Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1930

[p. 282]

Oor Groepgode en Nasionale Gode.

BY die evangelis Johannes vind ons die diepe waarheid opgeteken dat aan die begin van alles die logos staan, die skeppende beginsel wat die heelal gevorm en aan ewige wette gebind het. Hierdie waarheid word vir die mens al duideliker namate dit hom geluk om al sukkelende homself en sy omgewing te ondersoek en beter te verstaan. Maar die mensdom het nie altyd na 'n openbaring van sy God gesoek in die wonderbaarlike grootheid en harmoniese ontwikkeling van die heelal nie; dit is die voorreg van die kultuurmens om op hierdie gebied die weg te vind, wat hom nader bring tot sy God. Die hart van die natuurmens staan nie oop vir God, wat die ontstaan, ontwikkeling en vergaan van alle dinge volgens 'n vaste plan bestuur nie, want hy sien die hand van God hoofsaaklik in die buitengewone. Hy voel die nabyheid van God, wanneer hy sonsverduistering, storm, weerlig, siekte, dood en oorlog aanskou, terwyl sy hart nie ontroer word deur die feit van lewe en die rustige, reëlmatige werking van die natuur nie. Sy god is 'n god van klein gebeurtenisse, nie 'n god van die heelal nie maar 'n god met beperkte magbereik, wat hom uitstrek slegs oor 'n klein gebied en 'n klein groep van mense. Daar is egter oomblikke in die geskiedenis ook van die kultuurvolke, wanneer hulle terug verval in die ou dwaalbegrip, wanneer hulle weer vergeet van die ewige logos en hulle skaar rondom 'n nasionale god.

Daar is nog geen volk en geen stam ontdek wat sonder reliegie is nie. Pogings is gedoen om al die verskillende geloofsvorme terug te voer tot die beginsel van animisme en om min of meer vaste trappe in die ontwikkeling van godsdiens te bepaal. Dit het egter geblyk dat die verskeidenheid van die huidige vorme getuig van verskeidenheid van oorsprong. Drie faktore veral het waarskynlik 'n diepgaande invloed op die lewensbeskouing van natuurmense gehad: die algemene geloof in die onsterflikheid van die mens, die oortuiging dat daar 'n noue verband is tussen mens en dier en die vroeë vorming van vaste famielie- en groepeenhede in die menslike maatskappy. Hierdie en ander wisselende faktore is saamgespan om 'n magdom van godsdienste in die lewe te roep, wat by al hul verskeidenheid tog 'n groot mate van ooreenkoms toon. Hierdie gemeenskaplike kern van reliegie is die strewe van maatskaplike eenhede om as groep of stam die regte verhouding teenoor hulle gode te bewerkstellig en om van die laasgenoemde daarvoor te eis, dat hulle 'n beskermende hand sal hou oor die bepaalde groepe van mense.

[p. 283]

Laat ons 'n oomblikkie stilstaan by die religieuse lewe van enkele primitiewe stamme. In berggrotte van Frankryk en Spanje het 'n voorhistoriese ras van jagters, wat aan ons ook van hul mooigevormde skedels nagelaat het, kunswerke op die rotsmure geskep. Dit is tekenings en skilderye van diere, dikwels verbasend getrou aan die lewe. Pragtig word die beweging van die diere weergegee. Meesal is die kuns van impressionistiese aard maar soms hel dit selfs oor na ekspressionisme. Die werk wat die kunstenaars hier geskep het is vermoedelik net toevallig kuns, want juis van die mooiste skilderye vind ons diep in donker grotte in. Stel u voor hoe die jagter-kunstenaars van die madeleine-tyd by die lig van fakkels hierdie diergelykenisse geskep het en hoe die gemeenskap van jagters by die flikkerende lig van hul primitiewe lampies in die sombere rotskamers vergader het -. Sou hulle daar gegaan het om kunswerke te bewonder? Sekerlik nie! Hulle byeenkoms het die verrigting van 'n religieuse rietus gegeld in die middelpunt waarvan die dierbeelde gestaan het.

Het hulle die diere aanbid of wou hulle hulself deur towerpraktyke van jaggeluk verseker? Dit bly vir ons 'n raaisel vir altyd. Maar hier in Suid-Afrika het 'n volk van jagters, wat nou eers uitsterf, 'n soortgelyke kuns beoefen. Ook hier is dit 'n kuns van die verlede en moet ons gis wanneer ons probeer om die betekenis daarvan te begryp. Nogtans staan ons hier op vaster grond, want die lewe van Boesman en Damarajagters oortuig ons dat jaggeloof die kern vorm van hulle reliegie. Hulle het saam gejag in groepe wat elkeen aanspraak gemaak het op 'n vas omgrensde jaggebied. Net soos die Damara vandag nog vergader rondom hul heilige jagvuur, so het waarskynlik die ou Boesmans by die rotstekenings byeengekom, om by hierdie heiligdom van hul groep op primitief-aandoenlike wyse seën aftesmeek op hul jagwerk en om as groepeenheid saam op hulle te neem die verantwoordelikheid vir die vergieting van bloed. Trouens jag was vir hulle geen werk van vaardigheid alleen nie maar het gepaard gegaan met sakramentele rietes. In hul kinderlike mietes en verhaaltjies word geen skeiding gemaak tussen mens en dier nie - ja, die Damara leer selfs van 'n leeu hoe om vuur te maak. Deur 'n dier, wat miskien onsterflik is soos hyself, dood te maak, laai die mens 'n verantwoordelikheid op hom self, te swaar om gedra te word deur jong mans wat nog nie tot jagters gewy is nie, te swaar ook vir die indiwiduele jagter. Net die groep van volwasse jagters kan saam hierdie skuld op hulle self neem. Daarom vergader hulle by die stamheiligdom, waar hulle aan die een kant seën op hul bedryf en aan die ander kant vergiffenis vir die vergote bloed verkry, omdat dit in die belang van die hele groep-eenheid gevloei het. Hulle het vir hulself 'n groepgod geskep wat waak oor die belange van sy eie groep alleen.

'n Vaster hoewel heeltemal verskillende vorm van jagtersreliegie het daardie mees merkwaardige van alle natuurmense, die Australiërs, in die lewe

[p. 284]

geroep. Dit is waarskynlik dat die vroegste eenheid van die menslike maatskappy die voedselgroep was - die eerste helpmekaar-beweging in die geskiedenis van die mensdom. Die nuttigheid, ja selfs noodwendigheid van saamwerk vir die natuurmense is vir elkeen duidelik, wat weet hoe wisselvallig die jagbedryf is en dat hierdie noodlottige toestand alleen deur voedselkommunisme kan opgehef word.

As die groep gevorm is om beter te voorsien in die kosbehoeftes van die enkeling, dan volg dit dat die vernaamste taak van die groepgod sal wees om te sorg vir die onderhoud van sy mense. So'n voedsel-godheid vind ons by die Australiërs, en die religieuse stelsel wat om hom heen ontstaan het is onder die naam van Totemisme bekend.

Daar bestaan 'n vae oorlewering aangaande oorspronklike diermense wat sou gesterf het om geboorte te gee aan mense en aan diere. Tussen die afstammelinge van hierdie oerwese, 'n groep van mense aan die een kant en 'n diersoort aan die ander kant, bly daar 'n religieuse verhouding voortbestaan. By plegtige byeenkomste van al die volwasse mans van die groep word sakramentele dienste verrig, wat dien om hulle bepaalde dierspesies te laat aanteel en vermeerder. Oorspronklik het hulle hulself seker die alleenreg van jag op hierdie diere toegeëien en moes die genoemde rietes dien om genoeg wild te verskaf.

Vandag is die verhouding tussen mens en totemdier totaal verander en getuig van 'n merkwaardige omwenteling van sienswyse. Omdat die dier, afstammeling van dieselfde oervader, deur die mens vader en broer genoem is, is verlof en aanmoediging om diere van die bepaalde totemsoort te dood en te eet vervang deur 'n streng verbod teen jag van die totem. Die plegtige aanteelfeeste vind nog plaas, nog word die vleis van die totemdier by sommige geleenthede geniet maar slegs op sakramentele wyse en nooit as gewone voedsel nie. Net die groep van jagters as geheel mag 'n totemdier dood en daarvan eet om sodoende die bloedsverbond tussen jagterseenheid, totemdier en groepgod te vernu.

Die totemgeloof het nou 'n veel dieper betekenis gekry. Geen heilige vuur en geen heilige dierskildery is tot groepgod of simbool van die god verhef nie, maar die totemdier self beklee nou hierdie rang. Die oertotem, mens-dier, het verander van 'n blote voedselgod tot 'n groepgod wat verantwoordelik is vir die welvaart van al die mense wat hulle met sy naam noem. Behalwe die totemdier en die totemnaam, wat staan vir groepeenheid, vind ons nou nog totemklippe in gebruik as tasbare simbole vir die totemgroep-gode. Nie alleen is hierdie klippe maklik om te hanteer nie by religieuse feeste, maar dit gee ook die manskappe van die Australiese horde moed en vertroue, wanneer hulle in hul onderlinge

[p. *41]

F.D. OERDER:
STILLEWE.
(In die besit van Dr. F. Engelenburg, Pretoria.)

[p. 285]

oorloë hierdie sigbare simbool by hul dra, wat hulle verseker van die steun en beskerming van die groepgod teen die gemeenskaplike vyand.

By die Australiese horde reeds vind ons naas die idee van die oertotem ook die voorstelling van 'n oervader, maar die totemistiese gedagte oorweeg. Die omgekeerde verhouding vind ons by die Bantoestamme van Afrika. Hulle noem hulself met name van diere en hulle ‘dans’ hierdie totemdiere. Ook mag hulle die bepaalde dier wie se naam hulle dra nog dood nog eet, maar die goddelike eienskappe daarvan het verdwyn. Die verhouding tussen mens en totem is allesins negatief. Ons sien die hoofbetekenis van Afrikaanse totemisme hierin, dat dit die naam gee aan stamme wat op sosiaal, ekonomies en godsdienstig gebied 'n eenheid vorm. Aan die hoof egter van so'n totemstam staan die oervader, die voorvadergod. Met die totemgod stem hy hierin veral ooreen, dat ook sy magbereik beperk is tot een enkele stam, vir wie hy reën, voedsel, vrede en oorwinning in die oorlog gee, mits hy deur sy volk geëer word soos 'n nog lewende vader.

Hierdie verskil in religieuse uitkyk kan ons verstaan. Vir die Bantoebevolking is jag alleen maar 'n bysaak naas hulle volksbedryf van pikbou en veeteelt. Die wilde dier beheers nie meer hulle ekonomiese lewe nie. Daarenteen het hulle produktiewe bedryf dit vir die Bantoe moontlik gemaak om in groot getalle bymekaar te woon en so kon uit die eertydse famielievaders stamgode ontwikkel. Tot hierdie gode moet hulle afstammeling, die kapteinpriester van die stam, sy gebede rig om voorspoed en geluk vir sy stam te verkry.

By die pikbouherder-Bantoe vind ons nog die totemnaam, 'n oorblyfsel van 'n vroeër meer daadwerklike wilddier-reliegie. Eintlik sou ons verwag om te sien dat in die godsdiens van herdervolke die wilde dier vervang word deur die getemde as goddelike simbool. En, inderdaad, die Herero en die Masai laat albei die getemde bees 'n vername rol in hul religieuse lewe speel. Ook die ou Egiptenare het 'n heilige stier gehad. Dit is nie toevallig nie dat die Israeliete in die woestyn, toe hulle gehunker het na 'n sigbare simbool vir God, by die eerste die beste geleentheid onder leiding van Aaron 'n goue kalf gemaak het. Immers hulle was voorheen 'n herdervolk gewees.

Die voorkristelike kultuurvolkere en barbare in Europa het gode aanbid aan wie 'n menslike gedaante toegeskryf is. Dikwels vind ons dat hierdie gode vergesel word deur heilige diere, ons herinner hier aan die Arend van Zeus, die uil van Pallas Atene, die perd van Wodan, en die haas van die godin Ostara. Die diere is nie meer heilig terwille van hulle self nie maar ontvang hulle heilige karakter van hul goddelike meesters. Ons sal egter nie verkeerd gaan nie as ons aanneem dat in vroeër eeue dié diere in hul eie reg goddelik was en dat hulle hier as 'n oorblyfsel moet beskou word uit die jag-totemperiode vir die geskiedenis van die ou Europeane.

[p. 286]

Die Europese gode was nie mensdomsgode nie maar nasionale gode. Van 'n volksgod kon die mense eis dat hy, in antwoord op hulle gebede en hul offerandes, die belange van sy volk sou behartig en handhaaf teenoor ander volkere. Die god was vader van sy volk, 'n vader wat oor goed en kwaad oordeel binne sy eie volk, maar hom met sy volk vereenselwig in al hul dade teenoor vreemde nasies, sonder om hom te bekommer oor reg of onreg. Die vernaamste plig van die nasionale gode was om die aardse welvaart van hul volkere te bevorder.

Intussen is die groot meerderheid van die mensdom bekeer tot die een of ander van die groot wêreldreligies, waarvan die kristelike die vernaamste is. Die skepper van die kristelike godsdiens, Jesus self, het die leer dat God die vader van heel die mensdom is nie alleen verkondig nie maar ook daarna geleef. Gebore in 'n tyd toe sy volk, die Joodse volk, gebuk gegaan het onder die juk van die Romeine en toe hulle gedurig gesmeek het tot Jehovah vir verlossing, het Kristus verkondig 'n koninkryk wat nie van hierdie aarde is nie en 'n God wat nie 'n nasionale god is nie. Hy moes die dood aan die kruis sterf en as rede vir dié doodstraf is genoem Sy wens om koning van die Jode te word. In werklikheid moes Hy dit alles ondergaan, omdat Hy nie wou Joodsnasionale koning, Joodsnasionale god wees nie, omdat Hy sy aandag nie gewy het aan die tydelike moeilikhede van die Jode nie maar slegs gewerk het vir die sieleheil van al die volkere en al die mense.

Dikwels in ons daaglikse lewe druis ons handelinge in teen die leer van Kristus maar ons is bewus van sulke tekortkominge en voel berou daaroor. In tye van volksberoering en oorloë egter word ons oordeelsvermoë op religieus gebied uitgewis en loop ons godsgeloof langs dieselfde ou dinkpaaie, waarin ons voorvaders in die gryse verlede gedink het. Dan word volkere en nasies opnuut saamgesmelt tot hegter eenhede, dan verskyn vlag en banier, soms nog met die oeroue totemdier-wapen daarop, as nasionale, heilige, goddelike simbool van die volk. Die God van die heelal word vervang deur die nasionale god en hoewel gedurende die wêreldoorlog in alle kristelike lande die hande opgehef is in smeekgebed tot die almagtige God, is die gebede in waarheid tot nasionale gode gerig. Ons het andermaal die oeroue toneel aanskou dat al hierdie kultuurvolkere met die gloed van oortuiging één en dieselfde gebed opgestuur het: ‘Help ons, o God, om te seëvier vir volk en vaderland, want die reg, O God, is by ons volk.’

W. EISELEN.