Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1933

[p. 16]

Iets oor die Oudste Geskiedenis van Transvaal.

DIT is ons algar bekend dat die eerste Voortrekkers in 1836 Transvaal binnegetrek het. Tog het daar al lank voor dié tyd Afrikaners duskant die Oranjerivier, in die teenswoordige Vrystaat, gewoon. So is daar, b.v., in die Staatsargiewe te Pretoria 'n brief aanwesig van Andries van der Walt waarin hy sê dat hy al vanaf 1824 buitekant die grense van die Kaapkolonie gewoon het. In daardie jaar het hy al die Oranjerivier oorgetrek. Dit was op die plaas van hierdie Andries van der Walt dat Pretoria in 1855 uitgelê is, en Van der Waltstraat en Sint Andriesstraat is na hom genoem. Vroeër het hierdie laaste straat alleen ‘Andriesstraat’ geheet, maar 'n dertig jaar gelede is die Sint as 'n epitheton ornans daarvoor gevoeg, sodat ons met reg kan sê dat Andries van der Walt die enigste Afrikaanse heilige is wat ons het.

Die trekke van Carl Trichardt en Hans van Rensburg van 1836 het nie tot 'n blywende nedersetting in Transvaal gelei nie. Ons weet hoe die Van Rensburgs uitgemoor is en die Trichardts na Delagoabaai gegaan het, waar die grootste gedeelte aan die koors dood is, en die oorlewendes uiteindelik in Natal aangeland het. Trouens, Natal was die mikpunt van die Voortrekkers, en dáár het die middelpunt van hulle aktiviteite gelê, en dáár was hulle groot leiers soos Piet Retief, Gert Maritz, Piet Uys en Andries Pretorius. Hendrik Potgieter, wat ook 'n kragtige figuur was en een van die groot leiers, was egter individualisties van aard, met die neiging tot 'n alleenheerskappy, en daarom wou hy nie in Natal bly nie, maar het hy Transvaal ingetrek, waar hy in 1839 die eerste dorp gestig het, naamlik Potchefstroom, die hoofdorp van die distrik Potchefstroom. Hierdie distrik het ook die noordelike Vrystaat omvat. Waar by Potgieter 'n desentralisasiebeginsel sterk na vore gekom het, daar was Andries Pretorius, net soos later sy seun Martinus Wessel, 'n sterk voorstander van sentralisasie. Dit was dieselfde gedagte as wat ons in Holland vind, waar ook twee strominge was in die sewentiende en agtiende eeu en Oranje vir die sentralisasie gestaan het en die Regente vir desentralisasie. Was die gedagte uit Holland na Suid-Afrika oorgeplant? Eindelik het Pretorius dit reggekry dat die twee groepe, naamlik die Natalse groep en die Potchefstroomse groep, op 'n byeenkoms te Potchefstroom op 16 Oktober 1840 saamgesmelt het. Daar het die voormanne toe bepaal dat die ‘twee maatschappye’ - dié van Natal en dié van Potchefstroom - ‘tot nut en voordeel van de gehele volkplanteng’ heeltemaal vernietig sou word en ‘dat de publiek nimmer zullen ge-

[p. 17]

doogen nooit een tweede of ander maatschappy in onze grondgebied zullen worden opgeregt,’ en as daar iemand later skeuring wou veroorsaak en 'n tweede regering wou oprig, sou ‘zoodanige dadelyk door onze wetten worden teregt gesteld’. Daar sou net een volksraad wees en dié sou in Pietermaritzburg sit, terwyl Potchefstroom 'n adjunkraad sou hê om die belange van hierdie distrik te behartig. Hierdie adjunkraad sou egter ondergeskik wees aan die Volksraad van Pietermaritzburg - om dit in ons terminologie te sê: die Unieparlement sou in Pietermaritzburg sit en die Potchefstroomse Provinsiale Raad in Potchefstroom. Daar sou egter twee ‘hoofleiers’ wees, die twee Generaals, Pretorius en Potgieter; Pretorius se terrein van werksaamheid sou Natal omvat en Potgieter s'n die distrik Potchefstroom. Soos reeds gesê, het die distrik Potchefstroom sowat die teenswoordige Transvaal en 'n stuk van die Vrystaat omvat. Al twee die Generaals sou egter onder die een Volksraad van Pietermaritzburg staan en van hierdie liggaam hulle instruksies ontvang. Hierdie kompromie was 'n merkwaardige oplossing van die verskil tussen die sentralisasie-gedagte van Pretorius en die desentralisasie-gedagte van Potgieter, naamlik een Volksraad met twee ondergeskikte volkome gelyke Kommandant-Generaals as die twee hoogste amptenare. Toe Natal in 1843 opgehou het om as 'n Boere-republiek te bestaan, het die groot emigrasie uit daardie wêreld na Transvaal 'n aanvang geneem. Noudat Durban vir die Voortrekkers as 'n seehawe verlore gegaan het, het hulle die oë meer en meer na Delagoabaai gerig, en om digter by hierdie seehawe te wees het hulle die dorp Potchefstroom in 1845 opgegee en 'n nuwe dorp aangelê wat nader aan Delagoabaai was, en wat die naam Andries-Ohrigstad gekry het. In dieselfde jaar is die Pietermaritzburgse Volksraad in Ohrigstad voortgesit. Potgieter was met sy aanhangers egter baie ontevrede, want hulle het met 'n sekere mate van minagting op die Natalse groep wat nou Transvaal binnestroom, neergesien, omdat hierdie groep Natal in 1843 nie kon behou nie. Potgieter is dan ook deur sy mense as die enigste voorman beskou wat sy ‘standvastigheid’ behou het. Dit is dan ook goed begryplik dat Potgieter en sy mense deur hierdie redenasie nie onder die Pietermaritzburgse Volksraad, wat nou na Ohrigstad verplaas was, wou staan nie. Hy het gemeen dat die verskuiwing van die Pietermaritzburgse Volksraad na Ohrigstad die oprigting van 'n tweede maatskappy was en dus in stryd met die ooreenkoms van Oktober 1840, en daarom wou hy nie onder hierdie Volksraad staan nie, terwyl die Volksraad weer gesê het dat dit die Volksraad is wat volgens daardie genoemde ooreenkoms die hoogste liggaam was en dat Potgieter sy instruksies ook daarvan moes ontvang. Potgieter het toe geywer vir 'n eenhoofdige bestuur. Hy het beslis geweier om die Volksraad te erken - met ander woorde, die ou geskille van sentralisasie en desentralisasie het weer sterk na vore gekom. Die uiteindelike

[p. 18]

gevolg was dat die nedersetting in Ohrigstad uitmekaar gespat het. Potgieter het met sy aanhang noordwaarts gegaan na Soutpansberg en daar die dorp Soutpansberg gestig, waarvan die naam later in Schoemansdal verander is; die groot gros het na Potchefstroom teruggetrek en die ou verlate dorp weer opgebou en spoedig 'n tweede dorp gestig, die teenswoordige Rustenburg; en die groepie mense wat agtergebly het, het ten suide van die verlate Ohrigstad 'n nuwe dorp aangelê en dit die veelseggende naam van Lydenburg gegee. Dit het toe gelyk of die desentralisasiebeginsel sou seëvier. Tog was dit nie die geval nie. Hoewel die nedersetting van Ohrigstad opgegee is, en in die plek daarvan vier nuwe middelpunte gekom het, naamlik Potchefstroom, Rustenburg, Soutpansberg en Lydenburg, het die een Volksraad tog gebly en sy sittings beurtelings in die verskillende genoemde streke voortgesit en die desentralisasiebeginsel beveg. Met die oog daarop is in September 1849 besluit dat daar voortaan glad geen Kommandant-Generaal meer sou wees nie. Die pos is heeltemaal afgeskaf. Deur hierdie besluit is die moeilikheid tussen Potgieter en die Volksraad wel opgelos, maar in die praktyk kon dit moeilik uitgevoer word. Die land was vol Kaffers en die gevare van botsing baie groot, deurdat die militêre organisasie deur hierdie besluit vernietig was.

Dit is dan ook nie vreemd nie dat dit by die Volksraad memories gereent het waarin om 'n Kommandant-Generaal gevra is. Die Volksraad het toe dieselfde pad ingeslaan as in 1840 toe daar 'n kompromie gemaak is deur twee Kommandant-Generaals aan te stel wat albei aan die Volksraad ondergeskik sou wees. In 1851 is besluit om vier Kommandant-Generaals aan te stel, vir elke streek een. Andries Pretorius is aangestel vir Potchefstroom, J.A. Enselen vir Marico, Hendrik Potgieter vir Soutpansberg en Willem François Joubert vir Lydenburg. Hierdie besluit het die legende in die lewe geroep dat Transvaal toe uit vier Republieke bestaan het. Dit is beslis onjuis: daar was toe glad nie vier Republieke nie. Daar was een Volksraad met vier Kommandant-Generaals wat aan die een Volksraad ondergeskik was. Beide Potgieter en Pretorius het hulle aan hierdie kompromie onderwerp. In Mei 1849, twee jaar voor die vier Kommandant-Generaals aangestel is, het die Volksraad die ‘Drie-en-dertig Artikelen’ aangeneem as grondwet van Transvaal. Ook hierdie Grondwet bewys dat die bewering dat daar vier Republieke in Transvaal sou gewees het, 'n legende is. Daar was een Staat met een Grondwet en een Volksraad waaraan vier Kommandant-Generaals ondergeskik was.

In 1852 het daar 'n belangrike gebeurtenis plaasgevind. In daardie jaar is deur die Sandrivier-Konvensie die onafhanklikheid van Transvaal erken. Die sluiting van hierdie traktaat het 'n oomblik gedreig om die goeie verstandhouding tussen Potgieter en Pretorius te verstoor, omdat Pretorius sonder opdrag van die Volksraad gehandel het, dog die moeilikheid is met die eersvolgende sitting van die Volksraad uit die weg geruim.

[p. 19]

Die Drie-en-dertig Artikels was as Grondwet baie onvoldoende, en na die dood van Andries Pretorius en Hendrik Potgieter het Martinus Wessel Pretorius teen die end van 1855 gepoog om 'n nuwe grondwet te laat opstel. Daar is vir dié doel 'n kommissie aangestel met die Nederlander Jacobus Stuart as Voorsitter. Paul Kruger was ook een van die Kommissielede. Die jaar 1856 is gebruik om die Grondwet aan die oordeel van die publiek te onderwerp, en in Januarie 1857 het dit in werking getree. Die sentralisasiebeginsel is in hierdie grondwet besonder sterk beklemtoon. Naas die een Volksraad sou daar een Staatspresident met 'n Uitvoerende Raad staan as die uitvoerende gesag, en verder sou daar net een Kommandant-Generaal wees. In Soutpansberg en in Lydenburg was die ou desentralisasiegedagte nog nie heeltemaal dood nie, en daarom is in dié streke nogal taamlik beswaar gemaak teen hierdie nuwe grondwet. Die besware is in Soutpansberg al gou oorwin, maar Lydenburg het sig onmiddellik na die inwerkingtreding van die grondwet finaal van die Republiek afgeskei en het 'n afsonderlike staatsgemeenskap gevorm. Deur die kragtige maar tog ook weer toegeeflike optree van Martinus Wessel Pretorius het die sentralisasiegedagte uiteindelik heeltemaal geseëvier, en in 1860 het Lydenburg sig onder die bestuur van die Republiek geplaas.

Tog het die desentralisasiegedagte nie verdwyn nie. Dit is ook verstaanbaar. Die Germaanse gees is nou eenmaal baie individualisties van aard, soos die geskiedenis van Europa ons ook laat sien. Hierdie individualisme het in die ou Transvaal van dié dae 'n kragtige voedingsbodem gehad. Dit was 'n klein bevolkinkie wat oor die onmeetlike vlaktes versprei was. Daar was amper geen verbinding tussen die verskillende dele van die Republiek nie. Die eerste pos is in 1850 ingestel; dit was 'n pos tussen Lydenburg en Potchefstroom; en dit was baie gebrekkig. Die pos het maar af en toe gegaan as daar briewe was. Meestal is dit deur middel van Kaffers vervoer. Die paaie was sleg, soiets as gemaakte driwwe was daar nie. Die ossewa was die enigste vervoermiddel. Die mense het in die een plek nie geweet wat in die ander plek aangaan nie. Onder sulke omstandighede moes die individualisme groei en kon daar nie 'n behoorlike solidariteitsgevoel ontstaan nie. Hierdie gebrek aan solidariteitsgevoel het die bestuur van president Pretorius baie bemoeilik, en sou maak dat die bestuur van president Burgers ook nog verswak sou word. In Pretorius se tyd het die desentralisasiegedagte meermale na vore getree. Burgers wou met mag sentraliseer, en ook hierom word meermale van hom gesê dat hy sy tyd vooruit was. Die solidariteitsgevoel sou eers in Transvaal gedurende die jare van 1877-1881 sterk ontwikkel en kon eers deur die bestuur van president Kruger bestendig word. Dit is jammer dat in ons geskiedenisboeke nie altyd met die ontbreking van die solidariteitsgevoel en die oorsake van die ontbreking genoeg rekening gehou word nie, waardeur daar meermale foutiewe opvattinge oor die oudste geskiedenis van Transvaal heers.

S.P. ENGELBRECHT.