Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1932

[p. 89]

'n Brief oor Letterkundige Kritiek.

Rome, Mei, 1931.

Beste Reinhard, hardnekkige ou filosoof!

Nee, dit sal nie help dat jy met die logika van Aristoteles my kom bestorm en praat van sy ‘Universele’ in die poësie nie! As jy hier kon sit in die tuine van die Monte Pincio en sien hoe mooi die sonlig oor die Ewige Stad val en die skaduwees verleng van die Sabynse heuwels en straal tot op die verre kruin van Horatius se Soracte, sou jy ook nie lus hê nie! Jy sou jou oorgee aan die bekoring wat somarso in die atmosfeer hier ronddwaal. Maar ek kan nie jou uitdaging onbeantwoord laat verbygaan nie - dus, ‘de lendenen omgord...’

Om mee te begin, die sewentiende eeu het vir Aristoteles, soos vir Seneca, Euripides, Epikouros, en baie ander, heeltemal misverstaan. Die drie dramatiese Eenhede, soos destyds uitgelê, is nie in sy Poetica te vinde nie, en jy weet hoe sy idee van Mimesis, nabootsing, verdraai is. Waar hy sê dat Poësie die Universele soek, bedoel hy ook nie (soos jy skyn te dink) 'n koue abstraksie nie, maar dat die dele van die stuk 'n eenheid moet vorm - nie soos die dele van 'n motor 'n eenheid vorm nie, maar soos die lede van 'n perd. Eén, deurstromende, organiese lewe moet daar wees. Tussen die dele moet jy 'n noodsaaklike of 'n waarskynlike verband kan nagaan.

Maar let op: die verband is nie net logies nie; dit is ook nie noodsaaklik logies nie. (Ja, oubaas, logika kan selfs 'n vloek in die lewe word!) Dit is eerder psigologies en esteties. En hier het Aristoteles, met sy wetenskaplike brein, moontlik te veel die klem op die logiese element gelê. Die reaksie teen so'n sienswyse het ons al genoegsaam in die loop van die letterkundige kritiek gesien. Tog is daar nog steeds mense wat dieselfde fout maak. Jy onthou mos vir dr. Knop, die Hollander wat saam met ons aan boord was, en hoe hy daardie rigting verdedig het. Elke reël moes logies ontleed word, en as dit kortkom, is dit nie poësie nie. En as jy weet hoe hy hom vasgeloop het met daardie passasie waarvan ons die skrywer se naam agterweë gehou het.

Ja, 'n dorre logiese verband kan baie misleidend wees wanneer jy dit as enigste maatstaf gebruik. Jy weet van die kêrel wat die verse van Tennyson gelees het:

Every moment dies a man
And every moment one is born,

[p. 90]

en by wyse van kritiek daarop gewys het dat die sterfte eintlik 1.7568 per minuut was! Of van die Franse uitgewer van As You Like It wat die verse

Sermons in stones, books in the running brooks

gekritiseer het, en met perfekte logika geredeneer het dat die orde verkeerd was, en so die emendasie aan die hand gegee het:

Sermons in books, stones in the running brooks!

Dit kom daarvan as jy nie fantasie het nie! Want die digter maak spronge, nie alleen in sy taal nie, maar ook in sy beelde. Dit sou maklik wees om byna enige digter belaglik te laat lyk as jy hierdie spronge veronagsaam en 'n onsimpatieke logiese ontleding op hom toepas. Dit is alleen wanneer jy hierdie lacunes aanvul deur middel van die verbeelding, dat jy besef in watter sin poësie die Universele soek. Die digkuns is anders as die lewe, omdat dit die onnodige, die storende elemente elimineer; omdat dit die ware verband, die ideale skakels, tussen die dele van die lewe nagaan. En in hierdie sin oefen dit, soos Matthew Arnold gesê het, 'n kritiek op die lewe uit. Al die daaglikse hindernisse en onderbrekings, alles wat die harmonie van die geheel verstoor; alles wat die strewe na die ewige skoonheid (to kalon, wat morele skoonheid insluit) belemmer - dit alles, in sover as dit onnodig is vir die innerlike betekenis, val weg; en die wêreld word gesien sub specie aeternitatis. Selfs ligte poësie, wanneer dit werklik groot is, laat jou daardie gevoel in die agtergrond besef.

Series iuncturaque pollet, het Horatius gesê: dit is verband en konneksie wat gewig het. Maar om die verband te kan sien en voel, moet ons in staat wees om die digter se standpunt in te neem. Ons is nie dramaties genoeg aangelê nie. Ons haal verse uit hul verband aan en beoordeel hul as alleenstaande eenhede: maar dit is alleen in hul verband dat ons hul kan waardeer, en alleen dan as ons weet waarheen die digter wil. Die allereerste plig van die criticus is om dit te verstaan, en dan kan hy oordeel hoever die digter in sy oogmerk slaag. Dit is verkeerd om te sê: Hier is 'n onderwerp deur digter X behandel; by my wek die tema sekere gevoelens; ek vind daardie gevoelens nie by X nie - daarom is sy stuk 'n mislukking. Dit is g'n kunskritiek nie.

Omdat geleerdes hierdie houding teenoor Aeneas ingeneem het, het hul die bedoeling van Vergilius oor die hoof gesien en die hele gedig misverstaan. Jy moet die agtergrond van die Dido-geskiedenis besef, en die manier waarop Vergilius dit aanpak, en die konvensies en gewoontes en gedagtes van daardie tyd voordat jy die fynhede en die grootsheid van die tragedie kan waardeer. Jy bederwe alles as jy jou teenswoordige idees op Aeneas gaan vasplak. En tog, met al daardie onderskeid, wat dramaties verstaan moet word, bly daar genoeg oor wat algemeen-menslik is, om die werk as kunsvoortbrengsel te waardeer.

[p. 91]

Net, jy moet die elemente wat misverstand veroorsaak, die onessensiële, wegruim, om by die innerlike menslike betekenis te kom.

Dit is gedeeltelik omdat hierdie uiterlike hinderpale daar is, en gedeeltelik omdat die agtiende een - daardie kunsmatige tydperk, die Pruiketyd - 'n skryftrant te voorskyn gebring het wat nog vandag in al ons boeke onder die naam van Klassicisme deurgaan, dat so baie mense dink dat die klassieke kuns styf en sonder gevoel is. In die eerste plek vergeet hul dat daar soiets is as beheerste gevoel, wat dikwels baie meer effektief is as uitbundigheid, en in die tweede plek sien hul nie dat realisme, romantiek en wat in die nouer sin ‘klassiek’ genoem word, - die spaarsaamheid en strenge balans van die vyfde een v. Chr. - mekaar afwissel in verskillende tydperke van die antieke wêreld en in verskillende dele van dieselfde skrywer. Die s.g. Romantiese Herlewing in die neëntiende een is baie meer in die gees van Griekeland as die ‘klassieke’ dramas van die agtiende een of Pope se vertaling van Homeros.

En dan, die ontroering wat 'n gedig by jou vertolk - dit hang weer soveel van die ‘dramatiese’ houding af, die mate waarin die leser hom op die standpunt van die skrywer kan stel. Gevoel is 'n snaakse ding: dit hang nie, in die eerste plek, van die direkte woorde af nie, maar van al die herinneringe en suggesties daaraan verbonde. Dink aan die mees prosaïese ding - sê, bv., jou studenterooster; verbeel jou dat jy jarelank verban is in die diepte van Siberië nadat 'n paar Vyf-Jaar-Planne met sukses bekroon is. Jy is sonder hoop en totaal afgesny van jou vorige omgewing en vriende. En dan kry jy een dag onder die rommel 'n stukkie van die ou studenterooster. Watter herinneringe roep dit nie terug nie! Watter gedigte kan jy nie op die prosaïese stukkie papier baseer nie! Dit is jou gemoedstoestand en die ontvanklikheid daarvan wat daardie poësie moontlik maak en daardie ontroering uitlok. Maar Jean, jou Franse maat, voel niks van daardie emosie nie - tensy iemand eers sy gemoed daarop voorberei.

So is dit ook in die letterkunde. As jy Dante se Inferno of die Aeneïs of Milton se Lycidas wil voel, moet jy eers die moeite doen om die standpunt van die digter te leer ken. Wie ‘Lycidas’ lees sonder herinnering aan Theokritos en Vergilius, mis helfte van die genot.

Natuurlik is die eerste vereiste dat die digter eers self moet voel: sonder ontroering sal hy g'n ontroering by ander wek nie. Daarmee stem ek volkome saam. Persoonlik durf ek nooit eens 'n stuk vertaling aan nie, tensy daardie ontroering die grondslag vorm en die skoonheid van die stuk só laat voel binne in my dat dit 'n gevoelsuiting moet vind. Maar onthou dat die uiting verskillende vorms kan aanneem. Agter 'n satire of 'n puntdig wat in droë intellektuele vorm gegiet word, kan daar 'n mag van gevoel sit. In die los dialoogvorm kan daar net soveel emosie skuil as in die strengere liriese vorm; en elke

[p. *9]

TONEEL IN NOORD-TRANSVAAL, I.
O. KLING.

[p. 92]

genre het sy eie manier van expressie. Dit help nie om 'n vers uit sy verband te ruk en as 'n eenheid te beoordeel nie: jy moet sy verhouding sien tot die res van die gedig; ja, maar jy moet ook sy verhouding sien tot die skrywer se mikpunt en sy omstandighede.

Jy sal saamstem dat die skrywer eerlik moet wees in die toepassing van sy tegniek. Nou, wat omtrent die woord waarteen jy beswaar maak in my sonnet? ‘Soetgevoois’, sê jy, ‘klink vir jou alte gekunsteld. Dit kan wees, en moontlik sal die meeste Afrikaners met jou saamstem. Maar vir die skrywer, wat grootgeword het met die inskripsie op die borsbeeld van Guido Gezelle: Aan den zoetgevooisden vinder, en wat die Nederlandse kulturele tradisie as die erfenis van Afrikaans beskou, was dit by die skrywe van die stuk heel natuurlik en ongekunsteld. - A, dit bring ons gevaarlik naby die kwessie van poëtiese diksie - en daarheen moet ons nie nou verlok word nie. Net dit: ek glo nie dat Wordsworth die laaste woord oor daardie kwessie gesê het nie, soos jy somtyds skyn te dink.

Man, ek wens dat jy saam met my gekom het toe ek met my vriend van die Amerikaanse Skool van Argeologie langs die Muur van Aurelianus gaan loop het. As jy terugdink aan al die wederwaardighede van daardie muur, en die Idee waarvoor hy staan en die teenstand teen barbarisme wat hy simboliseer, word dit jou 'n behoefte om uiting aan jou gevoelens in verse te gee. Ek sal jou 'n afskrif van my poging stuur. En moenie vir my dan vertel nie, omdat die name daarin bevat, jou af en toe onbekend is, dat die gedig daarom koud en didakties word nie. Vir die skrywer is hy op 'n trillende ontroering gegrond, en as die mense wat daardie ontroering wil deel, min is, kan hy dit nie help nie; hy moet volg waar die inspirasie lei en nie ontrou wees aan die roepstem nie. En jy wat oordeel, kan sê dis nie jou soort gedig nie - maar gee in elk geval krediet vir egte gevoel!

Die heuwels daar anderkant die Tiber trek hul meer en meer in skaduwees terug, en ek sal maar my Switserse pension in die Via Liguria gaan opsoek; maar eers moet ek 'n draaitjie loop om te sien hoe die water van die Fontana di Trevi speel.

Laat argument en opinie by ons afwissel soos die skynsel van die fontein sonder om die stroom van vriendskap te onderbreek.

Addio, mio amico!

JOHANNES.