Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1930

[p. 129]

Oor Boeke.

Hans die Skipper,
deur Prof. D.F. Malherbe.
291 blads. - Prys 7/- posvry. - Nasionale Pers, Bloemfontein.

IN die hooffiguur van hierdie roman leef onverswak voort een van die eienskappe van die Hollandse volk, wat ons tans maar selde aantref by sy Afrikaanse afstammelinge, naamlik die liefde vir die see. Hans is nie sommer 'n gewone visser, wat terwille van wins sy bedryf uitoefen nie. Afstammeling van 'n seekaptein wat tweemaal om die wêreld geseil het en seun van 'n vername noordkapper-jagter was hy. En deur 'n tyd troetel hy die tradiesie van sy seemansadel, kniel hy in aanbidding voor die portret van die seekaptein, ‘met sy windmaker mondering’. Ekonomiese toestande het egter van Hans gemaak 'n eenvoudige visser op 'n stranddorpie, 'n ou sukkelaar wat skaars genoeg uit die see kan haal om sy huisgesin aan die lewe te hou. Maar Hans is 'n digterlike dromer, wat hom noueliks bekommer oor alledaagse moeilikheidjies. Die wye see is sy gebied; op die land slaap en eet hy, op die see alleen leef hy.

‘Daar is nie 'n heerliker werk nie... Om so digby die hart van die see te lewe, om sy senuwee te voel as die skuit op die branders bewe, om sy stem te ken en te weet waar hy sy skatte bêre, om die roer te swaai dat die skuit in die skuinste hang van lekker-loop...’

Hierdie liefde vir die see is by Hans 'n verterende hartstog. As hy in die ou tyd gelewe het, sou hy saam met die waaghalsigste ontdekkers oor onbekende oseane rondgeswalk het. Maar op die ou stranddorpie kan hy net droom oor 'n nuwe skuit waarmee hy hoop om 'n paar ekstra sjielings te verdien.

Diep in sy hart koester hy die ideaal dat Johan, sy enigste seun, die tradiesies van 'n roemryke seemansgeslag sal handhaaf. Gedeeltelik word hierdie wens vervul as vader en seun vir die eerste maal uitvaar op die nuwe skuit, deur Meester se vrygewigheid gekoop. Maar na hierdie hoogtepunt van geluk word Hans plotseling neergesmak in die afgronde van die wanhoop. By Johan, wat sy vader 'n tydlang half onwillig gehelp het, ontkiem daar langsamerhand 'n sterk afkeer van die see. Hoe hy ook al probeer, hy kan nie opgaan in die fantastiese visioene van sy vader nie, wat telkens nuwe

[p. 130]

moontlikhede in die vissersbedryf sien en in vervoering raak oor die heerlikvrye lewe op die golwe. Hy vind 'n willige bondgenoot in sy moeder, arme versukkelde Trynie, wat deur 'n lewe van swaarkry en gedurige angs oor die veiligheid van haar man maar al te goed weet hoe weinig winsgewend en gevaarlik die vissersbedryf is.

Die botsing tussen vader en seun word met fyn sielkundige insig geteken en kulmineer in 'n heftige rusie van sterk-dramatiese spanning. Johan se begeerte na selfstandigheid word aangewakker deur sy liefde vir Nelie, en gedurig geprikkel deur die skimpe van sy aartsvyand, Rooi-Koos. Hy wil die wye wêreld in om 'n onafhanklike bestaan te verower; sy jong lewe mag nie in die ou vissersdorpie uitdroë ‘soos die snoeklywe onder die afdak nie’. Bitter is die stryd wat Johan moet voer tussen die kinderlike liefde wat dit vir hom onmoontlik maak om sy vader se ideaal meteens te verpletter en sy eie steeds sterker wordende lewensdrang, wat hom prikkel tot koppige verset.

In die vaal-eentonige reëndae, wat hom vaskeer in die armoedige vissershut, groei sy wrok teen die vissersbedryf, wat niks anders as leeglêery of skrale wins kan bring nie. Die werklus prikkel elke spier in sy liggaam en hier moet hy geduldig en gedwee op mooi weer sit en wag! Met moederlike tak slaag Trynie daarin om hom vertrouelik te laat gesels oor sy toekomsplanne, wat langsamerhand vaste vorm begin te kry.

Maar dan kom Hans binne. Soos gewoonlik is sy kop vol grootste planne vir die toekoms, en selfs ernstige moeilikhede met die vissersvolk kan sy optimisme nie blus nie. Hy sal alle moeilikhede oorwin, ook die verbygaande onwilligheid van Johan. As die nuwe skuit aankom, raak hy weg in ekstatiese visioene. Die kind van die see het eindelik die speelgoed van sy liefste droom bemagtig.

‘So 'n seeperd hê, dit lyk of hy nou-nou die branders wil sny’, juig dit in sy siel. En daar op die strand doop hy die skuit Johan, want sy twintigjarige seun sou hom mos help om die ou seemanstradiesie in volle glorie te laat herleef.

Al te spoedig maar word hierdie lewenslang gekoesterde illusie wreed verstoor. Hans, wat die hart van die see so goed ken, het die hart van sy seun maar sleg begryp. Johan beleef 'n ernstige kriesis, maar as laaste offerande van sy kinderlike liefde onderdruk hy sy afkeer van die see en gaan saam op die eerste vaart.

‘Hans-die-Skipper se wens was werklikheid. Sy siel was in die hemel. Hy was nie meer Hans-die-Skipper nie, nie meer op die see nie, maar die deining self 'n stuk van die see self.’

In hierdie opgetoë stemming is hy minder versigtig as gewoonlik en alleen met 'n uiterste kragsinspanning kan hy die nuwe skuit deur 'n geweldige

[p. 131]

storm veilig aan wal bring. Dieselfde storm maak ook 'n end aan Johan se weifeling:

‘Hy het my uitgesmyt, die storm, en ek is nou vir altyd 'n landdier.’

In die volle besef van sy ontluikende manlikheid deel Johan sy vader mee: ‘Ek haat die see!’ Wanhopig veg die ou geharde seeman om die besit van sy droombeeld, wat so ná aan verwesenliking gelyk het. Roerend is die klag van sy gebroke vaderhart as hy snik oor sy verlore ideaal. Hy pleit en redeneer met die halsstarrige seun, wat nou so skielik 'n vasberade man geword het. Maar uiteindelik oormeester sy drif hom en in 'n vlaag van woede jaag hy Johan die kamer uit met 'n viskierie. Hans, wat soos 'n sorglose kind deur die lewe gedwaal het, wat nooit iets anders as die ruisende lokstem van die ewige see gehoor het nie, staan nou hulpeloos teenoor die lewe. 'n Tydlank mag hy hom nog verhard in sy sterke seemanstrots, maar as dit blyk dat die verlore seun gelukkig is in sy nuwe werkkring, dan voel Hans dat die enigste stut van sy lewe weggeslaan is. Nou word hy gewoonweg Hans-die-Visser, of sommer Hans. Selfs die see spot met sy onvervulde ideaal. By sy vrou vind hy geen simpatie nie en sy ervarenste helper, Willem, verlaat hom ook op hierdie kritieke tydstip. So word hierdie yster-sterke seeman 'n willige prooi van die swakhede van die ouderdom. Die tintelende arbeidsgenot prikkel sy senuwees nie meer nie, want in die donkerte van sy treurende vaderhart het die groot stilte binnegetree. As die verwoestende griep die vissersdorpie bereik kom Hans se skuitjie ook vergoed terug ‘na die stil donker land’ waar hy gebêre word.

Nie voordat hy egter op sy sterfbed nogeens gegryp het na die verlore ideaal nie. Want as Johan sy sterwende vader kom besoek, verkeer Hans in die salige waan dat hy nou weer visser wil word. Die sterftoneel is van 'n aangrypende tederheid.

Die tragiek van hierdie eenvoudige visserslewe het Malherbe met waaragtige gevoel en diepe lewenswysheid geteken. In die uitbeelding van Hans kon die digter ook sy eie hunkering na ‘die woelende perlemoerveld van die see’ uitleef, met die gevolg dat ons in die skipper se bedrywigheid dikwels die praktiese raakvat van die man van aksie mis en in die plek daarvan vind die mooi-gestileerde, digterlike oorpeinsings van die skrywer self. Dis moeilik om hierdie mening met bewyse te staaf, want ek konstateer hier 'n totaalindruk. Malherbe het sonder twyfel 'n uitgebreide studie gemaak van die praktiese kant van die vissersbedryf, maar telkens as ek die beskrywende en analiserende gedeeltes herlees sien ek agter die gestalte van Hans-die-Skipper oprys die peinsende digter, wat my in 'n stem trillende van lieriese bewoënheid wil beduie hoe lief hy die see het.

[p. 132]

Dis bes moontlik dat 'n digterlike visser soos Hans as volg kan praat:

‘Kyk Meester,... daar anderkant waar die groot brander se rug donker maak, daar begin die twede weibank. En Meester het seker opgelet dat die see heeldag blou was tot hier voor, nêrens 'n groen streep nie... Môre op die twede weibank silwervis volop en ook rooistompneus, môre! Jy kan nooit dink nie, as die blou ferweel hier voor teen die rotse blink...’ (p. 20).

Tussen hierdie nugtere aanduidings in tiepiese visserstaal doen die gekursiveerde sinsnedes vreemd aan. Stam hulle nie uit die digterlike bewussyn van die skrywer self nie? Hans leef egter ‘digby die hart van die see’; hy het die grootste veragting vir ‘doodgewone strandlopers wat net na die see kyk, wat hom nie regtig liefhet nie en ook nooit sy hartklop hoor nie - daar ver in die diepte, waar die walle van water met jou praat van groot dinge...’ (p. 103). Maar selfs as ons rekening hou met die digterlike aanleg van Hans en die geheimsinnige motief (die vrou op die rots) wat die skrywer deur sy karakter gevleg het, dan wil die gedagte my tog nie loslaat, dat Hans meestal die see deur Malherbe se oë sien nie. In 'n gesprek met die Hotnot Willem oor die Sofia kry ons b.v. onverwags die volgende opmerking:

‘Hans-die-Skipper se blou oë het groot gerek van opgewondenheid. Weer was hy op die toppelende wildigheid van deiningwalle geruisloos voortskuiwend oor ongemete dieptes... (p. 152). Dat Malherbe eenvoudig sy eie diepgevoelde ontroering oor die skoonheid van die see in die plek van dié van Hans stel, blyk nog duideliker uit Hans se droom op die duinsand na die vergeefse besoek aan ou Samuel (p. 162). Die skipper raak hier glad vergete en dis met Malherbe se skuit wat ons ‘bly hang en gly langes geweldige blou-groen walle van ongelooflike deining, verlore tussen groeiende hoogtes van waterwildernis....’

Die lieriese aandrang van hierdie skrywer is so sterk dat hy hom nie rustig kan inleef in die gedagtewêreld van sy karakters nie. Onbewus vertolk hy deurgaans sy eie stemminge, laat hy hom willoos voortwieg op die stroom van sy eie gevoel. As Johan in 'n isegrimmige bui ongeduldig hom afvra: ‘Sou sy jong lewe dan hier moet verdroë soos die snoeklywe onder die afdak?’ dan voel ons meteens hoe suiwer die rebelse gesindheid van die jong seun met so'n enkele sinnetjie aangedui word. Maar onmiddellik daarna dink Malherbe self verder vir die seun en wil hy ons wysmaak dat Johan se hoorbaar gedroomde monoloog as volg lui:

‘Sou sy prikkellende werklus en lewenskrag, wat van hom 'n man wil maak op 'n ander arbeidsveld... sou hy met sy groot vertroue in wat hy kan en wil, in die sukkel-lewe van vissersverdriet moet kwyn...’

[p. 133]

Ook in die dialoog hoor ek kort-kort die Malherbiaanse aksent. Johan vertel b.v. in ritmiese volsinne hoe hy ‘walg van die armsalige gepeuter, waar die dag g'n genot gee nie en sy siel doodgaan.’ (P. 169.)

Trynie gaan by die venster sit om uie te snipper. Nou sou 'n mens verwag dat hierdie eenvoudige vissersvrou in haar siening van die see iets indiwidueels sou openbaar. Maar let op hoe die skrywer kalmweg sy eie viesie in die plek daarvan skuiwe:

‘As sy haar oë opslaan by die venster uit, dan was die see triesterig van 'n vaal rumoerigheid, met die noordewind se wilde gehuil, met die noordewind se buierige brutaalheid daarop - en agter op die horison dreigende donkerheid van wolkwoestyn.’ (P. 164.)

Dis nie net Hans wat digterlik aangelê is nie, maar ook Trynie en Johan. Dis 'n heel digterlike famielie, wat praat en dink in die mooi-beeldende taal van... Malherbe. Daar is weinig variasie in die wyse waarop die skrywer die lewe van sy karakters ondergaan; almal is tiepes van eenselfde menslikheid.

Dit blyk ook uit die simpatieke figuur van Meester, wat die ganse skat van sy teleurgestelde liefde uitstort oor die bewoners van die vissersdorpie. Geen hut is vir hom te nederig nie en aan almal deel hy die trooswoorde van sy rype lewenswysheid mee. Alleen hyself vind geen troos nie... totdat die vrou van sy jeugdige liefde terugkeer. Ek het die grootste bewondering vir die sobere krag waarmee die verheffende invloed van hierdie eensame werker geteken is. Maar wat is hy anders as 'n dubbelganger van die skrywer, wat die nodige kommentaar lewer op die bedrywighede van die vissers? Hy groei nie tot 'n sterk omlynde persoonlikheid nie en in sy ontleding van die probleme van die vissers hoor ek steeds die weerklank van die skrywer se stem. Ook Meester het ‘'n poëtiese siel’, wat die skoonheid van die see alleen in die taal van Malherbe kan vertolk.

Gelukkiger is die skrywer gewees in die uitbeelding van sommige byfigure. Nelie het ten spyte van Meester se pogings om haar verder te laat leer geen ‘hoë aspirasies’ nie; sy is 'n meisie van vleis en bloed. Die ontluiking van haar liefde vir Johan en haar instinktiewe afkeer van die woeste Rooi-Koos beleef ons in enige dramatiese tonele. Nelie is dit wat aan albei seuns se lewe vaste koers gee. Johan se beste eienskappe ontwikkel deur haar inspirerende liefde en die onstuimige hartstogtelikheid van Rooi-Koos word veredel tot deemoedige bewondering. Ook die jaloesie tussen die twee seuns en die wyse waarop hulle Nelie geskenke aanbied word voortreflik geteken.

Malherbe het egter slegs gedeeltelik daarin geslaag om mense te skep wat hul eie lewe lei en vanuit hul binneste wese alles deurskou. Hy het die tragiek van die botsing tussen vader en seun, die vreugde en verdriet van die mense op die vissersdorpie met sy tedere genegenheid en innigste gedagtes

[p. 134]

bekoester. Ook is dit hom geluk om aan party dramatiese momente van sy verhaal oortuigend gestalte te gee. Maar om die mense met hul omgewing te laat saamsmelt en só te dramatiseer dat ons een algemene viesie op vissers en see kry, dat ons die hele handeling as eenheid-van-gebeure ondergaan - daarvoor is die gesketste werklikheid met te veel subjektiewe beskouings deurwewe. Met ekstatiese opgetoënheid getuig Malherbe van sy liefde vir die see. Ritme is daar en klank, vloeiende melodiek en plastiese rykheid as hy die stem van die see vertolk. Op die skrywer self is van toepassing wat hy van Meester sê:

‘Gretig het sy siel gedrink van die oormagtige stemgeruis van die see, en saam met die soutdamp wat al voor hom uit wasig-wit opstuiwe tot teen bos-bekroonde duinheuwels bo, het die aandgesang van die see stemmingdieptes in sy binneste ontroer totdat dit meegeruis het met die sterwende branders teen die sand en meegedreun het met die klankgeweld van die oseaan, stemminge swaar en ryk van inhoud, maar onpeilbaar, half skrynende verlange, half jubelende geluk.’

Daar is stukke prosa in hierdie roman voortreflik van sonoriteit, ryk van beeldende krag, blyverrassend deur oorspronklike metafoor! Steeds word die digter se aandag vasgehou deur ‘die lang lyn van vervarelike branding, die spel van ewige selfvernietiging en ewig-onvermoeide heropstanding’, steeds jubel sy hart oor die wisselende kleurespel in ‘die perlemoenpaleis van die see’, steeds luister hy gespanne na die singende golfruisings. 'n Enkele keer is daar wel 'n pronkerige swierigheid in sy styl, of bederf hy die ritmiese effek deur elke nuwe sin met 'n eentonige en-en-en te laat begin. (Vgl. vir laasgenoemde b.v. p. 63-64, 234 vlg.). Maar Malherbe het tog sonder enige twyfel deur sy hoogstygende siening ons brokstukke gegee van 'n prosagedig oor die see, trillend van ritmiese bewoënheid en magistraal van skone woordbou.

P.C. SCHOONEES.