Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1931

[p. 88]

Gunnar Gunnarsson, Die Yslandse Romancier.

IN 1912 het by die groot Deense uitgewersfirma Gyldendal 'n nuwe skrywer, Gunnar Gunnarsson, début gemaak met 'n roman ‘Ormarr Örlygsson’, wat volgens sommige critici van bepaalde talent getuig het, maar verder nie besonders aandag getrek het nie. Die volgende jaar kom 'n twede deel ‘Die Deense vrou op die Plaas’ uit en dit blyk toe dat die skrywer voornemens was om 'n soort famieliesaga te skryf; maar dit is eers met die verskyning van die derde deel ‘Die Eenoog-gas’ dat Gunnarsson 'n geweldige sukses behaal het, en in dieselfde jaar, 1914, is die laaste deel van die saga ‘Borgslaegtens Historie’ voltooi.

GUNNAR GUNNARSSON.

Daarna het die een groot roman na die ander verskyn, soos ‘Salig is die eenvoudiges’ (1920), ‘Swartvoël’ (1929) en ‘Jon Arason’ (1930). Gunnarsson is nou die populêrste Deens-skrywende romansier en sy boeke word in alle Europese tale gelyktydig uitgegee: sy laaste boek is selfs in Noors vertaal. Verbeel u 'n Engelse skrywer wat so populêr is dat sy boeke in Amerikaans vertaal word!

Al is Gunnarsson een van die grootste moderne meesters van die Deense taal, het hy eers as opgegroeide man na Denemarke gekom en is Yslander van geboorte. Sy kinder- en jongelingsjare op sy vader se plaas in Ysland, sy vertrek na Kopenhagen, die hongerlyjare in die groot wêreldstad en sy opgang na die verskyning van ‘Borgslaegtens Historie’ het eers na 1923 bekend geraak. In dié jaar het daar die eerste deel verskyn van 'n vervolgroman ‘Die Kerk op die Heuwel’ wat 'n outobiografiese roman is en die lotgevalle van die skrywer tot by die verskyning van die voorlaaste deel van ‘Borgslaegtens Historie’ vertel. Vyf jaar het dit die skrywer geneem om die vyfdelige lewensepos mee te deel, en die boek word beskou as een van die groot literêre en lewensfilosofiese belydenisse in die Skandinawiese letterkunde en verdien 'n plaas naas die groot outobiografiese roman van die beroemde Deense skryfster Karin Michaelis: ‘Die boom van die Kennis van Goed en Kwaad’. Dit is my voorneme om hier iets mee te deel van die romantiese kinderjare en storm- en drang-periode van Gunnarsson, soos hy self daarvan verhaal in ‘Kirken paa Bjerget’.

[p. 89]

Die eerste deel heet ‘Leg med Straa’ (Speletjies met Strooi), 1923, en behandel sy vroegste kinderjare; ons leer hier sy ouers, en susters, grootouers en ander famieliebetrekkinge ken, maar vernaamlik ook die bediendes op die plaas, kuiergaste en rondlopers, ja selfs ook die beeste, perde, skape en honde. Maar die grootste figuur in sy kinderjare en die edelste karakter is sy moeder, aan wie die seun hartstogtelik geheg was. In die twede deel ‘Skibe paa Himlen’ (Skepe in die Lug), 1925, leer ons haar beter ken: op treffende wyse skryf Gunnarsson oor haar op bls. 220: ‘My moeder is die enigste een wat ook maar naasteby tyd het, maar baie keer kan ek op haar gesig sien hoe moeg sy is, en dit sny my in my hart, knaag aan my met 'n eensame angs en pyn. Groot vrede volg haar altyd, waar sy gaan, 'n eie soetheid en saligheid. Waar sy is, daar is as 't ware die kern van die dag. Selfs die lig wat op haar val, is nie soos gewone lig nie. Besadiging, welsyn, die rus van die nag, die betekenis van alles: in haar is dit verenig. Die oplossing van alle vraagstukke is sy, alle honger, alle dors stil sy, alle kwaad verjaag sy. In haar mond kry selfs die nietigste woorde 'n geheimnisvolle diepte - as sy net jou naam roep, ril dit deur jou soos sonskyn, soos voëlgesang, soos blommegeur. Kyk sy jou daarenteen berispend aan, krimp jou hart inmekaar - met verwelkte gemoed gaan jy op 'n voetstoeltjie sit en verlep soos afgemaaide gras. Dikwels versamel sy ons kinders om haar, trakteer ons met warm potkoek en botter, sing vir ons rympies of versies, vrolik met laggende oë, wat plotseling bedou word en net so plotseling weer begin glinster. Die gehekelde alledaagse ligbruin sjerp met die rooi streep sluit straf om haar skouers en ronde borste. Daar is vir my iets geheimsinnigs aan daardie sjerp. As ek siek is of net effens kla, wil ek altyd daarin gedraai word en dit het nog altyd gebeur dat ek daarvan gesond geword het. Ek hou daarvan om aan daardie sjerp te trek, om my wang daaraan te skuur, my oë daarmee af te droog as ek gehuil het. As ek van 'n nare droom ontwaak, spring ek uit die bed, soek dit op en steek dit onder my kussing - mis my moeder dit soggends, soek sy dit altyd daar.’ - Wat die dood van sy moeder vir die agjarige kind, wat [...] op haar liefde en sorg aangewese was, beteken het kan ons goed besef, temeer omdat sy vader kort daarna 'n twede huwelik aanvaar het. Die herinnering aan sy moeder loop as 'n goue snoer deur alle dele van die outobiografie en was hom tot steun in daardie jare, toe hy as vreemdeling in 'n groot stad met die onbuigbaarheid en aardgebondenheid van sy stof te kampe gehad het.

Die derde deel van die saga heet ‘Natten og Drômmen’ (Die Nag en die Droom), 1926, en is miskien die interessantste van die hele cyklus, omdat dit die puberteitsperiode dek en ons 'n intieme blik gee in die verhouding van die opgroeiende seun tot die natuur, in 'n land waar die son maar sowat sestig dae in die jaar skyn, waar geen bome groei nie, waar die lewe

[p. 90]

armoedig is, waar die stryd vir bestaan 'n bittere en 'n gedurige is en waar die gebore kunstenaar ver verwyder is van die vasteland en in baie opsigte van die beskawing. Die Yslandse somer soos op bls. 217 beskryf, word hier weergegee: ‘Maar die son het nou ook al begin steek en bak - ons en die perde word ewe lomerig. Die veld lyk so geil en so heimelik onder die songloed van die môre - groen lek die see die geelgebakte strand - die plase lê so geborge, elk met sy groen werf, omring deur die geel glans van melkemmers, gousblomme en koeiblomme soos 'n glorie, soos 'n sonskyn in die sonskyn - vriendelik en Gode welbehaaglik rys die wit môrerook in ranke suile na die hemel - lieflike hondegeblaf klink geborge en goed in die helder lug - verre perdegerunnik sidder jou tot in jou hart: geen kreatuur staan ons so na soos die perd nie, die mens se verhekste broer - vroom groet die koeie die môre en roep moederlik hulle kalwers - by elke plaasbekie glans wit wolhope, die skape se lentegroei, 'n somergeskenk aan die goeie baas as dank vir hooi en troue hoede - vol grille kronkel die rivier hom met beloftes van salm en forel. Die ontkiemende gewasse van die lente, die naglose somer se gelofte bind ons met 'n tower en vervul ons met visioene en stilte. Na ons land het die “hjejl”, die reënpluvier, die swaan, die gans en ons ander somergaste teruggekeer oor die seeë, en in ons lentelik gestemde gemoedere daal nou die ouervoëls van die verlange af en bou neste en plant nuwe koue voort.’ Maar die pakkendste beskrywings is dié van die land onder die wintermantel van sneeu, die kort grys dae, die lang nagte met die woedende sneeustorms, wat as 'n onverbiddelike vyand plase verniel en mens en dier verdelg. In ‘Die Nag en die Droom’ maak ons verder kennis met 'n menigte mense elk van wie 'n tiepe is. Besonder sterk was die invloed van sy oupa Afi op die jong seun; ons leer hom ken as 'n mengsel van 'n viking en 'n sluwe boer, met 'n nugter uitkyk op die lewe en 'n groot mate van humor. Kostelik is sy afskeidsraad aan sy kleinseun, by sy vertrek na Denemarke (bls. 532): ‘Hou nou jou oë goed oop in die buiteland, prent dinge in jou gedagte, visenteer hulle terdeë, dat jy hulle kan onthou, dat hulle jou later tot nut kan word. Net 'n domkop sien niks, net die luilap vergeet! Wees 'n weetgierige reisiger, vra uit na alles wat jy nie verstaan nie, maar gee jou uit vir 'n stommert - as 'n mens die koning se grap wil troef, moet jy die nar speel. Nou ja, gaan kyk dus en ondervind en kom dan terug en vertel ons hier tuis hoe die mense hulle daar anderkant gedra, dat ons daaruit kan leer wat ons nut voor het, wat vir ons pas en die orige kan laat vaar... Vaarwel - God en Odin gelei jou! Vaarwel - vaarwel!... Word nooit predikant nie!’

Die vierde deel ‘Den uerfarne Rejsende’ (Die onervare Reisiger), 1927, behandel Gunnarsson se eerste ondervindinge in Denemarke, waar hy vireers een van die Volkshoëskole besoek en feitlik sy eerste kennis met gesproke

[p. 91]

Deens maak! Alles is vir die jong Yslander 'n openbaring: hy sien vir die eerste keer nie alleen die groot wêreld daarbuite nie, maar sulke alledaagse dinge soos bome! Hier was die klimaat lieflik, die lewe maklik en nie 'n gedurige stryd met verwoestende natuurkragte nie. Hy word ook vir die eerste keer verlief, maar die verhouding sterf 'n natuurlike dood. Al gou verlaat hy die Hoëskool en probeer eers in Aarhus, dan in Kopenhagen van sy pen leef, maar vind dat daar vir die voortbrengsels van sy jeugdelike, onbeteuelde fantasie geen mark is nie. Die laaste deel ‘Hugleik den Haardtsylende’ (Hugleik die Harde Seiler), 1928, vertel van sy hongerlyjare en sy ervaringe in die Kopenhagenbohème, die Montmartre van Skandinawië, waar die nuutste-ismes bespreek word voor hulle op die intelligentsia losgelaat word. Verbasend is dit, dat vir die jong skrywer eers betreklik laat opgegaan het dat sy aangewese milieu Ysland is, die land waar sy wieg gestaan het, wat in sy bloed oorgegaan het en wat vir die ‘beskaafde’ wêreld 'n ultima Thule is. ‘Toe ek dié aand daar lê en nie kon slaap nie, bars daar 'n nuwe en onvermoede Ysland uit my gemoed. Landskappe, mense, jaargetye, en 'n seker kosmiese karakter, 'n toon in die lig, 'n smaak aan die grond, die lewensritme, die eie volheid van my tyd op my geboorteeiland staan daar meteen rond en ryk, plasties gestempel in my bloed. Vrees en ‘ootmoedige dankbaarheid vervul my hart, daardie getrou arbeidende onrus van die werk - met volle bereidwilligheid slaan dit sy slae. Ek sien nou my taak. Speur 'n kern agter die ydelheidsdrome van my kinderjare, agter al my jeugdige rondtastery.’

Gunnarsson se outobiografie is met baie groot belangstelling deur sy lesers in alle dele van Europa, maar vernaamlik in Skandinawië en Duitsland, waar hy uiters populêr is, gelees. Sy romans het die belangstelling in die moderne Ysland laat herleef en nou dat Gunnarsson in sy nuwe boek ‘Jon Arason’ die teenwoordige laat staan en die voorbeeld van Undset volg deur hom na die verlede van sy land te wend, kan ons nog groter dinge van hom verwag; want die hele oeroue sagaskat is tot sy beskikking en die skrywer is nou op die hoogte van sy kunstenaarsloopbaan, al is hy nog betreklik jonk. Sy kuns is ryp en beteueld, dieper menslik, epieser as vroeër. En die taal van Jacobsen het in sy hande 'n kleurrykheid, plastisiteit en sterkte gekry soos by min skrywers wie se moedertaal dit is. Dit was die verwagting dat Gunnarsson vanjaar die Nobelprys sou kry, maar in ieder geval kan die toekenning nie meer lank op hom laat wag nie.

C. DE VILLIERS.

Bibliografie: Gunnarsson se werke is vir die Afrikaanse leser in die Duitse uitgawe beskikbaar. Soos Hamsun en Lagerlöf het ook hy Albert Langen, München, as uitgewer gekies. Die nuwe leser behoort met ‘Die Leute auf Borg’ te begin, dan ‘Schwarze Schwingen’ as voorbeeld van sy nuwer werk te lees, voor hy die groot outobiografie begin, wat sover nog net tot ‘Natten og Drömmen’ (‘Nacht und Traum’) vertaal is. C. de V.

[p. *20]

ENSLIN DU PLESSIS:
TEKENING.
(Foto deur Howard Coster, Londen.)