Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1930

[p. 166]

Die Ou Woonhuis.

REEDS honderde male het ek by die ou huis heen en weer verbygeloop sonder te weet hoe dit daar uitsien. Omring deur 'n hoë muur, was dit van die sypaadjie glad nie te sien nie. Daar was wel 'n poort in die muur, maar die was altyd as ek verbyloop gesluit. Bokant die muur, wanneer ek aan die oorkant van die straat loop, het my oog soms geval op 'n stukkie ou dak en gewel, maar die was in die somertyd weer verskuil agter groen boomtoppe. In die winter was daar meer van te sien, en soos mens met haastig verbyloop iets bespeur en dan ook 'n vlugtige gedagtetjie daaraan gee, het ek gedink:

‘'n Ou huis met 'n ou tuin, so in die hartjie van die stad... wonder aan wie dit mag behoort... seker nou 'n twede- of derderangse losieshuis ... jammer... die ou plek moet beter dae geken het...’

Daar is nog baie ou huise te kry, maar gewoonlik front hul aan die straat met 'n ou stoep waarteen die sypaadjie verbyloop, en is die ou tuin agter die huis geleë. 'n Hele verrassing om so 'n ou tuin te kry te midde van lelike winkels en pakhuise wat op die oomblik nòg modern nòg ouderwets kan genoem word.

Dan dink mens onwillekeurig terug aan die ou dae toe sulke buurtes gereken was tot die deftigstes. Mooi, statige woonhuise met hul welversorgde gronde was destyds veel talryker dan winkels en kantore. Maar die stad het in die loop van jare uitgebrei ten ooste, ten weste en ten noorde, tot teen die hange van die berge op. Ten noorde lê die see, en ook in daardie rigting het die stad uitgebrei, want waar vroeër seestrand of water was, namate die gety laag of hoog was, is tans strate en hoë geboue. Berg en see word albei hoe langer hoe meer verower.

Ek hou veral van ons stad omdat dit die oudste in die hele land is. Amper drie eeue oud. Dis niks vergelyk by Rome nie, maar veel vergelyk by ander stede in ons land. In drie eeue kan veel gebeur en veel verander, en dit laat alles 'n stempel agter. Diegene wat vatbaar is vir sulke invloede sê hul kan die verlede voel. Die wel en wee van vergange jare, in hierdie geval mag mens selfs praat van vergange eeue, laat indrukke agter. 'n Atmosfeer, sê sommige. Ander meen dis meer dan dit, hul reken taferele uit die ver verlede sou kan herroep word, wis ons maar hoe om dit te doen. Soms sou dit taferele wees wat mens liewers nie wil aanskou nie, taferele van wreedheid en lyding. Maar al sien mens die taferele nie meer nie, die indrukke bly daar. As ons sê die

[p. 167]

atmosfeer van 'n groot stad is nie so suiwer soos die atmosfeer van die ope veld nie, dan kan dit in meer dan die letterlike sin bedoel word.

My eie huis lê hoog teen die hange van die berg op. Dis 'n nuwe huis van nog geen vyf jaar nie, en waar dit staan was eers 'n bos van dennebome. Dennebome is hier nie inheems nie, dus voor hul tyd was daar suikerbos en bergbome, miskien selfs silwerbome. Maar wat ek wou te kenne gee, is dat op die stukkie grond waar my huis gebou is, nou vir die eerste maal in die wêreldgeskiedenis 'n huis staan, 'n huis waarin mense met hul lief en leed woon, en in die loop van die jare 'n atmosfeer skep en indrukke agterlaat, sonnig of somber.

Maar dis nie my nuwe huis waaroor ek dit het nie, dis die ou huis in die middel van die stad...

Soos reeds gesê het ek honderde male heen en weer geloop sonder te weet wat nou eintlik agter die hoë muur lê en sonder my te veel daaroor te bekommer. Die vlugtige indruk van boomtoppe, dak en gewel het my egter bygebly en eendag toe die poort in die muur ope gestaan het, het ek nuuskierig binnetoe geloer. Volgens ek verwag het was dit 'n ou Hollandse woonhuis soos die ou plase in die westelike provinsie nog mee kan spog, maar in 'n treurige staat van verval en met afgebreekte gewel en 'n lelike sinkdak, verroes en verkleur deur die reëns van baie winters. Mure en houtwerk was lank verwaarloos, sommige ruite nie meer heel nie. Koud en nat was die tuin en gras het welig gestaan tussen ou japonnika- en oleanderstruike. 'n Ou fonteintjie was opgevul met sement en aan die een kant het rooi pointsettias 'n heerlike stuk kleur te midde van koue groen en kaal eiketakke verskaf.

Al te lank wou ek nie staan en inkyk nie, maar iets aan die ou plek het my so getrek dat ek stadig begin inloop het. Ontmoet ek iemand dan sal ek maar een of ander bedink as ekskuus. Vra of hier losies te kry is, of waar dié of dié woon.

'n Blaffende swart wolhaarhondjie het 'n ou dame op die stoep laat uitkom. Haar vals grys krulle met kant mussie bo-op vasgespelde het op en af geskud soos sy, steunende op 'n kierie, die treedjies afgestrompel gekom het. Ek het gewens ek kon maar ongemerk verdwyn, soos 'n skoolkind op kattekwaad betrap. Daar val my oog op 'n houtbordjie waarop geskilder staan:

ROOMS TO LET. - KAMERS TE HUUR.

Nou maar brutaalweg sê ek kom verneem na 'n kamer, nie vir myself nie maar vir 'n vriendin wat desnoods nie hoef te materialiseer nie. Eintlik verspot van my dat ek nie eerlik durf beken dat ek uit pure nuuskierigheid ingekom het nie.

Later het ek vir die ou vroutjie vertel van die wit leuentjie wat, ek is bly om te sê, my nie in nog erger verleentheid gebring het nie. Die middag

[p. 168]

het ek my nogal geskaam toe sy ewe vriendelik my apologie aanneem en sê dat as ek 'n kamer wou huur ek maar effe moes wag want haar kleindogter sou weldra huistoe kom. Sy werk in 'n winkel in die stad en sou my beter te woord kan staan. ‘Ek word darem al te oud vir besigheid, soos u kan sien,’ voeg sy met haar hooggeplaaste kraakstemmetjie daarby.

Dit was die begin van 'n kennismaking wat uitgeloop het up 'n vriendskap en geëindig het met die dood van die ou dame. Ons het naamlik tot die ontdekking gekom dat sy my grootouers geken het en dat ons, heel, heel veraf maar tog buite kyf, famielie van mekaar moes wees. Nie al te dikwels nie, maar tog vry gereeld het ek haar opgesoek en ek kon merk hoe aangenaam dit vir haar was om weer so'n slaggie te sit gesels oor ou tye. Haar geheue was swak wat betref die hede, maar nog gaaf wat betref die verlede. Ek het die ou stories met graagte aangehoor, waarskynlik omdat ek na hul kon luister slegs wanneer ek wou en net vir so lank ek wou. As ek by haar ingewoon het, sou sy my dalk begin verveel het. Die kleindogter met wie ek ook kennis gemaak het, het my verseker dat haar ouma uitsien na besoekers, net omdat sy so graag verhale vir hul opdis uit die ou tye, verhale waarvoor hul loseerders, besige kantoormense, nooit tyd skyn te hê nie.

Een van die stories veral het my bygebly en gee ek hier weer. Dis geen vrolike storie nie, en toe sy my die kamer waarin die treurspel plaasgevind het, wys en met haar kraakstemmetjie gedemp tot fluistertoon vertel van die spook wat daarin nog by tye ronddwaal, was ek meer aangegryp as ek wou erken.

‘Niemand slaap hier nie, nee! My ouers het dit geprobeer, maar dit het nie gegaan nie. Ek weet natuurlik, my kind, dat jy nie hierdie storie sal rondvertel nie. As my loseerders daarvan moet hoor sal hul dalk nie wil bly nie. Party sal lag en spot, maar ek weet hoe dit is, bedags spot mens met spoke, maar as dit donker word...’

‘Het u self al ooit die spook gesien?’ vra ek.

‘Ja, toe ek 'n kind was, verskeie keer en later, toe ek as weduwee hiernatoe teruggekom het, eenkeer. My oudste seun is kort daarna dood, maar ek wil darem nie sê die spook het daar iets mee te doen gehad nie, want hy was voor die tyd al siek. Nee, ek is nie juis 'n bygelowige mens nie, maar as kind het ek haar darem baie duidelik gewaar. En toe het ek nog nie haar storie geken nie. My ouers het gesê dis alles nonsens, maar later, toe ek groter was, het ek uitgevind wat hier gebeur het, ja...’

Die kamer het muf en bedompig geruik, en die groot eiketakke net voor die venstertjie het lig en lug weggehou. Dit was somertyd en die blare was dig en donkergroen. Die einste eikeboom was getuie gewees van wat hierbinne plaasgevind het, en ook getuie van wat nou nog die kamer onbewoonbaar maak, kom onwillekeurig by my op.

[p. 169]

Donker, muf en bedompig soos die kamer moes ook die gemoedere van mense gewees het in die ou tyd, anders sou wat gebeur het mos nie gebeur het nie. Maar selfs toe het die son helder uit 'n bloue hemel geskyn, nie minder helder as nou in ons sogenaamde verligte eeu nie. Die mense egter het toe, soos nou nog, die duisternis liewer gehad as die lig.

‘Hier in die einste kamer het ek haar sien loop met haar dooi babetjie in haar arms. Sy het gehuil en gesnik, ek kon haar hoor. Maar die babetjie het sonder enige tekens van lewe in haar arms gelê.’

‘Wie was sy?’ vra ek, maar dit kon of wou die ou dame nie vertel nie.

‘Ek weet maar net, sy was die moeder van 'n onegte kind, en die kind het nie lank gelewe nie. Sy wou dit betyds nog laat doop, want ongedoopte babetjies gaan mos verlore, selfs al was die ouers wettiglik voor God en die mens met mekaar getroud.’

‘Dis nie waar nie,’ protesteer ek daarop, my belangstelling in die spookstorie tydelik verdrywe deur my ywer om duistere leerstellings van donker tye te weerlê. Die ou dame skud haar bos valse grys krulle stadig heen en weer.

‘Ja, ek kry self swaar om dit glo. Ek troos my maar met die gedagte dat Gods genade eindeloos is. Het die predikant dit maar ook vir die arme meisie gesê, dan sou sy miskien nie mal geword het nie. Maar hy het seker gereken dis sy plig om in hierdie geval te bestraf en nie om te troos en paai nie. Die babetjie was sieklik van die geboorte af, almal het gesê dit sal nie lank kan lewe nie. En hul het die predikant ekspres laat haal om dit betyds te kom doop, want selfs vir so'n onegte kind durf 'n mens die kans tot redding nie onthou nie. Ja, hul sou die predikant laat roep het om dit te kom doop selfs al het die moeder nie so knaend daarom gesmeek nie. Maar toe hy kom was dit te laat, die babetjie was al styf en koud. Almal het natuurlik sleg gevoel daaroor, want daar is geen mens wat nie terugdeins by die gedagte aan so'n babetjie in die helse vuur nie, selfs al is dit 'n onegte kind. Maar toe begin die moeder te smeek, die predikant moet tog maar asseblief die lykie doop. En dit kon hy natuurlik nie doen nie, dit spreek vanself, want nêrens in die Bybel en nêrens in die kerkformuliere staan daar van so iets nie. Selfs al was dit die babetjie van wie weet watter agtenswaardige, vername ouers gewees sou hy dit nie kon gedoen het nie, en hoe kon sy verwag dat hy die lykie van haar babetjie, 'n kind van skande, sou doop? Buitendien, wat sou dit gehelp het? Dit was maar net 'n lykie en nie 'n lewende babetjie nie...’

‘Dit sou darem vir die moeder getroos het,’ sê ek.

‘Ja, maar die predikant het gereken: wat help troos as dit 'n valse troos is, gegrond op bedrog? Hy kon haar geen versekering gee nie, want nêrens in die Bybel en nêrens in die formuliere staan daar iets van die doop van 'n dooi babetjie nie. Ook het hy gereken, die moeder kon onmoontlik by

[p. 170]

haar verstand gewees het, want hoe sou sy anders so 'n onsinnige ding van hom kon verwag het? Hy het toe maar pertinent geweier en gesê, hy kan dit nie doen nie. En al die ander het saamgestem met hom en het gesê, die moeder weet nie wat sy vra nie. Maar sy moes toe al van haar verstand gewees het, want so swak soos sy was het sy opgespring en hom agterna geloop tot by die deur van die kamer met haar dooi babetjie in haar arms. Hul vertel hy het die deur in haar gesig toegegooi, nou nie juis uit ergernis nie, maar omdat daar so gou moontlik 'n end aan die onderhoud moes kom. Die deur was swaar en sy sou dit nie maklik kon oopgekry het nie, swak soos sy was en met die kind in haar arms. By die deur het sy toe neergeval, en toe het van die ander vrouens in die kamer begin huil, want dit was vir hul nes hul vir haar met haar kind by die Hemelpoort sien, en die Here dit ook so in haar gesig sien toemaak. Ander weer het gesê, dit was 'n les en 'n waarskuwing vir almal so goed soos enige preek, want ons mag nie neersien op arme sondaars nie, ons moet eerder bid dat ons nie ook in dieselfde sonde verval nie.’

‘Wel, toe sy bykom was sy van haar verstand, en so het sy gebly tot die dag van haar sterwe. Sy wou nie eers die lykie laat begrawe nie, en later kry hul vir haar dat sy met haar hande die graffie weer probeer oopgrawe. “Want,” het sy gesê, “as ek my kind nog daarin kry, dan weet ek mos hy kan nie in die ewige vuur wees nie. Hy kan mos nie onder die grond wees en tegelyk in die hel nie?” Ja, so was haar verstand aangetas, sy het nie geweet waaroor sy praat nie.’

‘Hul het my ook vertel dat daar destyds 'n traktaatjie uitgegee was oor die hele storie, maar die kon ek nooit in die hande kry nie. Maar as kind het ek haar spook so duidelik in hierdie kamer sien rondloop en hoor huil. Maar die kindjie in haar arms het nie gehuil nie, want dit was dood.’

‘Ander mense het weer weet te vertel dat dit in die ledikant waarin sy gelê het, ook spook. Daar het mense in geslaap wat nie eers geweet het van die storie nie, en hul het in die nag wakker geword van haar gehuil en haar langs hul gekry, met die dooi kindjie in haar arms, wat sy aan haar bors druk en soen. Toe het hul die ledikant maar laat verbrand...’

Dit was laat geword en tyd vir my om te vertrek. Ek het die ou dame bedank vir haar storie en sy het die hoop uitgespreek dat ek my nie te veel daaroor sou ontstel nie, ‘want dan sal ek spyt hê, dat ek jou dit vertel het’. En toe vra sy daarop met haar fyn laggie:

‘En toe, sal jy nou in hierdie kamer wil slaap, my kind?’

‘Ek dink,’ ontwyk ek haar direkte vraag, ‘dat 'n predikant 'n nag in daardie kamer behoort deur te bring en as sy verskyn met haar arme dooi kindjie, dan behoort hy dit te doop.’

Die ou dame lag weer. ‘Jy reken, die kindjie sal dan nog na al die jare hemeltoe kan gaan?’

[p. 171]

‘Ek reken die gees van die moeder sal dan tot rus kom.’

‘Nee wat,’ sê die ou dame, nog steeds met haar hoë, fyn laggie. ‘Nee wat, my kind, dis 'n Roomse gedagte daardie. Ek weet darem nie van ons predikante wat geeste kan besweer nie... of hoe...?’

Sy staan nog 'n rukkie in gepeins en sê toe:

‘Maar jy sal die storie vir jouself hou, nè? Anders sal my loseerders sommer wil weggaan...’

Dit het ek belowe, maar die belofte is tans nie meer geldig nie, want die ou dame is dood en haar erfgename het die ou huis laat verkoop. Die ander dag loop ek daar weer verby en sien deur die ope poort in die hoë muur hoe dat die ou woning tot op die grond afgebreek word. Wat in die plek daarvan gaan kom, weet ek nie. Kantore of 'n fabriek waarskynlik. Van die ou woning sal dan in der waarheid kan gesê word:

‘Men kent of ziet zijn standplaats zelfs niet meer...’

En vir die gees van die ongelukkige moeder het met haar ongedoopte kindjie sal daar dan ook nie meer plek wees nie.

MARIE LINDE.