Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1933

[p. 13]

Willem van Oranje, ‘Vader des Vaderlands.’
24 april 1533 - 10 juli 1584.

NU de Afrikaners met de Nederlanders en de Vlamingen zich opmaken om het vierde eeuwfeest van Willem van Oranje's geboorte te gaan herdenken, rijst bij ons allen de vraag: ‘Wat betekent hij voor heden en verleden van zijn volk en zijn stam, en wat is zijn plaats in het wereldgebeuren?’

Deze vraag, waarover hier enkele losse gedachten volgen, ligt de Nederlander echter zo na aan het hart, dat het hem en ‘Die Nuwe Brandwag’ vergeven zal worden, indien daarvoor zijn moedertaal, het Nederlands, wordt gebruikt.

Voor Nederland is Prins Willem de vader van de vrijheidsgedachte. Zonder hem ware de Tachtigjarige oorlog wellicht mislukt - als het ooit tot een nationale vrijheidsstrijd gekomen was, zonder de stoot die hij gaf en de volharding, die hij in de moeilikste jaren toonde: ‘U herder sal niet slapen, al zijt ghy nu verstroyt’ zegt hij van zich zelf in het ‘Wilhelmus’, dat, zoals men weet in - of kort na 1568 ontstaan, het oudste volkslied ter wereld is.

Zelf niet streng Calvinist volgens de letter, is hij door een harde levensschool tot een levend geloof gekomen, dat hem toen hij vermoord werd, zijn laatste woorden in de mond gaf: ‘Mijn God, hebt medelijden met mij en mijn arme volk’.

De Calvinistiese Kerk in Nederland is niet door hem gesticht; zij was zijn machtigste bondgenoot, doch dankt aan hem tevens de mogelikheid tot een vrije opbloei, die zich in die dagen in geen land der wereld genoot.

Vader Willem legde dus de grondslagen van de politieke en godsdienstige vrijheid van een Protestants-Nederlands volk.

In de geschiedenis van de wereld is zijn plaats echter een ruimere: In een tijd toen Filips van Spanje ‘auto da fè's’ hield en Calvijn betrokken was in de verbranding van Servet, in een tijd, toen ‘gewetensvrijheid’ nog een vrijwel onbekend begrip was, in een tijd, toen de Duitse Protestanten niet mèèr konden bereiken, dan dat in iedere staat de vorst de godsdienst van zijn volk zou voorschrijven, in een tijd dat Prins Willem zelf nog Rooms was, verklaarde hij reeds in de Staatsraad van Filips van Spanje, dat hij niet kon goedkeuren, dat vorsten over het geweten van hun onderdanen zullen heersen en hun de

[p. 14]

vrijheid van geloof en godsdienst onthouden. En zijn verdraagzaamheid was niet een opportunisties erkennen van alles wat zich ‘geloof’ noemt, maar, zoals een modern schrijver zegt: ‘een weten, dat God groter is dan alle uitspraken over Hem.’^*)

Zo was deze Leider zijn omgeving en zijn tijd meer dan een eeuw vooruit met zijn leer van religieuze verdraagzaamheid en gewetensvrijheid, waarmee hij de lijn van Erasmus in Nederland voortzet en een lichtbaken in de geestesgeschiedenis van de mensheid is geworden.

Maar wat hij de vorsten op geloofsgebied ontzegde, wilde hij hun ook op ander gebied niet toestaan, en zo werd deze 16e-eeuwse vorst de eerste bestrijder van de vorstelike tyrannie: een Leider, ook in dit opzicht het Nederlandse volk waardig. Niet voor niets staan op het Hervormersmonument in Genève naast het beeld van Willem van Oranje diens woorden gebeiteld: ‘De ondersaeten zijn niet van God geschapen ten behoeve van den prince, om hem in alles, 't zij goed of kwaad, recht of onrecht, onderdanig te zijn en als slaven te dienen, maar de prince is er ten behoeve van de ondersaeten, zonder dewelcke hij geen prince en is, om hen met recht ende redenen te regeeren.’

Is dit niet in de 16e eeuw een verkondiging van de leer der volkssouvereiniteit, die in de 18e eeuw de geesten zou veroveren en de wereld tot een zegen zou worden?

Tenslotte de Dietse stam: Wat is daarvoor zijn waarde en betekenis?

Willem van Oranje heeft de gehele Nederlandse stam door zijn opwekkend voorbeeld bewust gemaakt van eigen wezen - van eigen volksaard; en van het recht, die eigenaard autonoom te beleven en te ontwikkelen. Dat ook de Vlamingen erkennen, wat Willems leven in deze voor hen was en is, doordat hij, al zijn ze dan ook van Nederland losgemaakt en tot België gaan behoren, hun Dietse stamgevoel voor hen heeft gered, bewijst wel de wijze, waarop hij in deze dagen overal in Vlaanderenland wordt herdacht en geëerd.

Maar meer dan bewustwording alleen heeft Willem voor de Dietse stam betekend: hij heeft steeds erop gewezen, dat de groei en de bloei van de stam als geheel, niet door de verschillen tussen de stamdelen belet mochten worden: ‘Het verschil is te cleen om gedeeld te blijven’ prentte hij allen in.

Toen de Afrikaners zich in later eeuwen afsplitsten tot een zelfstandige natie, hebben de Nederlanders ten opzichte van dit deel van de Dietse stam zijn woorden ter harte genomen; en meer dan iemand anders zijn nobele nazaat, koningin Wilhelmina. Wij zouden willen zeggen, dat het zenden van de ‘Gelderland’ aan president Kruger een daad was in de geest van Vader Willem en zijn nagedachtenis waardig.

Als wij nu tenslotte nog bedenken, hoe het Willem van Oranje's werk was, dat Nederland in de 16e en 17e eeuw een toevlucht werd van om den

*) Dr. J.C.A. Fetter: Willem van Oranje, etc., p. 21.

[p. *4]

PRINS WILLEM I VAN ORANJE.
(Schildery van Thom Key in het Mauritshuis te 's Gravenhage.)

[p. 15]

gelove vervolgden - zoals Joden en Hugenoten - en hoe hij dus de komst van de Franse Protestanten naar de Kaap heeft mogelik gemaakt, dan zien we in, dat er alle reden is om ook in Zuid-Afrika op 24 April van dit jaar de ‘Vader des Vaderlands’ te herdenken.

Prins Willem I van Oranje behoort aan de wereldgeschiedenis; als Vader Willem hoort hij bij Nederland. Maar de Hollanders mogen hem niet alleen voor zich opeisen, want de Geuzen en de Hugenoten, de stoere strijders die in zijn legers voor geloof en vrijheid streden, zij samen zijn de voorouders ook van die jonge natie van zo oude afkomst, die hier in Zuid-Afrika de strijd voor geloof en vrijheid streed.

Mogen daarom Hollanders en Afrikaners eendrachtiglik als broeders deze dag herdenken en moge Oranje's geest over ons komen in deze zware tijden!

M. BOKHORST.

Literatuuropgave:

Dr. P.J. Blok, Willem de Eerste, Prins van Oranje. 2 dln.

Ruth Putnam, William the Silent. Ook in Ned. vertaling populair.)

Dr. P. Leendertz, Het Wilhelmus van Nassouwe.

‘De Gids’, Januari-nr. 1933 (Geheel gewijd aan W.v. Or.).

Dr. J.C.A. Fetter, De symbolische beteekenis van W.v. Or. voor ons volk en ons geloofsleven (vrijzinnig Prot.).

A. den Hertog, Beelden uit het leven van Prins Willem I, Vader des Vaderlands.

Prof. Dr. P. Geyl en anderen: Wilhelmus van Nassouwe, met een inleidend woord van Prof. Albert Verwey.

Prof. Dr. A.A. van Schelven (Hoogleeraar a.d. Vrije Universiteit, Amsterdam): Willem van Oranje. Een biographie. De Prins als mensch. Zijn deugden en gebreken, zijn zorgen, successen en teleurstellingen; de ontwikkeling zijner denkbeelden over het geoorloofde van verzetspleging; de groei en de aard van zijn werken voor vrijheid van godsdienst, enz. 1933. Ca. 250 bladz. Royaal octavo. Gld. 5.-. Geb. 6.50.

Prof. Dr. L. Knappert (Hoogleeraar a.d. Rijksuniversiteit, Leiden): Willem I, Prins van Oranje, Vader des Vaderlands. Een kort overzicht van zijn leven en werken, vooral aantoonend de verdraagzaamheid van den Prins betreffende de verschillende levensopvattingen en godsdiensten van zijn tijd, en zijn houding tegenover het Katholicisme en het Protestantisme. 1933. Gld. 1.90.

Dr. M. Bokhorst, Hoe Willem van Oranje Calvinist werd. (Almanak vir die Ned. Herv. Kerk van Afrika 1931.)