Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1933

[p. 44]

Oor die Publikasie van Historiese Bronne.

DIE eresekretaris van die Van Riebeeck-Vereniging het ons versoek om 'n brief te plaas waarin hy namens die Raad van sy Vereniging beswaar maak teen sekere beweringe van dr. Preller in sy bespreking van die werk van dr. Claude Fuller oor Louis Trichardt se Dagboek (Die Nuwe Brandwag, 1932, IV). Hoewel ons ons streng aan die reël hou om geen antikritieke te plaas nie, het ons dit wenslik geag om hier 'n uitsondering te maak, omdat ons hier 'n geval het waar 'n meer uitvoerige uiteensetting van belangrike beginsels leersaam en interessant kan wees. Omdat ons dit dus nie beskou as 'n polemiek oor 'n boekbespreking nie, maar as 'n diskussie oor die wetenskaplike eise wat gestel moet word aan die uitgewer van historiese bronne, plaas ons die brief van die Van Riebeeck-Vereniging en die antwoord van dr. Preller (spelling van laasgenoemde op versoek onveranderd).

Die Redaksie.

Die Redakteur
‘Die Nuwe Brandwag’.
Geagte Heer,
Na aanleiding van 'n artikel Louis Trichardt se Trek oor die Drakensberg, wat in die November-uitgawe van ‘Die Nuwe Brandwag’ verskyn het, versoek ek u die volgende mee te deel:
Dr. Preller beweer o.a. dat die Van Riebeeck-Vereniging:

1.	'n Engelse vertaling van Witbooi se Hollandse dagboek uitgegee het.
2.	Mossop se Joernale van Bergh en Schryver van geen bladwyser voorsien het nie.
3.	'n Engelse vertaling van Mentzel se Nederlandse werk uitgegee het.
4.	Hollands as vreemde taal behandel.

Die feite is:

1.	Witbooi se dagboek is in die oorspronklike Hollands uitgegee.
2.	Die Joernale van Bergh en Schryver is voorsien van 'n deeglike bladwyser.

[p. 45]

3.	Mentzel se werke het oorspronklik alleen in ou Duits verskyn en gladnie in Hollands soos dr. Preller beweer nie.
4.	Onderstaande werke is in die oorspronklike Hollands deur die Vereniging uitgegee.

Rapport van De Chavonnes en sy Raad.

Rapport van Van Imhoff.

Memorie van De Mist.

Instructiën... van Simon v.d. Stel 1699.

Instructiën... van Cornelis Joan Simons 1708.

Dagregister van Commissaris Cnoll.

Dagverhaal van Willem van Putten.

Twee Joernale van Olof Bergh.

Witbooi se dagboek.

Die uwe,

I.M. Murray (Ere-sekretaris).
Namens die Raad van die Van Riebeeck-Vereniging.

Dr. Preller antwoord hierop:

Met die paar op- en aanmerkinge, oor die vir my enigsins curieuse wyse waarop die ‘Van Riebeeck-Vereniging’ bronnemateriaal uitgee, het ek nie meer wou doen dan ewe, in my beskouing oor één van hulle uitgawes, aandag te vestig op wat my toeskyr die onbestendige daarvan te wees. En geensins het dit in my bedoeling gelê om ánders dan waarderend my uit te laat oor wat die Vereniging tog nog gedaan het in belang van die geskiedenisstudie.

Ek het 't egter jammer gevind dat ons énigste historiese genootskap, wat m.i. leiding sou kon gee en die gewenste éenvormigheid kon aanbreng by die uitgifte van geskiedkundige dokumente, in sy eie publikasies 'n verskeidenheid van opvatting gedoog wat, - altans naar my beskeie oordeel, - so'n groot deel daarvan vir die ernstige heuristiek inderdaad so waardeloos maak.

En ek het gemeen opgemerk te hê, hoe dit tewyte is hoofsakelik aan die verwaarlosing van twee vry algemene opvattinge insake die vermenigvuldiging van historiese bronstukke, - dat dit namelik gegee moet word soos 't is, wat vertalings oorbodig maak; en dat in die meeste gevalle die gebruikelike verklaring van die oorsprong, ens. inleiding en aantekeninge, ontbreek.

Verder het my getref die behandeling van Afrikaans-Hollands deur die Veréniging as tenminste ewe vreemd as Duits. Ek wil nie beweer dat 't so is nie, maar sal my redes daarvoor aanvoer, terwyl dit aan die Vereniging lê om die indruk, waar dit redelikerwyse kan bestaan, weg te neem, as 't nie

[p. 46]

so is nie. Ook begryp ek hoe die voor die hand liggende antwoord hierop sal wees, dat die openbaarmaking b.v. van 'n Duitse dokument, sonder vertaling, in ons land nie dieselfde wye leserskring sou vind nie. Die Vereniging beoog egter, - as ek tenminste sy doel goed begryp, - geen populêre uitgawes nie, maar veeleer die vermenigvuldiging vir doeleindes van studie en ondersoek, en tenbate van 'n min of meer uitgelese kring van belangstellendes, slegs van seldsame en waardevolle historiese dokumente.

En dan verval byna iedere betekenis van die vertaling, wat vir die aanwending van so'n dokument as geskiedkundige materiaal, tog heeltemal waardeloos is.

Ek het as voorbeelde van wat ek bedoel genoem veral die beide lywige boekdele wat 'n Engelse vertaling bevat, sonder meer, van Lichtenstein se Reisverhale, sowel as die volslae nuttelose Engelse vertalings van van Riebeeck se Joernaal deur Leibrandt, en die Engelse vertalings van Mentzel. Rhodes, wat die beskikking gehad het oor baie geld, en slegs Engels kon lees, het die bibliotheek van Grote Schuur gevul met dié soort vertalings; maar of dit daar ooit enige ander doel kan dien dan dié van 'n min of meer vervelende geleentheidslektuur vir wagtende besoekers, betwyfel ek.

Hier dien ewenwel opgemerk te word, dat die vertalings van Leibrandt, en die ander in Grote Schuur, niks te make het met die uitgawe van die ‘Van Riebeeck-Vereniging’ nie. Die vereniging is in hierdie kategorie van vertalings sonder meer, verantwoordelik vir Lichtenstein en Mentzel. Hierdie werke verskyn enkel in die vertaalde gedaante. Aan die meeste ander, - behalwe Cory se publikasie van Owen se Dagboek, - is 'n vertaling in Engels toegevoeg, (van die genoemdes: Bergh en Schryver hulle Joernale, en uit die Collectanea, die Rapport van de Chavonnes en sy Raad, Rapport van Imhoff, Memorie de Mist, Dagregister Cnoll, Dagverhaal van Putten en die Joernale van Olof Bergh.)

Die enkele vertaling, sonder meer, kom my voor, op grond van die gebruikelike historiese vereiste, as totaal nutteloos. Die origineel met toegevoegde vertaling, (waar dit namelik gegee word), beskou ek om dieselfde rede as oorbodig, en soms selfs hinderlik omdat dit 'n vooropgestelde interpretasie aanbied, hoe neutraal dit ook mag wees.

Is dit 'n veranderlike beleid van die Vereniging om, 'tsy alleen 'n vertaling te gee, 'tsy die origineel met vertaling, dan ontstaan die vraag waarom Cory dit oorbodig geag het om Owen se Dagboek ook in Afrikaans te vertaal? En waarom die Vereniging daarin toegestem het om dit sonder so'n oorsetting uit te gee? Dieselfde geld vir Fuller se bewerking van Trichardt se Dagboek.

[p. 47]

Dit het my naar ek meen, redelike aanleiding gegee om te presumeer, soos ek gedaan het, dat die Vereniging Hollands (Afrikaans) ook as vreemde taal bejeën. Dit en die omstandigheid, dat, daarteenoor, iedere Hollandse dokument gewetensnou in Engels oorgeset word, alle aankleding en inleiding enkel in dié taal geskied, en selfs die titels omgeset word en slegs in Engels verskyn.

Die vermelding van Mentzel se Beschreibung des Vorgebirges der Guten Hoffnung as oorspronkelik ‘Nederlands’; is 'n drukfout. As ek die werke nie self geken had nie, dan staan nog by die vermelding vir iedereen hoe dit is ‘a translation from the German’.

En, terwyl ons dit hier tog het oor die historiese methode van uitgee, wou ek graag van Mandelbrote se vertaling dit sê, dat 't, sover ek weet, en behoudens die vertaling en die gemis aan bladwysers, die énigste van die uitgawe van die Vereniging is wat m.i. aan die gewone vereistes beantwoord.

Dat Mentzel in ‘ou Duits’ bestaan, doen natuurlik nie in die minste af van die algemene betoog, aangaande publikasie van die oorspronkelike teks nie. Daar bestaan algemene voorskrifte vir die behandeling van die oudste middeleeuse tekste.

Sover ek weet stem die georganiseerde uitgewery van historiese materiaal, oud of nuw, en waar ook in die wêreld werkelik ernstige studie daarvan gemaak word, of waar dit die studie wêrd is, oral ooreen insake die toepassing van sekere algemene en kardinale vereistes. Ek beroep my hier meer bepaaldelik op die methode van die Sorbonne: Manuel de Bibliographie historique, van Langlois; Introduction aux Etudes Historiques, van Langlois en Seignobos, waarmee te vergelyke is Flint se Historical Philosophy in France, ens. Verder die Duitse historiese methodologie: Droysen se Grundriß; Schubart: Über geschichtliche Analyse und Synthese, en Bernstein se Historische Methode, en meer bepaaldelik die bekende algemene reëls: ‘Voor het Uitgeven van Historische Bescheiden’, van die Historische Genootschap te Utrecht.

Oor die algemeen moet aangeneem word dat so'n herdruk die raadpleging van die oorspronkelike oorbodig moet maak.

Daarom geskied teenswoordig die heruitgawe so dikwels fotografies. By die vredesluiting te Versailles, in 1919, het die oorwinnende nasies hulle die verbasende reg aangematig om in hulle Vredesverdrag, wat hulle die oorwonnene nasies laat onderteken het, neer te lê hoe laasgenoemdes oorsaak was van die oorlog. Dit was teenoor die oordeel van die vierskaar van die geskiedenis 'n daad van dieselfde onbegryplike arrogansie as die ander bepaling van dieselfde vredesverdrag, - waarop in Engeland 'n algemene eleksie uitgeveg en gewin werd! - dat die Geallieerde en Geassocieerde Grootmagte

[p. 48]

Wilhelm II van Hohenzollern ‘publiek aanklae vir die supreme misdaad teen alle inter-nasionale moraliteit en die heiligheid van verdrae’!

Die Geallieerde en Geassocieerde Grootmagte het hulle sodoende die funksie van die geskiedenis aangematig. In Berlyn het daarop totstandgekom dr. Alfred von Wegerer se ambtelike ‘Zentralstelle für Erforschung der Kriegsschuldfrage’, wat enige honderde kleine boekdele uitgegee het met die materiaal wat slaan op die vraag: wie was oorsaak van die oorlog? Om as bewysmateriaal van énige nut te wees, moes hierdie dokumente sódanig uitgegee word, dat 't oorbodig sou wees vir die mees noukeurige navorser om die oorspronkelike te gaan raadpleeg, - gestel dat soiets moontlik is, waar die oorspronkelike stukke versprei lê oor die ganse Europa, in private sowel as openbare dokumente-versamelinge. Die methode wat hulle gevolg het was om fotografiese afbeeldings te gee van die vernaamste stukke, of dit nou in Russies, Grieks, Italiaans, Engels, Frans of Duits was. By wyse van aantekening werd strekking en inhoud in Duits weergegee, met die geskiedenis van die stuk en verklarende aantekeninge op bepaalde punte van die inhoud, of by voorkomende leemtes. Maar die vernaamste was 'n letterlike of facsimile-weergawe van die oorspronkelike.

Die uitgewer van handskrifte of van herdrukke moet hom tot taak stel om die teks van die-handskrif, of van die oue druk, met die mees volkome getrouheid en onfeilbare juistheid in druk oor te breng, en daarby ook belangryke besonderhede van die handskrifte of oue drukke soveel moontlik weer te gee. Die uitgawe moet só ingerig word dat raadpleging van die oorspronkelike handskrifte of oue drukke deur die gebruiker in die reël oorbodig word.

Bowestaande is nagenoeg die inhoud van die eerste en vernaamste stelreël van die Utrechtse Genootskap, en wie die moeite wil neem om dit na te gaan, sal dit bevestig vind deur erkende Duitse sowel as Franse uitgewers.

Maar, daar kom nog soveel méer by kyk!

Op die uitgewer rus die plig om na te gaan of hy te doen het met 'n oorspronkelike handskrif, of met 'n afskrif, opdat hy die suiwere teks soveel moontlik kan herstel. Hy moet die verskillende aanwesige afskrifte opspoor en dit onderling vergelyk. Die goeie lesings van die verskillende tekste word afgedruk, die slegte weggelaat, en by die minste twyfel almal weergegee in note of aantékeninge. As daar konsepte van die teks aanwesig is, word dit met die af te drukke teks vergelyk en belangryke afwykings aangegee. Van die voorkome van ledige of ontbrekende bladsye word in 'n noot melding gemaak.

Die teks moet in sy onderdele ontleed word deur die opsporing en herstelling van die oue indeling, en aanduiding van die onderdele.

[p. 49]

Daar bestaan die mees uitvoerige voorskrifte wat aanbetref manipulasie van die teks en van die spelling, indeling, kennelike en ander skryf- of drukfoute, normalisering van die taal, hiate, lacunes, interpunksie, chronologiese ordening, tot selfs die gebruik van hoofletters en wat nie al meer nie, - álles slegs met die oog dáarop, om namelik die gebruiker van die herdruk te stel voor 'n stuk wat dit vir hom oorbodig maak om die origineel te sien.

En dan die bykomende verpligte arbeid van die uitgewer, om die waarde van sy stuk te verhoog bokant die oorspronklike: verklarende en ander aantékeninge, en, - wat van die uiterste belang is, - 'n register of bladwyser, wat vir so'n historiese dokument moet bestaan uit éen vir plaasname en 'n ander vir persoonsname.

Ek glo werkelik dat ons by die uitgewe van bronnemateriaal veels te los en sonder methode tewerkgaan, dat ons veelal oorbodige werk maak van vertalings, sodat die herdruk nie die waarde erlang vir die eventuele gebruiker wat 't anders so maklik kon hê.

Ons bepaal ons by die in my resensie van Fuller se werk genoemde boeke, en dan konstateer ek in alle beskeidenheid, dat my betoog onaangetas bly staan:

Cory se Dagboek van Owen is alleen in Engels uitgegee, sonder register. Die oorspronkelike Engelse teks is ál wat die ondersoeker nodig het. Maar hoe dan met die vertalings, in Engels, uit Hollands en Duits, sonder meer? En die afwesigheid van 'n register maak die Cory-teks net so onbruikbaar as die oorspronkelike: mens moet die hele dokument deurwaad vir 'n enkele naam. M.a.w., prof. Cory se arbeid het sig bepaal tot 'n ‘preface’ aan sy terugvinding van die dagboek, en 'n paar biografiese besonderhede oor die auteur, by wyse van inleiding tot die teks.

Lichtenstein bestaan slegs uit 'n Engelse vertaling.

Mentzel eweneens. Schryver ditto. In die Collectanea is 9, 10, 11 en 12 Engels, sonder vertaling.

Botha se ‘Wreck of the Grosvenor’ is sonder register.

Met Witbooi se dagboek het ek my vergis: dit is in die oorspronklike Hollands uitgegee, maar met 'n Engelse voorwoord.

Ons is arm aan veréniginge soos die ‘Van Riebeeck-Vereniging’. Was dit verkeerd, of teveel geverg om te probeer om die waarde van die werk wat die vereniging verrig te verhoog, deur op die wetenskaplike tekortkominge daarvan te wys? As dit so is, dan is ek die Vereniging 'n ekskuus verskuldig.

G.S. PRELLER.