Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1930

[p. 54]

'n Oorlogsbeeld.

(Opmerkinge na aanleiding van Remarque se boek.)

DIE jaar 1929 het in Duitsland begin as ‘Lessing-jaar’ met die herinnering aan die tweehonderdste geboortejaar van Gotthold Ephraim Lessing; dit het afgesluit in die hele wêreld - nie net in die literatuurwêreld nie - as ‘Remarque-jaar’.

Dis 'n eienaardige speling van die toeval dat juis in die tyd, toe die mense oor die algemeen hulle weer meer met Lessing begin besig hou het, aan 'n jong en tot dusver onbekende skrywer 'n sukses beskore was, wat aan niemand anders voor die tyd - selfs nie aan die jong Goethe toe sy ‘Werther’ verskyn het - ten deel geval het nie, n.l. Remarque. Dit reeds prikkel 'n mens om jou met die vraag besig te hou of Remarque se boek van sodanige kunsgehalte is dat dit sy sukses regverdig, dan wel of uiterlike omstandighede miskien 'n deurslaggewende rol gespeel het.

Sonder twyfel het Remarque, wat ons in 'n seker opsig tog wel as tiepe van 'n hele reeks dergelike skrywers kan beskou, as vertolker van sy tyd en nie net van sy generasie nie, ons iets mee te deel. Daarmee wil ek nie sê dat ek hom gelyk gee nie as hy in sy voorwoord verklaar dat sy generasie ‘deur die oorlog vernietig is, al het hulle ook aan die bomme daarvan ontkom’. En net so min wil ek daarmee te kenne gee dat sy boek van sodanige voortreflike gehalte is, dat dit alles wat tot dusver verskyn het in die skaduwee stel. As dit alleen om die kunswaarde moes gaan, sou b.v. Adolf Renn se roman ‘Krieg’ net so'n groot oplaagsyfer aantoon as ‘Im Westen nichts Neues’; want daardie woordkarige, ek sou byna wil sê kuise, boek, gee oneindig veel meer van die werklike innerlike oorlogservaring as die ongetwyfeld met groter virtuositeit geskrewe werk van die joernalis Remarque. Maar dit sou onbillik wees om Remarque se sukses enkel aan sy gewikste uitgewer Ullstein of aan die bepaald baie gelukkig gekose tietel toe te skrywe. Nee, hy het die kuns verstaan om die oorlog op sodanige wyse in beeld te bring, dat binne enkele weke die hele wêreld verbaas opgekyk het, die boek in alle moontlike tale vertaal is, en in waarheid ‘iedereen dit behoort te gelees het’. So het Remarque vandag die mees gelese skrywer van die hele wêreldliteratuur geword. Maar die oordeel oor hom staan gladnie vas nie: om die boek en sy waarde woed nou reeds ses maande lank die krietiese meningstryd met onverminderde warmte en hartstogtelikheid.

[p. 55]

Dis nie my doel om hier die ontelbare menigte van reeds verskene kritieke te vermeerder nie, want oor die algemeen sal wel ongeveer alles daaroor gesê wees wat gesê kan word. Op een ding wil ek egter hier wys: geen, bespreking het my tot dusver onder die oë gekom wat nie by voorbaat reeds op een of ander manier voor of teen die boek ingenome was nie. (Dit spreek vanself dat ek hier net aan ernstige kritieke uit saakkundige penne dink, b.v. nie aan die baie menere wat die boek op sedelike gronde meen te moet veroordeel nie.) Die oordeelvellinge wissel van die oordrewenste ophemeling tot die radikaalste afkeuring, maar elkeen skyn hom geroepe te voel om met homself tot klaarheid te kom betreffende die boek. Net soos maande gelede in Duitsland en die res van Europa, sien ons dieselfde verskynsl hom nou weer in Suid-Afrika herhaal, en dit geld trouens van die hele wêreld. Dit is beslis 'n bewys dat Remarque buitengewoon aktueel moes geskryf het. Maar merkwaardig genoeg loop die hele strydvraag, van geringe uitsonderinge afgesien, by hierdie bespreking nie oor die kunsgehalte nie, maar altyd enkel oor die materiële inhoud van die boek. Alhoewel Remarque - waarskynlik om misverstand te voorkom - in die voorwoord die versekering gee dat die boek nòg 'n aanklag nòg 'n bekentenis wil wees, is dit tog albei, moet dit so wees, as dit ernstig opgevat wil word. Want elkeen wat die oorlogservaring moes deurmaak, moes met homself innerlik tot klaarheid kom daaromtrent; en wie werklik die oorlog deurleef het, kan nie anders as tot 'n onvoorwaardelike afkeuring daarvan kom nie. Daarom is Remarque se boek, tenspyte van die ontkenning van die skrywer, deur en deur 'n bekentenis en gevolglik ook 'n aanklag. 'n Aanklag nie teen enkele tydens die oorlog meer of minder aan die dag tredende verskynsels nie, wat hier en daar deur hom met weinig smaak, ja nogal tendensieus, oordryf word, maar 'n aanklag teen die ganse mensheid van vandag, wat tenspyte van sy sogenaamde hoë kulturele peil hierdie kulturele bankrot moontlik gemaak het.

Dit is die rede waarom die kritiek so temperamentvol aanvang al na gelang die krietikus, bewus of onbewus, na die pasifistiese of militaristiese kant oorhel. Elkeen voel hom geraak, maar dan skei die geeste hulle van mekaar, en die opvallende is dat in byna al die gevalle die bepaalde wêreldbeskouing of politieke gestemdheid sodanig oorweeg dat selfs by anders eerlike krietisie en kunstenaars 'n saaklike kunsoordeel nie tot sy reg kom nie. Tiepies kom my in hierdie opsig 'n opstel voor van die in Duitsland as fynsinnige skrywer hoogaangeskrewe Rudolf G. Binding. Hy kom in 'n beskouing ‘Krieg für genügsame Leute’ (in ‘Die Literatur’,, 1929, pg. 505f) tot 'n skerpe veroordeling van Remarque, en wel op grond van sekere besware en feite van suiwer materiële aard. Dit sou ons te ver voer om hier op alle besonderhede nader in te gaan; maar as besonder tekenend kan slegs op die volgende punt die aandag gevestig word: Remarque laat op 'n sekere plek sterwende perde

[p. 56]

huil. Binding, die ou kavalleris en perdekenner, hou dit vir onmoontlik en probeer bewys dat perde doodgaan sonder om 'n enkele geluid te maak. Hy maak hom so warm oor hierdie feit dat 'n mens jou onwillekeurig afvra: kom dit dan by 'n boek, wat in essensie tog uit indrukke opgebou is, sodanig daarop aan dat alles fotografies of fonografies presies met die werklikheid moet ooreenstem? Verder het uit hierdie kritiek van Binding 'n hele bespreking voortgevloei, waaruit blyk dat dit heeltemal nie vasstaan of sterwende perde huil al dan nie. Ek noem hierdie geval alleen om aan te toon op watter bloot uiterlike aspekte die kritiek Remarque se boek uitmekaarpluk, want ook in ander opsigte het Binding feitlik niks goeds oor die boek te sê nie. En dit is opvallend by 'n anders so saaklik en nugter oordelende kunstenaar! Hoe moet 'n mens dit verklaar?

Vir Binding, wat by die uitbreek van die oorlog reeds 50 jaar oud was en 10 jaar lank as reserwe-offisier van 'n kavallerie-resjement met 'n ou tradiesie, en later as ritmeester gefungeer het, moes die oorlogservaring natuurlikerwyse totaal anders uitval as vir Remarque, wat in die middel van die oorlog eers 18 jaar geword het, toe hy hom as gewone soldaat by die infanterie aangesluit het. Die laaste het dus soldaat geword in 'n tyd toe die begeestering van 1914 in die ‘Heimat’ reeds plek gemaak het vir tekens van verslapping en resignasie en die gevolge van die hongerblokkade reeds duidelik sigbaar aan die ruggraat van die volk geknaag het. Hy het dus in die veld gekom toe alleen nog die geesdodende loopgraaf-oorlog aan die gang was, sonder ooit die trotse ervaringe te leer ken wat alleen die seëvierende voormars meebring. Dit moet 'n mens in gedagte hou om die geestesstemming van albei - Binding sowel as Remarque - te verstaan. Dit is nie net die ouderdomsonderskeid wat 'n kloof maak tussen Binding (1867) en Remarque (1898) nie, dis die geweldige onderskeid in oorlogsondervinding wat dit onmoontlik maak om die teëstelling tussen hierdie twee persoonlikhede te oorbrug. Daarby kom dat Binding nie vir die groot publiek geskrywe het nie, dat derhalwe sy leserskring altyd tot 'n klein sirkel beperk gebly het en sal bly. Sy deftige kunstenaarsnatuur voel niks vir die sukses van die oomblik by die groot massa nie. Daarom ook kan hy sekere tendensieuse oordrywinge, waarvan Remarque nie vry te pleit is nie, eenvoudig nie verstaan nie. Ek dink b.v. aan skilderinge van voorbeelde gedurende sy vormingstydperk of aan die positief haatlike tekening van prinsipaal Kantorek en sy oorlogsbegeestering. Daarmee verval Remarque ongetwyfeld in 'n beslis demagogiese pamfletstyl, wat die gesamentlike kunsindruk van sy werk bepaald afbreuk doen. En van hierdie standpunt besien, begryp ons ook die jubel wat die kritiek, uit die kamp van die politieke pasifiste oor die boek aangehef het.

Ons staan blykbaar nog nie op voldoende afstand van die wêreldoorlog om 'n werk wat hom met die probleme daarvan besig hou alleen van

[p. *10]

ANTON VAN WOUW:
HYRONIMA.

[p. 57]

'n suiwer kunsstandpunt te kan beoordeel nie. Ons kunsoordeel word nog voortdurend beïnvloed deur ons politieke geestesgestemdheid. En dit is te betreur. Ek neem gaarne aan dat Remarque se boek uit sy siel geskryf is, dat die afsonderlike gebeurtenisse, soos hy hulle daar te boek stel, in sy herinnering voortgeleef het, en dat dit by hom in werklikheid gaan om die weergawe van indrukke van die lang ketting van ontnugteringe waaruit veral die twede deel van die oorlog bestaan het. By die be- en veroordeling van Remarque se boek word die hoofsaak meesal verbygesien, dit nl. dat Remarque gladnie die oorlogsboek wou skryf nie, maar die oorlogsboek van sy generasie, wat daarby nog die ongeluk gehad het om alleen die twede deel van die oorlog in al sy ontsetting en vreeslikheid te beleef. Daar lê oor die boek 'n waas van onjeugdige, vermoeide resignasie; ons vind daarin niks van tintelende begeestering, niks van meeslepende oorwinningstemming nie; en tog getuig dit - afgesien van enkele uitsonderinge - van 'n stille, grootse heldhaftigheid van die gewone soldaat in die loopgrawe, wat sonder nog op iets te kan hoop, tot die laaste asemtog sy soldateplig volbring en kameraadskap bewys. Daarmee gee die boek 'n beeld uit die twede deel van die oorlog wat ons weldadig aandoen weëns sy oor die algemeen eenvoudige en dikwels digterlike voorstelling, maar geensins die beeld van die oorlog nie.

En daarmee kom ons tot die vraag of dit uit die aard van die saak nou reeds moontlik is om in 'n roman die oorlog te herskep. Die tallose boeke wat in die laaste jare verskyn het gee daarop wel die beste antwoord. Daaronder is daar wellig net twee wat saam met die van Remarque genoem kan word, nl. die reeds vermelde werk van Renn en ‘In Stahlgewittern’ van Ernst Jünger. Ek persoonlik skat die boek van Renn veel hoër as die van Remarque. Dit mag wees dat Remarque in baie opsigte meer kan, dat hy meer digter is as Renn. Sekerlik is Remarque geraffineerder, Renn primitiewer. Maar hierdie Renn met sy geweldige saaklikheid en nugterheid, wat sonder enige refleksie hoegenaamd alleen die harde feite laat spreek, wat in teenstelling met die meer krietiese Remarque alles wat hom nie beslis noodsaaklik lyk vir die skildering van feite nie verbygaan, het seker deur sy kunsloosheid 'n ontsettend realistiese beeld van die oorlog - van begin tot end - geskep. Wellig te presies fotografies, wellig met te veel nugterheid. Wanneer iemand van hierdie boek sê: ‘Soos die oorlog hier geskilder word, het dit alle sin verloor’, dan onderskryf ek elke woord. Want dit is seker die waardevolle van Renn se werk, dat hy met sy kunslose uitbeelding die kranksinnigheid van oorlog aangetoon het. Remarque kla aan, Renn bewys saaklik. Remarque werk met impressies, Renn gee aantekeninge weer uit sy dagboek. Ek beskou Renn se boek nie net as 'n meer waardevolle oorlogsboek nie, maar ook as 'n tydsdokument. Dit is in sy waaragtigheid en trouheid, in sy knappe en eenvoudige en tog betekenisvolle uitbeelding, ongetwyfeld van monumentale werking.

[p. 58]

Waar Remarque net soos Renn, elkeen op sy manier, die oorlogsboek van die gewone soldaat skryf, het Jünger meer te doen met die standpunt van die aanvoerders. Net soos Renn het Jünger die oorlog van begin tot end meegemaak, meerendeels as offisier. Sy boek het reeds in 1921 verskyn, dus op 'n tydstip toe niemand iets oor die oorlog wou lees nie; hy het egter destyds reeds opsien verwek weëns sy knap en vloeiende uitbeelding en sy frisse roekeloosheid. Sy loopbaan as soldaat is die beste bewys daarvoor dat ons dit hier met 'n deur en deur soldatenatuur te doen het, vir wie die oorlog tot op sekere hoogte - hoewel die skrywer dit leer ken het soos min ander wat aan die lewe gebly het - tog 'n soort sport beteken het. By Remarque en Renn is dit meer die benouende noodlot wat op die front-soldate weeg, by Jünger is dit die persoonlikheid wat hierdie noodlot manmoedig tegemoet tree om dit te oormeester. Sodoende vul Jünger albei eersgenoemdes op voortreflike wyse aan.

ERNST FRIEDLAENDER.