Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1930

[p. 13]

Lydia van Niekerk en Haar Geliefde Digters.

‘Het hart hongert onzegbaar.’

MET weemoed dink ek daaraan terug, nou dat Lydia, arme, arme Lydia, heengegaan is. Dit was in die skemering, rustige uur van verdroomde skoonheid, en ook van meditasia, in die Vondelpark, toe ek haar brief ontvang het, haar versoek om te kom waarneem op Stellenbosch, en veral Henriëtte Roland Holst en Adama van Scheltema, haar geliefde digters, aan die Vierde-Jaars te bring. Hoe het my hart opgelewe by die gedagte om in die eie Vaderland oor skoonheid te getuig, skoonheid onder hoë lugte van onmeetlike ruimte of in gryse neerslagtigheid ontstaan, skoonheid onder die mensdom en hul wee. Hoe fel het ons meebeweeg met die kerende gety. Die vroeg-Tagtiger-glorie was geweke. Sterk het die verwantskap gespreek met alles wat 'n ontredderde en verder stuk-geskote Europa aan sielsmarteling ondergaan, aan rewolusionêre gevoel geoffer, aan skoonheidshuiwering ondergaan het. Die weg-gedronge en nie-verstane pyn, die menslike las en dowwe ellende van vergeefse stryd, die donker haat as roumantel om die siel, maar ook die deernis met menslike onmag, maar ook die verlossende gedagte van gemeenskapsgevoel, maar ook die liefde, die liefde as stu-krag tot nuwe dade - hoe kon dit alles tot herbore geloof lei! Nee, nie in die eerste plek was dit 'n nuwe geluid, 'n nuwe lente: die oorlogsgedreun was nog te naby, wat ons ontroer het nie... maar 'n boodskap, 'n boodskap van broederskap, 'n boodskap van verlossing...

Wat wrocht de verandering
in mij? was het een mensch of een boek
waar ik 't eerste licht uit ving?
ik weet niet, maar ik weet dat ik merkte
mijn geest braak en ledig; klein
de horizon van mijn gedachten,
nietig de vreugde en pijn
van mijn hart, en daarnaast het groote
wat voor mij niet had bestaan:
de wereld van ernst en arbeid...
en ik mocht binnegaan.

[p. 14]

Nie meer die ou leuse nie:

Schoonheid, kome uw rijk!

Die nuwe bede was:

Kom niet schoonheid, eer we u zijn bereid
In ons huis, in ons te ontvangen...

En toe was die nuwe wereld van erns en arbeid, dáár waar Lydia werksaam was om met haar kollegas die koms van skoonheid te verhaas. Maar daar was ook die ernstigheid, wat 'n masker is vir oppervlakkigheid, die waanwysheid en die egoïsme. En soms was ons verplig om met Figaro ‘oor alles te lag om nie daaroor te huil nie.’

En nou dat ek, ook uit piëteit tot haar, weer haar geliefde digters deurgeblaai het, bring menige gedig van Henriëtte en Adam my Lydia so helder voor die gees. En daarvan wil ek met enkele sitate getuig.

Hoe goed het sy die reaksie van die jongere verstaan: dat dit nouliks reg was dat die mens hom sou verlustig in indiwiduele skoonheid, solank, in die woorde van Dirk Coster, die aarde 'n hel was. En die nuwe hoop wat uit hierdie smart gebore is, het haar, altans digterlik, ontroer. Sy wat andere so 'n warm hart toegedra het, sy moes deur die wonder van menseliefde, soos deur Henriëtte verheerlik, getref word:

Drang die eenen mensch trekt tot den ander,
zoete drang niet te weerstaan
die harten buigt naar elkander,
wat zijt ge? waarheid? of een waan?

Helder het sy ook die lot van die vrou, haar strewe en haar roeping in die nuwe tyd besef. Sy wis dit:

- dwars over de aarde
Buigt een breede, donkere baan
Langs de doornen van 's werelds gaarden -
Dien weg zijn vrouwen gegaan.

Vandaar ook haar inniger simpatie met Henriëtte se werk. En veral ook om die dualisme by laasgenoemde: Konflik tussen rustige vrouebegeerte en mannelike dadedrang. Ek gaan so graag saam met die meninge van ons

[p. 15]

fynsinnige Mevrou Verloren van Themaat. Seker het sy gelyk as sy van Lydia se mooi ewewigtigheid praat; tog sou ek nie wil beweer dat daar geen tekort in haar lewe as vrou was nie. Ek sè dit tot beider eer. Soos by Henriëtte was daar by Lydia 'n nimmer-opgeloste innerlike botsing. Selde het ek 'n vrou geken, soseer in ewewig; en tog was haar rustelose arbeid alleen skynbaar vir haar alles.

So sou sy ook met Henriëtte kon getuig het:

Op de kentering der tijden geboren
in onze oogen nog de ondergangen
van de oude werelden die verbleeken,
onze lippen geplooid ten nieuwen groet,
en in ons hart een tweedracht van verlangen
naar droomen van weleer, die wij verloren,
naar de nieuwe, wier bloesems openbreken,
zoo moeten wij door bittere jaren zwerven,
het is altyd een stryd en een ontbreken:
alles in ons beweegt zich als een vloed
en somtijds zinkt het weg, alsof wij sterven.

Nee, vir haar was daar geen vervreemding van die moeder. Ongerep het ook vir haar gebly die seëninge van natuur se opperste sagtheid. En die gemis van skone voleinding van skone krans: moeder - dogter - moeder, van moedergeluk uit sagte oë, moes ook in haar die skrynende bewussyn van 'n tekort laat ontstaan. Maar dat sy die natuurlike honger na natuursvoleinding so heerlik kon sublimeer in stilte liefdes- en skoonheidsdiens en self-opofferende trou aan die kleinste pligte van elke dag, dit bly haar hoogste roem as vrou.

Begaaf met hoë intellek en suiwer wetenskaplik van aanleg en deur nougesette studie, het haar nietemin 'n sekere nugterheid gekenmerk, wat ook gedeeltelik die gevolg was van 'n swakke gesondheidstoestand. Die vitaliteit om haar skoonheidssensasies na buite met gloedvolle woord te projekteer, het haar ontbreek. Die gloed van haar hart het verkil in die woord, haar geesdrif verstol in haar pen. Aan my het sy dit dikwels erken; so het ek geweet dat Lydia van Niekerk veel meer warmte besit, veel meer van wat daar boaan hierdie stuk staan, deurly het, as wat die gewone leser en hoorder uit haar geskrifte en op kollege sou vermoed het. Eerder as die herskepper van skoonheid, was sy die sagte leidster na die ryk van skoonheid, die seer belese en betroubare gids, die hulpvaardige vriendin aan elke skoonheidsoeker, die deemoedige fakkeldraer by die optog van die lewe, die wyse maagd met olie in haar lamp, wagtende op die koms van die Meester...

[p. 16]

En sy wat so ryk was, so veel ryker aan geestelike goedere as, miskien, ons almal, háár het ek arm genoem, arm soos maar elkeen van ons arm is, arm om die eensaamheid, die essensiële eensaamheid van die lewe. Professor Moorrees het dit so skoon uiteengesit by haar dood. Dit kon sy nie meer hoor nie. Maar byna in dieselfde woorde het sy uit Boudier-Bakker dit omgedra in haar hart, as diep verborge wond:

‘Er schuilt een armoede in ieder menschenbestaan en die armoede scheidt ze in verbittering van onbegrepenheid of drijft ze naar elkaar toe in hulpeloosheid van verlange, maar alle liefde vermag niet de leemte te vullen - eenzaam blijft ten slotte ieder, naast diegene die hem 't liefst is.’

Ek meen dat Lydia eensamer was as die meeste. En daarom te meer het sy die stilte gesoek, die stilte wat besiel; en deur die lange tyd van stilverbete pyn het sy haar siel aan die stilte gelaaf. Dit was ook haar grootste gawe van die Ewigheid.

Maar smartvol was vir haar, so diep - in vrou, die stille resignasie van die wêreld, die langsame erkenning:

‘De liefde, die gij 't leven vraagt,
Bloeit in het hart dat ge in u draagt.’...

So het sy gekom tot 'n kultus van skoonheid in die stilte wat my onvergeetlik bly. Hoe het sy steeds skone dinge om haar heen versamel! 'n Mooi boek, 'n Persiese tapyt, 'n skildery van Wenning, blomme, veel blomme steeds. En naar mate die skaduwees van die dood haar huisie genader het, het sy steeds inniger geleef in die geluk van haar liefde -

--- Alles, alles neemt het leven,
Het laat ons ieder eenmaal berooid -
Maar het geluk van een beetje schoonheid
Dat ontneemt het ons nooit.

En nooit, nooit sal ek die Oktober-môre vergeet - sy wis dit, vir haar sou daar geen lente meer wees nie, toe ons saam van die klas huis-toe gestap het, en soos gewoonlik oor werkaangeleenthede gepraat het, hoe sy meteens stil gebly het op my vraag, haar half-blinde oë van verlange na die berge opgerig het, en met vreemde ekstase gemurmel het:

‘Hoe mooi tog, is ons Stellenbosch...’

Toe wis ek dat die dood in Lydia was.

[p. 17]

Ek het vir die laaste keer die huis van skaduwees saam met haar betree, uit die helle sonlig na binne gegaan waar die dood wag. Magteloos, duiselig het ek voor haar gestaan. Maar sy het haar geheel herstel, het gewoon gedoen, en tot afskeid 'n liefdesdiens bewys, totdat die pen haar vege hand ontval het....

Die lewe moet voort, sê hul. Ek moet haar werk voortsit. Maar:

Ach, die het sterven
Waarlijk eens zag -
Hy moet iets derven
Met iedere dag.

En denkende aan die hoë voorbeeld van Lydia van Niekerk, sal ek, onwaardige, die bede van haar digter tot die myne maak:

Schoonheid, die in den hemel zijt,
Die de euwigheid heeft opgeschreven,
Geef ons iets van uw eindloosheid
Geef ons iets van uw verhevenheid,

Van uw geweldigheid -

Om groot te leven!

Schoonheid, die in de wêreld zijt,
Die tusschen menschen hangt te beven,
Geef ons van uw eenvoudighoud,
Geef van uw mededeelzaamheid,

Van uw deemoedigheid -

Om goed te leven!

Schoonheid, die in ons zelve zijt,
Die moeder ons heeft meegegeven,
Geef aan onze oogen zuiverheid,
Geef aan ons hoofd uw helderheid,

Ons hart uw dapperheid -

Eerlijk te leven!

F.E.J.M.