Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1932

[p. 102]

Wilamowitz ^† 25 September, 1931.

Deus ille, deus.

OMTRENT die Romeinse Senaat sou 'n gesant aan sy Griekse veldheer op sy terugkeer van Rome berig het dat dit 'n versameling van baie gs was. Ook die Senaat van die Universiteit van Berlyn het voor die Wêreldoorlog talryke gevierde vorste onder sy lede getel, principes reipublicae litterarum. Om slegs 'n paar uit die gebied van die Oudheid te noem: Daar was Adolf von Harnack, die grootste dogmaticus en kerkhistoricus van sy tyd, hoogste gesag op die gebied van die Griekse Kerkvaders, en terselfdertyd Direkteur van die Staatsbiblioteek en Voorsitter van die Keiser-Wilhelm-Navorsingsgenootskap. Dan, weer, Eduard Meyer, die beroemdste kenner van die ou geskiedenis, wat alle tale van die oudheid magtig was en die geskiedenis, kultureel sowel as staatkundig, van alle Oosterse volke en by uitstek dié van Griekeland en Rome nagevors en te boek gestel het. En eindelik Ulrich von Wilamowitz-Moellendorff. Hierdie drie manne se onsterflike werke sal die nageslagte nog lank roem. Van hul innemende persoonlikhede en humaniteit kan alleen die nog lewendes nog getuig.

As jong manne kon hul die stigting van die Verenigde Duitse Ryk beleef, sodat die roem van hul eie lewensgeskiedenis saam val met dié van hul vaderland. 'n Wilamowitz het nog as jong student deelgeneem aan die oorwinningstog teen Frankryk in 1871: as grysaard moes hy in 1918 aanskou hoedat die gesag van sy trotse vaderland, wat hy help bevestig het, deur neerlaag en revolusie in duie gestort het. En, swaarste van alles, hy moes 'n veelbelowende seun, wat pas sy studies agter die rug gehad het en 'n baanbrekende werk oor Sophokles reeds klaar had, afgee op die krygsaltaar vir land en volk.

Dit is hierdie vorste van die wetenskap wat gehelp het om, saam met die meesters van die tegniek, luister aan die era van Wilhelm II. te verskaf, want op suiwer letterkundige gebied het die skeppende genieë uitgebly. Hul werk het die grense van hul vaderland oorskry, want hul navorsing het die heil van die hele mensdom gegeld. Soos Wilamowitz dit in die voorberig tot sy Bucolici Graeci, wat hy in 1905 vir die Oxford-Press klaargemaak het, uitdruk, elke liefhebber van sy vaderland en die mensheid wat sy lewe aan die navorsing van die waarheid wy, ag niks heiliger nie as daardie internasionale gemeenskap van wetenskappe, waardeur die weg vir koninge en volke voorberei word om die heil en die eensgesindheid van die wêreld te bewerkstellig. Geen wonder,

[p. 103]

dus, dat almal die wêreldhaat teen Duitsland in 1914 bitter ondervind het, en dat, o.a., genoemde drie geleerdes, wat op baie vriendskaplike voet met die Anglo-Saksiese wêrelddele verkeer het, dit Engeland veral erg kwalik geneem het en verwyt het dat ook hy die oorlog teen Duitsland verklaar het. Later het die aantyging van barbaarse wreedhede teen die Duitse leër hul saam met neëntig ander vername geleerdes die beroemde, berugte manifes: ‘Es ist nicht wahr....’ laat onderteken. Een gevolg hiervan was dat die ondertekenaars die erelidmaatskap van menige buitelandse akademie verbeur het. Dit het Wilamowitz so min gekwel dat, toe hy in 1916 Rector Magnificus was, hy op die Universiteitsdiploma's ná sy eretitels laat volg het: ‘Plerarumque in hoc orbe academiarum socius, E Parisina honoris causa eiectus’.

Ulrich von Wilamowitz is 25 September 1931 op drie-en-tagtigjarige leeftyd in Berlyn oorlede. Lid van 'n ou adellike geslag, met die deftige houding en die fynbesnede gelaatstrekke wat van rasegtheid getuig het, het niemand in hom 'n filoloog, 'n Schulmann vermoed nie. Maar sy skooljare in Schulpforta, waar origens 'n Nietzsche en menige Duitse generaal hul opleiding gehad het, het waarskynlik die deurslag vir sy toekomstige loopbaan gegee. Ons vind hom dan later as student van die klassieke in Bonn ingeskryf. Hy gaan dan na Berlyn, kom daar onder invloed van Mommsen, reis in Italië en Griekeland, word privaat-docent en kry sy eerste benoeming as professor op neën-entwintigjarige leeftyd na Greifswald. Hy trou met die dogter van Mommsen, gaan later na Göttingen en word in 1897 na Berlyn benoem. Daar het hy so uitgeblink dat die titel Excellenz hom toegeken is - 'n onderskeiding wat baie selde 'n professor te beurt geval het. Dit is ook grotendeels aan sy invloedryke onderhandeling met die Kultus-Ministerium te danke dat Berlyn vandag een van die besversorgde en uitgeruste institute vir die studie van die klassieke oudheid besit, die nuwe westelike vleuel in 1915 aan die ou Universiteit aangebou, Universitas in universitate.

'n Geleerde wat Gilbert Murray, die grootste lewende Engelse Hellenis, reeds 'n dertig jaar gelede as princeps philologorum geroem het, en 'n man aan wie se Erinnerungen die Londense Times in 1929 'n hoofartikel gewy het, moet sonder meer 'n verskynsel van buitengewoon historiese belang wees. Dit is nie alleen weens sy geleerdheid nie, maar ook weens sy persoonlikheid dat Wilamowitz seker een van die twaalf bekendste manne onder die Duitse volk was. Hoewel filoloog, was hy geen kloostergeleerde nie. Sy voorkoms, sy hele houding was meer dié van 'n Pruisiese generaal of diplomaat; daarby kom nog dat hy welsprekend was en deur sy uitstralende ethos groot gehore van leke en academici kon boei. Sy publice's aan die Universiteit het tot die staanplekke van die auditorium maximum geval, want elke student, classici en ander, en veral uitlanders, het die behoefte gevoel om die vermaarde grootmeester tog

[p. 104]

ook eenmaal te hoor. Gedurende die Oorlog het hy, soos 'n Fichte 'n honderd jaar gelede, op verskeie geleenthede, tuis en aan die front, toesprake gehou. Want al was hy liberaal in die beste politieke sin van die woord en geen kruipende howeling en aanbidder van Wilhelm II nie, tog was hy vaderlander in merg en been.

Daar is vandag geen enkele gebied van die klassieke waarop Wilamowitz sy stempel nie afgedruk het nie. Nog op tagtigjarige leeftyd is hy, op uitnodiging van Mussolini se Regering, na Noord-Afrika om vakkundige oordeel uit te spreek oor die opgrawings in Cyrene. Soms was dit mode om hom in alle werke aan te haal, soms, weer, veral in geallieerde lande ná die Oorlog, om op pseudowetenskaplike wyse teen die Pruis te polemiseer. Feit bly egter dat min probleme op die gebied van die Griekse lettere, wysbegeerte, geskiedenis, archaeologie, godsdiens nie stelling voor of teen Wilamowitz uitlok nie. Die gepubliseerde lys van boeke en artikels uit sy pen vorm 'n boek van 100 paginas. Sy produktiviteit ná 1914 op byna sewentigjarige ouderdom, op 'n leeftyd waanneer die ink sowel as die lewensap van gewone geleerdes al lankal opgedroog het, is ongeëwenaard, veral waar die studie en navorsing van die klassieke 'n enorme geheue, 'n thesaurus omnium rerum, vereis.

Onder ander het daar kort op mekaar verskyn Aeschylus, twee dele, Die Ilias und Homer, Platon, twee dele, Die hellenistische Dichtung, twee dele, Pindarus, en nog kort voor sy dood, die eerste deel van Glaube der Hellenen. Handboeke en sistematiese werke wat as opgaardamme dien vir navorsingskennis van afgelope eeue, was vreemd aan die vulkaniese genialiteit van 'n Wilamowitz. Eenkeer het hy hom tog laat oorhaal om in een trek 'n skets van die Griekse letterkunde vir die Kultur der Gegenwart te skryf. Dit het 'n selfstandige werk van 600 gewone bladsye geword en strek van Homerus tot Julianus (360 n. Chr.). Dit is egter so verskillend van die gewone handboek met sy quisquiliae, so pregnant van probleme en nuwe gesigspunte, dat dit eendag nog met 'n volledige kommentaar sal moet uitgegee word. Waar ander geleerdes slegs as gedweë dienaars van die Muse die wetenskap verkondig en voortgeplant het, daar was in die geval van Wilamowitz Apollo, die god van openbaring en inspirasie, self aan die woord. Menige nota in sy werke bevat meer intuïtiewe waarheid en handwysing as dik dele van ander.

Soos sy werke was ook sy voorlesings. Die student wat gemeen het om 'n sistematiese versameling van feite oor een of ander onderwerp by hom te gaan afskryf, het teleurgesteld sy klas verlaat. Wilamowitz se standpunt was dat 'n lesing nie daartoe bestemd was om die student dooie kennis in te tregter nie - daarvoor is daar handboeke in die biblioteke: die voorlesing moet die student laat dink en in hom die lus verwek om self na te vors. Sy lesings het gevolglik gehandel oor onderwerpe en probleme waarin hy juis self navorsend

[p. 105]

verdiep was. Hoogstens 'n teks in die hand, soms met 'n klein stukkie papier met 'n paar toevallige aantekeninge (hy het klein geskryf en nooit gebril nie, ten spyte van langjarige en vermoeiende deurlesing van manuscripte en papyri) met 'n innemende glimlag wat die afstand tussen katheder en sitbank dadelik weggeruim het, het hy meer 'n plauderei as 'n voordrag gehou. Die grootste auditorium het in sy teenwoordigheid die intiemere ethos van die seminaarkamer weerkaats. Hoofdoel van elke voorlesing was die interpretasie, wat altoos voorafgegaan is deur 'n historiese oriëntering - d.w.s., die geskiedenis van die teks en die auteur. Ook hierin stem sy lesings ooreen met sy werke. Toe hy sy eerste magnum opus, wat vandag na 'n veertig jaar nog op elke klassikus se boekrak gevind word - Euripides, Herakles, met kommentaar - uitgegee het, het hy dit vooraf laat gaan deur die geskiedenis van die teks, die lewensloop van Euripides, die Sage van Herakles en die ontwikkeling van die Griekse Drama. En in sy volgende groot werk oor Aristoteles en Athene (twee dele) het hy na aanleiding van die pas-ontdekte papyrusteks van Aristoteles se Staatswese van die Atheners, die historiese agtergrond en inhoud van die werk so noukeurig ontleed dat geen historicus dit ooit beter kon of sal doen nie. Hierdie historiese navorsing van, en inlewing in, die werk van die skrywer is nie doel op sigself nie, maar 'n sine qua non vir die verstaan en waardering daarvan. Wat die doel betref, is volgens Wilamowitz: ‘Die letzte Aufgabe der philologisch-historischen Wissenschaft durch die Kraft der wissenschaftlich geschulten Phantasie vergangenes Leben, Fühlen, Denken, Glauben wieder lebendig zu machen, auf daß alles, was von lebender Kraft in jener Vergangenheit ist, auf die Gegenwart und Zukunft fortwirke’.

Dit is 'n eienaardige toeval dat Wilamowitz, wat vir ons op letterkundige gebied leer histories dink het, die skoonseun van Mommsen, die vooraanstaande historicus, was. Vroeër geslagte het die klassieke genader met die aesthetiese bril van die Romeinse klassisisme in die waan dat hul te doen had met 'n aantal ewig geldende en absoluut volmaakte literêre voorbeelde. Hierdie standaardwerke, nooit en nêrens weer geëwenaard, verdien ons bewonderende aandag en navolging. Wat hul voorafgegaan of op hul gevolg het, is minderwaardig en van geen belang nie. Wilamowitz het daarenteen as die gebied van sy wetenskaplike navorsing die vytienhonderdjarige tydperk van die wêreldkultuur gevat waarin die grondslag van ons Westerse kultuur gelê is. Die stramme bande van 'n afgeronde klassieke ideaal het hy vernietig. In plaas daarvan het hy die historiese eenheid van die Griekse taal en kultuur op die voorgrond gestel, want die Romeine het hierdie kultuur slegs nageboots en voortgeplant. Dit is hierdie breë, historiese perspektief wat ons leer dat nie alleen alle letterkunde nie, maar ook elke wetenskap uit Hellas stam, Mathesis en Tegniek, Taalkunde en Geneeskunde, Filosofie en 'n groot deel van die

[p. 106]

Bybel en die oudste dokumente van die Christendom. Hierdie kultuur verwelk nie met die dood van Demosthenes of die wêreldverowering van Alexander die Grote nie, sterf nie uit onder die magtige Romeinse Ryk nie, en loop nie dood met die opkoms van die Christendom nie. Om hierdie kultuur en sy taal te verstaan, is die studie van die sogenaamde klassieke auteurs nie voldoende nie. Hellenistiese, Romeinse, Christelike werke en fragmente moet bygehaal word, en alle leemtes moet aangevul word deur papyri, inskripsies, archeologiese vondste, ens. Deur middel van sy Griechisches Lesebuch het Wilamowitz met veel sorg en toewyding probeer om elke gymnasias reeds 'n vlugtige maar tog regstreekse oorsig oor die wydvertakte Griekse kultuur te gee.

Uit die oogpunt van ons aardse samelewing beskou, is slegs die werke van mense onsterflik, want daarin leef en werk hul gees nog verder voort onder die nageslagte. Maar as dit waar is wat Plato ons geskilder het, dat die groot denkers ná hul dood die toppe van die berg van verheerliking bewoon, dan sal ook 'n Wilamowitz se gees dié van sy eie drie groot leermeesters en lewensideale opgesoek het - Plato, Paulus en Goethe. Dit is hierdie drie wat hy vandag nog die jeug sou aanbeveel om hul teen die oppervlakkigheid van die hedendaagse beskawing te vrywaar.

J. BASSON.