliniese kunstenaars. Soos die Bacchante in die ou tyd op die feeste van Dionysos, die wyngod, raak Sangiro in vervoering deur sy onderwerp en voer sy lesers mee op 'n ritmiese golfstroom; die werk van die Hobsons daareenteen vertoon die sorgvuldig uitgebeitelde vorme van die gespierde, simmetries geboude god van die digkuns, Apollo. Sangiro sien die geweldige stryd tussen mens en dier; die Hobsons beeld vir ons die nimmereindigende stryd op lewe en dood tussen die diere onderling uit. Sangiro projekteer graag sy eie sielelewe in die van die diere; die Hobsons staan meer objektief teenoor hulle stof en beeld die diere wetenskaplik juister uit, enkel as diere. So 'n tipering hou egter nie 'n waardebepaling in nie. Ieder kan volgens eie aard en aanleg 'n groot kunstenaar wees, hoewel Sangiro in sy geseënde momente ryker begenadig is. Op sy eersteling het Sangiro in 1924 Op Safari laat volg, wat egter nie dieselfde hoë peil bereik het nie. Met Buks sit die Hobsons die goeie werk voort wat hulle in 1929 met Kees van die Kalahari begin het.

Hierdie twee skrywers staan egter nie alleen nie. Afgesien van minder ligte wat af en toe 'n dierverhaal skrywe, het ons bekende natuurkundige Eugène N. Marais, kenner van miere en bye, ook sy ernstige aandag aan hierdie genre gewy: Natuurkundige en Wetenskaplike Studies (Nasionale Pers, 1928); Sketse uit die lewe van Mens en Dier (Nasionale Pers, 1928). W.S. Chadwick - nóg 'n liefling van ons jeug - lewer die bewys dat daar ook geld in die Afrikaanse dierverhaal sit, want hy laat sy in Engels geskrewe stories eers in Afrikaans vertaal voor hy hulle publiseer: Op die Spoor van ons Grootwild (Nasionale Pers, 1930); Bosreuse (Nasionale Pers, 1931). Aschenborn het dit raadsaam gevind om sy tweede boek: Die Adelaar e.a. Afrikaanse verhale (van Schaik, 1925) ook maar voor publikasie deur Sangiro in Afrikaans te laat vertaal. En ons gaan selfs daartoe oor om beroemde werke wat in ander tale gepubliseer is, soos Bonsels se Biene Maja, te vertaal (van Schaik, 1927). Van vertaling gesproke, het ons nie rede om trots te wees dat Oerwoud en Vlakte reeds in Engels en in Frans oorgesit is nie?

Deur ons belangstelling vir die dierewêreld het ons oë ook oopgegaan vir daardie tipe van mens wat maar net een trappie hoër staan as die dier, die Boesman. Ook hier is Von Wielligh weer 'n baanbreker, en sy werk

[p. 5]

word o.a. voortgesit deur Aschenborn en deur die Hobsons in daardie mooi boek Skankwan van die Duine.

By Le Vaillant en ander ou reisbeskrywers lees ons van die ontelbare wilde diere wat daar vroeër in Suid-Afrika gehuisves het. Hierdie oerbevolking van ons land is vinnig aan die uitsterwe. Daarom bly ons ons skrywers dankbaar dat hulle vir ons lewendige beelde geteken het van wat daar nog bestaan in die Kalahari, in Suid-Wes, in Oos-Afrika en.... aan die oewers van die Limpopo, soos die Hobsons in hulle laaste werk doen.

Hierdie werk, Buks, die geskiedenis van 'n ratel, is sterk van komposisie, sterker as hulle eerste verhaal, en 'n bepaalde en waardevolle aanwins vir ons literatuur. Maar tog, hoe kom dit dat 'n mens soms die gevoel kry dat die werk nie heeltemal deurleef is nie, dat dit maar 'n verhaal is? Hier en daar ook word 'n mens gehinder deur 'n kleine onnoukeurigheid van uitdrukking soos nie in hulle eerste werk voorgekom het nie. 'n Mens hoop dat hulle tog nie ook sal gaan ly aan die algemeen Afrikaanse kwaal van oorhaasting nie. Dan sal ons nog 'n gereelde stroom groot dinge van hulle kan tegemoet sien as voortsetting van 'n eervolle tradisie wat hulle help vestig het.

J.J. LE ROUX.