Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1933

[p. 196]

Vyftig Jaar Moderne Skilderkuns.

I. Die Impressionisme.

WANNEER ons vandag dink aan 'n landskapskilder, dan sien ons hom al sit op sy veldstoeltjie, voor sy veldesel, onder 'n groot sambreel. Daar was onder die skilders van eeue gelede ook landskapskilders. Ons dink in die eerste plek aan die Hollandse Skool. Ons dink aan Seghers, Rembrandt, Hobbema, van der Neer en die Ruijsdaels. Hulle het eenvoudig en mooi geskilder. 'n Tekening wat ons baie natuurgetrou voorkom, harmoniese, sagte kleure; die tone is suiwer en raak weergegee. Die stemming van die landskap is daar. 'n Storm kom dreigend op, of ons sien die eerste sonstrale deurbreek na die donderbui; dis 'n sagte lentedag of 'n warm somermiddag. En ons sien in gedagte die ou meesters in hulle skilderagtige klere daar buite aan die werk. Jacob Ruijsdael sit aan die voet van die duine en skilder die fyn silhoeët van die stad Haarlem, met die blekerye op die voorgrond.

Maar ons verbeelding berus nie op waarheid nie, want die ou meesters het dit nie so gedoen nie. Hulle het nie buite gesit en skilder nie. Hulle het buite gesit en kyk, hulle het buite sketstekeninge en aantekeninge gemaak.

Dis eers gedurende die laaste honderd jaar dat 'n skilder met sy komplete uitrusting in die veld gaan sit en werk. Die ou meesters het by die huis gebly vir die werk. Dit was natuurlik geriefliker in sekere opsig, maar wat die werk self aangaan, het dit meer inspanning geverg. Die sketse wat buite gemaak was, mag gehelp het vir die vorm van die dinge, maar die hoofsake - kleure en tone - moes die skilders tog onthou het. Dat hulle die gawe gehad het om te onthou, dit bewys hulle skilderwerk, wat die vlugtigste natuureffekte weergee.

'n Voordeel van hulle werkmetode was dat hulle ook vergeet het. Alles wat van min belang was, alles wat afbreuk gedoen het aan die totaalindruk van die skildery, dit het hulle bewus of onbewus vergeet.

Die manier van werk van die moderne landskapskilder soos ons hom ken, is dus heeltemal verskillend. Die natuur is daar, sy palet is vol met al die briljante kleure wat die moderne chemie hom verskaf het. Hy sê wel dat die ou meesters beter kleure gehad het as hy vandag kan koop, maar dis sy bygeloof. Die ou meesters het geweet wat hulle met kleure kon doen en wat hulle nie moes doen nie - en dit is die verskil. Nou ja, hy sit buite, en hy skilder op sy doek wat hy voor hom sien.

[p. 197]

Leonardo sê êrens dat 'n mens in 'n kamer moet sit - 'n klein kamer, nie 'n saal nie - om te dink. Om buite te gaan sit om te dink, te konsentreer, is buite die kwessie. Buite kan 'n mens lekker sit en dink - en droom. Die gedagtes gaan ver weg.

En so gaan dit met ons skilder. Hy sit lekker en werk - hy droom oor die skildery, en sy oog sien die kleure, en sy hand gee dit weer op die doek. Hy gaan huis-toe, moeg en welvoldaan.

Hierdie skilder is 'n impressionis. Sy oog het gesien; hy het maar min gedink oor wat hy gesien het, en sy hand het gemaak wat die oog gesien het.

Waarom het die ou meesters nooit so buite gewerk nie? Hulle wou dit miskien wel, maar hulle kon dit nie doen nie. Om 'n eenvoudige rede. Ons skilders het iets wat die ou skilders nie gehad het nie. Ons besit die laaste honderd jaar 'n nuwe ding, en dit is die metaal-tube om nat verf in te bewaar, wat met 'n skroefdekseltjie lugdig afsluit. Die verf kan nie net jarelank hou nie, maar ons kan dit orals veilig ronddra, en die verf is klaar om gebruik te word wanneer ons dit wil hê.

Klein oorsake het groot gevolge.

Met die uitvinding van die verftube was dus die tegniese middel daar wat uiteindelik tot die ‘plein-air’-skilderskool gelei het. In die begin het die skilder klein studies buite gemaak, maar die groot skilderye is nog gekomponeer en uitgewerk op die ateljee. Die koue lig - die vensters lê aan die kant waar die son nooit kom nie - het gelei tot donkere, swartagtige skaduwee-tone. (Of dit noodsaaklik daartoe moet lei, is 'n ander kwessie.) Toe die skilders sistematies buite gaan skilder het, en vernaamlik 'n groep Franse het dit gedoen, toe het dit tot gevolg gehad 'n skilder in helder kleure; ook die dofste skaduwees het van toe af deurskynend, lig en kleurryk geword. Die skool van die Impressionisme was gebore. Dit het plaasgevind omtrent 1870 in Parys. 'n Groep jong skilders het die eerste kern gevorm en het tot die eind die knapste meesters van die rigting gebly. Hulle idees het selfs invloed gehad op ouer skilders van betekenis (Manet). Natuurlik, beïnvloeding was wedersyds.

Daar is nie 'n rewolusie wat hom nie lank vooruit aanmeld nie. Dit geld ook van die impressionistiese rewolusie. Dit was omtrent die tyd van die val van die tweede Keiserryk dat dit plaasgevind het. Maar die voortekens was lankal daar. 'n Honderd jaar gelede het die reaksie begin teen die oorheersende invloed van die ou meesters, wat nagevolg is, nie net in hulle donker kleure nie, maar selfs in hulle onderwerpe. Toe vind 'n paar ondersoekende kunstenaars uit dat die ou skilders oorspronklik nie so donker en swart geskilder het as hulle skilderye geword het in die loop van die jare en onder die bruin vernislae nie. Hulle het uitgevind dat Velasquez b.v. in silwerige helder tinte geskilder het. Dit was 'n openbaring.

[p. 198]

Uit dieselfde tyd dateer die opkoms van die momentfotografie. Dit het verrassinge gebring. Op die foto's het die pote van die reisiesperde heeltemal anders gelyk as wat hulle gewoonlik voorgestel was op die prente van die tyd. Die prente gee hulle met die pote lank vorentoe en agteruitgestrek. Die skilders het vroeër meer geskilder wat hulle weet van die dinge, as wat hulle daarvan sien. Die nuwe uitvinding van die fotografie het die oog geleer om anders te sien. Nie meer dink nie, maar net kyk, was die les. En dit was die les vir die impressioniste.

Daar was nog meer invloede aan die werk. Die gekleurde Japanse houtsneë het in dié dae bekend geword. Die versamel daarvan het 'n mode geword. Daar is toe voortreflike boeke daaroor geskrywe (de Goncourt), en wat eers 'n kuriositeit was, het later 'n voorwerp van skoonheid geword. Die lewendige kleure wat van 'n verrassende frisheid en klaarheid en altyd harmonies was, was nuut vir Europa. Dit was 'n ander harmonie as die harmonie van die bruin vernis. Die skilders het geprofiteer van die les wat hier te leer was.

Die onderwerpe was hier ook so anders van opvatting - frisse toneeltjies uit die daaglikse lewe, uit toneelspele, uit die natuur. Só ongekunsteld was die Europese kuns nie. Natuurlik, dis moeilik om te sê wat oorsaak en wat gevolg was. Was die Japanse houtsneë so geliefd omdat hulle in die gees van die tyd gepas het, of het hulle die gees van die skilderkuns laat verander? Dit is van minder belang. Ons konstateer net die feite.

So het dus die nuwe rigting ontstaan. Die groep jong skilders het eers swaar gekry. Die publiek het, soos altyd, grappe gemaak oor wat hulle nie verstaan het nie. Hulle het ook nie daarvan gehou nie, want dit was vir hulle vreemd. In 1874 het die vernaamste van die groep van opelugskilders, Claude Monet, 'n doek tentoongestel wat hy genoem het ‘Impression’ - ‘'n Indruk’ -. Toe was die skilders algou gedoop - hulle skilder nie bome, berge of mense nie, hulle skilder ‘impressions’, hulle is dus impressioniste! Maar die grap het waarheid bevat, en die naam het slegs kort 'n spotnaam gebly. Want dit het juis uitgedruk wat die skilders nagestreef het. Die Impressioniste wou die vlugtige, veranderlike aspekte van die natuur weergee en nie die permanente verskyning nie. Hulle wou nie die kleur weergee van die boomstam nie, maar die tinteling van die lig daarop. Hulle skilder in suiwer tone, liefs nie gemeng nie, hulle sit die kleur in punte of haaltjies of strepies naas mekaar, die oog sien dit op 'n afstand as 'n tintelende eenheid van kleur.

Die impressionisme het oor die hele wêreld gegaan. Maar dit is in Frankryk gebore, en sy beste verteenwoordigers is Franse. Die grootste name is Monet, Sisley en Pissarro. Daar is nog Manet, Degas, en Renoir, as kunstenaars miskien groter as die eersgenoemde drietal - hulle word soms impressioniste genoem, maar hulle betekenis val tog buite die skool.

[p. 199]

Claude Monet (geb. 1840) was die meester van die skool. In sy beste werke staan hy ver bo die ander uit. Dit word ook beweer dat hy die ouer grootmeester Manet tot die impressionisme oorgehaal het. Pragtige landskappe uit die omgewing van Parys, van die Franse seekus en van die Teems in Londen. Daardie mistige Londense atmosfeer, veral by sonsondergang, het hom goed gepas. Hy het skilderye in reekse gemaak, die Waterlelies, die Katedrale - dieselfde onderwerp telkens in 'n ander stemming, variasies van 'n gegewe tema. Daar was die Katedraal van Rouaan, b.v. Hy het in die oggend begin skilder - die vroeë sonstrale op die Gotiese kerkgewel. As die son gedraai het, vat hy 'n ander doek. So gaan dit aan met die ligveranderinge gedurende die dag. En die volgende môre vroeg gaan hy weer aan met sy eerste doek. En so verder.

As 'n eerwaardige grysaard, ver in die tagtig, het hy sy laaste jare op sy buiteplaas tussen sy blomme gewerk. Clemenceau, die staatsman, was sy vriend. Clemenceau het vlak voor sy dood nog 'n boek oor sy vriend geskrywe wat kort voor hom heengegaan het. Die muurskilderye, die Waterlelies, simfonië in kleur, vul twee aparte sale in die Louvre.

Camille Pissarro (1830-1903) is 'n skerp en fyn opmerker, rustieker en swaarder, maar nie so 'n verfynde kleurdigter as Monet nie.

Alfred Sisley (1839-1899) is uit Engelse ouers in Parys gebore. Hulle het probeer om 'n koopman van hom te maak, maar hy het een van die digterlikste skilders van die Franse skool geword. Hy het die verfynde stemmingskoonheid van die Ile-de-France besing. Hy het sy groot roem nie beleef nie en in sorg gesterwe. 'n Edel skilder wat 'n edel mens moet gewees het.

Die impressionisme is tot sy uiterste konsekwensie deurgevoer deur die neo-impressioniste (Seurat, Cross en Signac). Die verdeling van die kleur het hulle verder voortgesit, hulle het net die mees briljante kleure, die spektrumkleure, op hulle palet gehad. Die doek is daardeur sistematies met klein vlakkies, met punte bedek (die pointillisme). Op 'n afstand het dit tot 'n skitterende ligtafereel geword. Maar die vorm het verlore gegaan. In die Neo-impressionisme het die rigting doodgeloop.

Maar deur aksie en reaksie, het daaruit die latere rigtinge ontstaan, waarvan die name ons welbekend is en wie se doel teengesteld was aan die impressionisme.

P. ANT. HENDRIKS.