Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1930

[p. 248]

Die Snyduiwel.

OPGEWONDENHEID en vrolike ongeduld is duidelik leesbaar op menig gesig van die passasiers aan boord die posboot wat die volgende môre, dou voor dag, Kaapstad se hawe sou inseil. Maar daar is ook hartseer en onrus op sommige gesigte geteken, want môre sal vir meer as een gelukkige minnepaartjie die wrede skeidingsdag wees, en vir andere bring môre miskien die verwesenliking van menige nouliks bedwonge vrese, verwek deur kabelberigte omtrent 'n ernstige griepepidemie wat vir die laaste paar weke in Kaapstad woed.

Van al hierdie gemengde hartstogte is dokter Danie Brink skaars bewus, want sy eie allesoorweldigende hartstogte en inniglike sielewoeling bruis vanaand so luidpolsend deur sy bewussyn dat sy medepassasiers se gemoedere maar min indruk op hom kan maak.

Dis al amper tien uur toe Danie klaar is met sy inpakkery. Rusteloos stap hy op die dek heen en weer. Toe, asof vererg oor sy eie gebrek aan bedaardheid, kyk hy die rookkamervenstertjie in. Verlate! Iedereen is seker besig om in te pak of ergens op dek tederlik vaarwel te sê aan 'n beminlike metgesellinnetjie wat die lewe in die afgelope drie weke so heerlik soet veraangenaam het. Danie tree die rookkamer binne en gaan sit by een van die skryftafeltjies. Die eentonige geluidjie van sy vinnigbewegende pen is al klank wat hoorbaar is in die rookkamer. Na 'n lang stilte leun hy eindelik agteroor en begin sy brief aan sy ou maat in Dublin te herlees.

‘Beste Riempies,

Ek sit hier verlate in die rookkamer want algar is besig om in te pak of vir oulaas op dek te sit en vry. Môre land ons aan.

Jy sal seker wil hoor watter soort reis ons deurgemaak het? Dit was natuurlik baie stil. Daar was een of twee gespanne momente soos 'n mens kan verwag in tyd van oorlog in die oorlogsgebied. Maar niks het gebeur nie. Ons is natuurlik algar dankbaar om weer uit die arme oorloggeteisterde Europa te ontsnap en eindelik ten laaste die rustige toevlugsoord van Kaapstad so te sê te bereik.

Man, dit sal tog heerlik wees, om weer vry te kan praat oor sake, te kan eet wat jou hart begeer en lekker te kan slaap sonder die ewige vrees van een of ander moordaanval uit die lug op die strate. Nogtans al dié voorregte is maar floue genietinge vergelyk by die geestelike genot wat voorlê.

[p. 249]

Riempies, vanaand moet ek my hart aan jou uitpraat al loop ek sodoende gevaar dat jy my sal aansien vir 'n sentimentele askoek. Maar ek moet vanaand uiting gee aan die geweldige aandoening wat hier binne in my spook. En met wie anders kan ek dan vanaand daaroor praat as met jou, ou maat, wat al soveel jare van lief en leed met my daar in Europa deurgemaak het.

Kêrel, dis 'n wonderlike ondervinding om na vyf jaar van afwesigheid uit jou Vaderland eindelik weer tuis te kom - vyf jaar van soveel ongewone spanning, soveel nuwe ondervindinge, veranderinge, nuwe gewaarwordinge, verlange, swaarkry en genot. Want daar was mos ook soms baie genot by al die dekselse swaarkry, nie waar nie, ou Riempies?

En dan die tuiskoms! Goeie Hemel! Hoe kan ek dit met kalmte tegemoet sien! Duisende gedagtes en vrae bruis gedurig deur my brein. Wat sal hul nou van my dink? Het ek baie verander in die tyd? Hoe sal ek my weer kan aanpas by die ou lewens- en sienswyse? Sal Elise nog dieselfde vir my lyk, of liefliker en mooier as ooit? Wat sal Elise van haar bruidegom dink? Kan ek haar gelukkig maak soos sy verdien te wees?

En die trouery Woensdag! Goeie genugtig, Man! Wat 'n opgewondenheid lê daar nog vir my voor in die volgende drie dae! Ek wens al amper dat dit alles verby is en dat ek en my bruidjie al op ons wittebroodsreis is.

Jy weet, Riempies, dis of ek vanaand eers reg besef hoe onbeskryflik diep die verlange na my Vaderland, my famielie en meestal na my nooientjie gewortel het in my siel. Vanaand eers besef ek ten volle wat Elise vir my beteken het in al die jare daar in Ierland, daar onder al die magtige versoekinge, die swaarkry van die oorlog en die werk, en die eensame ure vol heimwee en moedeloosheid. Jy, ou maat, wat self in Europa gewees het, verstaan wel wat 'n geweldige invloed dit vereis om daar onder al daardie veranderde lewensopvattinge, die Europese sienswyse op sedelike gebied, die onuitspreeklike heimwee en die magtige versoekinge, sonder die beskerming van publieke opienie, - onder dit alles - nog jou eg-Afrikaanse lewensopvattinge te behou en langs die ou paadjie van die deug te volhou.

Dat ek in die geweldige stryd volhard het is alleenlik te danke aan die inspirasie van die liewe nooientjie wat met haar toegewyde liefde, hoë idealisme, inspirerende vaderlandsliefde en reine lewensopvattinge my elke week aangespoor het - aangemoedig het soos alleen sy die kuns verstaan het. Nooit sal Elise kan begryp wat 'n magtige faktor ten goede sy in my lewe was nie, want nooit sal sy kan besef wat ons Afrikaners daar anderkant mee te kampe het nie. Boetie ek is bly dat jy daardie gawe, liewe ou moedertjie van jou het om te dien as jou beskermengel, want ek weet mos alte goed wat so'n dierbare beskermengel kan beteken vir 'n kêrel daar in Europa. Hou maar goeie moed, jong; die volgende jaar sal vir jou ook gou verbysnel, en dan -

[p. 250]

Ag Riempies! hoe kan ek vir jou die salige geluk beskryf wat 'n man voel as hy terugkeer na alles wat hom dierbaar en heilig is en daar is geen selfverwyt, geen berou oor die jare wat agterlê nie.

Nee Man, moenie glimlag en dink dis die naderende huweliksplegtighede en oorkokende geluksaligheid van die tuiskoms wat jou ou maat in die moeras van sentimentaliteit gedryf het nie. Jy weet goed daar kom soms sulke momente in 'n man se lewe, wanneer hy op een of ander manier moet uiting soek vir die te lang opgekropte hartstogte wat so oorweldigend opbruis in sy siel. Vanaand voel ek sterk behoefte aan so 'n uitbarsting, want my gemoed dreig om my meester te raak.

Ek bemerk dat ek jou nog niks van my medereisigers of selfs van die reis vertel het nie. Verskoon tog maar asseblief die gebrek. Vanaand kan ek eenvoudig nie my aandag by sulke dinge bepaal nie. Jy sal wel eendag self verstaan hoe 'n man voel op die vooraand van sy terugkoms in Suid-Afrika en die weersiens van sy geliefde na al die jare van afskeid; en dit nogal drie dae voor sy huweliksdag.

Straks kry ek nog 'n tydjie in die volgende paar dae om iets by te voeg tot diè brief. So nie moet jy maar geduldig wag vir aanstaande week. Jy sal mos darem die omstandighede in ag neem, nie waar nie?

Baie groete aan Helm, Japie en die ander spul. Sê maar vir hul hulle moet hul maar goed gedra al is ek nou nie weer daar om 'n vaderlike ogie te hou oor hul studies en hul minnesake nie. Het Japie gedop in toegepaste Anatomie? Die oudjie sal seker nou eindelik insien dat hy die nooiens en die voetbal 'n bietjie moet laat vaar en hom met meer erns sal moet toelê op Lammetjie se lesings en die Lab.

Baie hartlike groete van

Danie.

Nadat Danie die brief in sy sak gesteek het stap hy nog vir 'n uur of wat op en neer op dek. Slaap sal hy seker vannag nie, want daarvoor is sy gemoedstoestand eens te wakker en opgewonde. Sy gedagtes dwaal kort-kort terug na die ontmoeting met Elise môreoggend by die dokke. Die steurende herinnering aan die kabelberigte omtrent die griepepidemie, wat onlangs in Kaapstad uitgebreek het, laat hom nou en dan wonder of Elise nie miskien een van die grieplyers geword het nie, en dus hom nie by die dokke kan kom ontmoet nie.

Maar Danie is 'n onwrikbare optimis, en vanaand is sy geluksaligheid te groot vir enige mistroostige veronderstellinge.

Eindelik is hy na benede, maar lank nadat hy op sy bank bokant sy kajuitmaat opgeklim het het hy daar wydoë gelê en tuur deur die ronde venstertjie. Duisende vrae en veronderstellinge vervang mekaar deur sy brein. Maar eindelik bring die eentonige klotsklats van die water hier onderkant die

[p. 251]

venstertjie en die ewige styging en daling van die swart wiegende watervlak die vergetelheid van 'n droomlose slaap.

Dis al negeuur Maandagmôre en die posboot lê al twee uur lank aan die kade. Hoe anders is dié tuiskoms as wat Danie hom dit voorgestel het. Die dokke lyk so aaklig stil. Angs en vrees is duidlik te sien op elke gesig wat ongeduldig wag op geliefdes en vriende wat nognie opgedaag het nie. Nou en dan kom daar 'n telegrambesorger aan boord met een of ander treurige berig. Die paar doeaneklerke wat nog op die been is kry dit net swaar om al die werk in die doeanekantoor te verrig. Elke oomblik aan boord styg die onrusbarende getal gerugte van sterfgevalle en ellende in die griepbevange stad, wat nou so geheimsinnig stil lê aan die voet van Tafelberg. Daar is niemand om Danie welkom te heet, en geen taal of tyding as verklaring nie. Eindelik kan hy nie langer die onsekerheid en die onnatuurlike verlatenheid van die kade, gepaard met die droewige ellende orals aan boord, verduur nie.

Nadat hy herhaalde vergeefse poginge aangewend het om enige soort vervoermiddel raak te loop, besluit hy om sy groot bagasie maar tydelik agter te laat, en met 'n handsakkie en sy jas oor sy arm stap hy stadtoe. Met klimmende angs bemerk hy hoe verlate die strate lyk. Vier lykswaentjies, waarvan net een 'n klein gevolgie het, 'n paar verbysnellende moters en enkele voetgangers op wie se gesigte erns, kommernis en afgematheid onmiskenbaar te lees is, is al wat beweeg in die anders so woelige Adderley-straat.

Danie versnel sy pas. Vinnig stap hy Kloofstraat op, en eindelik bevind hy hom in Tamboerskloof voor die woning van sy verloofde. Hier ook lyk alles weer so aaklig stil en verlate. Hy klop. Aangesien daar geen antwoord kom nie, draai hy krampagtig die voordeur oop en stap in. Daar kom hoegenaamd geen antwoord op sy smeekvolle uitroepe: ‘Elise... Tante Lenie... Oom Jan.... Waar is jul dan tog?’

Elise se slaapkamer is leeg en die hortjies is toe sodat dit halfdonker is. Soos 'n waansinnige draai Danie haastig daar weg na die eetkamer toe. Ook verlate! In Tant Lenie en Oom Jan se slaapkamer kom Danie skielik tot stilstand. Op die bed lê 'n maer, bleek Tant Lenie met groot koorsige oë, wat nou traanloos staar met onuitspreeklike smart in hul onnatuurlik glinsterende dieptes. Geen woord kan Danie uitkry toe hy neersak op sy knieë voor die bed nie. Hy druk die uitgeteerde koorsige hand teen sy lippe vas en eindelik fluister hy hees: ‘Elise, waar is sy?’

‘Gister begrawe,’ kom dit in 'n flou bewerige fluisterstemmetjie van die vrou wat met traanlose oë Danie aanstaar.

‘En Oom Gert?’ vraag Danie bangerig.

‘Woensdag begrawe,’ sukkel die sieke weer uit, en die groot koorsglansende oë sak toe. Met 'n kreun sak Danie se kop neer op die komberse.

[p. 252]

Na 'n rukkie kom hy weer orent. 'n Uitdrukking van verbystering word stadig verdring deur 'n pynlike frons van oorstelpende smart.

‘Genadige God, help my... help haar,’ prewel die bleek lippe van die man, terwyl hy soos 'n moeë ou man opstaan. Eindelik kry die natuurlike drang om versagting en redding te bring by Danie, die medikus, die oorhand. Saaklik en flink gaan hy te werk om Tant Lenie se toestand te ondersoek en haar te versorg. Terwyl hy nog met Tant Lenie besig is hoor hy voetstappe die gang afkom, en 'n afgematte bleek vroutjie kom die siekkamer binne.

Nadat Danie hom aan haar bekend gestel het, vertel sy vir hom dat sy die buurvrou is, wat ingekom het om Tant Lenie te kom versorg. Die vrou vergesel Danie die kamer uit na die eetkamer. Met moeë eentonige dreunstem van een wat gevoelloos geraak het onder die ongenadige marteling van die Noodlot, vertel die arme vroutjie van die dood van haar kindjie, die siekte van haar man en kinders, slaaplose nagte van angs, die bietjie hulp wat sy nog kom verleen aan die bittergeteisterde bure. Dan vertel sy van Oom Jan se afsterwe, kort daarop gevolg deur die heengaan van sy dogter Elise, en van Tante Lenie se steeds verswakkende toestand.

Danie is toe saam met die vrou om mediese hulp te gaan verleen aan haar siek huisgesin. Haar innige verligting oor sy koms is heeltemal aandoenlik. Sy vertel hom verder van al die ellende in die buurt, en hy beloof dat hy die ander huisgesinne ook sal gaan besoek wanneer sy verpleging van Tant Lenie dit toelaat.

Byna oorweldig deur al die baie genadedienste aan sy siek of sterwende medemense en sy versorging van die ellendigsieke Tant Lenie, had Danie in die volgende paar dae maar min tyd om aan sy eie sielesmart en onuitspreeklike verlange te wy. Maar nieteenstaande sy veelvoudige pligte en die daelikse aanskouing van soveel lyding en verdriet rondom hom heen, het die leed in Danie se hart gedurig soos 'n kanker gevreet aan sy siel.

Drie dae na Danie se aankoms kom daar 'n seuntjie met 'n groot doos en die boodskap dat sy moeder baie spyt is dat sy laat is met die trourok van Mejuffrou Joubert, maar ernstige siekte het haar verhinder om dit eerder klaar te maak. Soos 'n slaapwandelaar neem Danie die doos aan, terwyl hy die kind onnosel aanstaar. Dan verwring 'n pynlike trek van ontwaking sy moegvaal gesig. ‘Goeie Hemel! Dit sou mos vandag sy troudag gewees het!’

Danie het nie die moed om die doos oop te maak nie, en sit dit net so neer in Elise se slaapkamer. Telegramme en briewe wat gekom het het hy ook net so onoopgemaak in haar halfdonker kamer neergesit.

Na 'n week is Tant Lenie sover herstel dat Danie met haar oor die gebeurde kan gesels. Op haar versoek stuur hy toe 'n telegram aan Dirk, haar getroude seun naby Worcester, om hom te vra om so gou moontlik Kaap-toe te kom om die toekoms te bespreek en sake vir Tant Lenie te reël. Danie is

[p. *39]

F.D. OERDER:
OU DAME
(Stadshuis, Pretoria.)

[p. 253]

natuurlik baie angstig om na sy ouers in die Vrystaat te gaan, maar kan ook nie vir Tant Lenie hier alleen agterlaat nie.

Hierop het Dirk geantwoord dat hy onmoontlik nou kan Kaaptoe kom, want sy hele gesin lê siek aan die griep, en hy is stoksiel alleen op die plaas. Danie moet maar Tant Lenie meebring plaastoe, dan sal Dirk verder vir haar sorg. Die besigheidssake sal maar moet wag tot later.

Daar word toe besluit dat Danie Tant Lenie oor 'n paar dae, as sy sterker is, op haar seun se plaas sal besorg, en dan sal hy aangaan na sy eie mense. Tant Lenie versoek Danie om alle telegramme en briewe oop te maak en kortliks te beantwoord, waar dit nodig en moontlik is.

Dit is 'n heerlike lente-agtermiddag. Danie stap Elise se slaapkamer in en maak die hortjies oop. 'n Sterk geur van kappertjies, gekneus deur die huiskat wat tussen hul sappige geil ranke onder die venster baljaar, begroet hom, terwyl hy uit die venster leun om die hortjies vas te haak. Die akkerbome in die tuin lyk so vrolik fris en fraai met hul geelgroen spruitjies, wat in die helder sonlig amper deurskynend lyk. Die grafietheining verwyt die hemel dat hy nie ewe blou is nie.

Maar van al die Oktober-glorie bemerk Danie niks nie, want sy siel is te vol van sy eie droefheid en knaende verlange. Half-bangerig en byna onwillekeurig open hy die doos waarin Elise se trourok lê. Met eerbiedige teerheid haal hy die glansend wit satynrok daaruit en sprei dit uit op haar bed. Die spanning en opgewondenheid van die afgelope maand, die geweldige skok by sy tuiskoms, die afmatting van die laaste tien dae en die opgekropte hartstogte span saam in die een oomblik van aandoening en oorrompel hom totaal. Snikke deurtril sy liggaam toe hy die deinsige wit bruidssluier in sy bewende hande inmekaar frommel. Hy druk die sluier en dan weer die kragie van die bruidsrok hartstogtelik teen sy lippe vas.

‘My bruidjie, my beskermengel. Ag God! is dit dan die geluk wat ek so voor gestreef het deur al die lang jare van hunkerende verlange? Elise! Kon ek jou maar nog net eenmaal in my arms vasgedruk het en tog net eenmaal weer jou stem gehoor het!’

Eindelik, met 'n magtige poging om sy selfbeheer te herwin, stap Danie na die venster en staar met traanverblinde oë na buite. Lank het hy so alleen in sy Gethsemané sy wrede sielestryd deurworstel. Eindelik het hy sy selfbeheer terug. Hy neem die stawel briewe en telegramme en gaan sit voor die venster om hul deur te lees. Meeste bevat gelukwense vir die huwelik van Elise en Danie, en andere getuig van medelye met Tant Lenie in haar bittere verlies. Toe kom Danie op 'n brief in sy broer se handskrif aan Elise geadresseer. Hy lees dit soos die ander briewe half werktuiglik deur. Skielik verander sy hele gelaat. Afgematte droefnis gee

[p. 254]

plaas vir duistere onverstaanbaarheid, dan ongelooflike verskriktheid en eindelik 'n harde wrede bitterheid.

Danie se hande bewe soos 'n dronkaard s'n, terwyl hy vir 'n vierde maal die noodlottige paragraaf uit sy broer se brief oorlees:

‘Jy sal verstaan, liewe Elise, waarom ek nie saam met my vrou en die kinders kan afkom vir jul trouery nie. Met die tere herinnering aan ons salige geluk daardie paar dae in ons liefdesparadys op Millandia, kan ek nie vir Danie en vir jou op jul huweliksdag kom gelukwens nie. Ja, ons moet die heerlike geluksdroom van twee jaar gelede maar liewers vergeet. Maar by so'n geleentheid is die vergetelheid onmoontlik.’

Vir 'n tydjie sit Danie totaal verbysterd onder die verpletterende slag. Dan, soos een wat al die smarte van die hel verduur het, staan hy langsaam op met stremme ongevoeligheid op sy gelaat en 'n onuitspreeklike bitterheid in sy siel. Met wrede beslistheid skeur hy sy broer se brief in fyn flentertjies. Werktuiglik stap hy die huis uit. Vir ure lank het Danie - nie die ou Danie nie maar 'n nuwe siellose vreemde man met 'n sieniese uitdrukking van die wreedste verbitterdheid op sy streng gesig - vinnig aangestap, sonder doel of bewustheid, deur die dennebosse langs die hellings van Tafelberg.

* * *

Dis tien jaar sedert swart Oktober se doodslied die lentelied van neëntienagtien verdoof het. Die lentelied het al weer geseëvier, en gebroke harte van swart Oktober kan al weer saamjuig met die lentelied van ontwakende lewe en liefde, nuwe vreugde en skoonheid. Alleen een hart bly dood, en selfs die jubelende lentelied vind nooit 'n weerklankie daarin nie. Nee, selfs die blommeprag, die geelgroen glorie van die akkerbome, die voëlvreugde of kinderlaggies kan nie die dooie hart uitlok tot lewenslustige blyheid of vreugde nie. Dis die gevoellose hart van 'n sieniese medikus, wat, vanweë sy hartsvogtige materialisme en onmenslike gevoelloosheid, die bynaam dra van ‘Die Snyduiwel’. Maar algar moet toegee dat dokter Danie Brink, by al sy wrede sienisisme, darem 'n briljante sjirurg is.

LULU BREWIS.