Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1929

[p. 308]

Hedendaagse Kerkgeboue.

IN Suid-Afrika, meer as in enige ander land, is die kerkgebou die tasbare simbool van samewerking van die volk. Elke Afrikaanse dorpie het tenminste een kerk, en dis altyd die grootste, die mooiste en die mees prominente gebou. Dikwels kan mens myle ver in die omtrek die kerktoring sien. Dis 'n vername faktor in ons samelewe, want ons is, as volk, geneig om te afhanklik te wees. Oral word regeringshulp en geld gevra; die kerk is die enigste maatskaplike gebou wat ons uit eie kragte oprig, en daarom is dit die pronkgebou van elke gemeente, selfs al is dit klein en eenvoudig. En terwyl die gebou self ook van so groot waarde is, is dit ons plig om sorg te dra dat dit so doelmatig en so kenmerkend moontlik gebou word.

Die kerkgebou moet twee essensiële hoedanighede bevat, - die een is skoonheid, die ander is duursaamheid. Dis die oord waar, die alledaagse opsy gestoot, die mens trag om tot besef van homself en sy Skepper te kom, en of hy met 'n hart vol vreugde of 'n siel vol droefheid hierheen kom, hy soek sielstevredenheid en die is alleen verkrygbaar in 'n atmosfeer waar niks stoor nie, waar alles rustig is.

Die Europese Katedrale wat uit die bloeityd van die Roomse kerk dateer, behoort tot vandag - toe nog tot die sienswaardighede van die wêreld. En sodra mens die saak ontleed en na die rede hiervan soek, vind mens dat die ou katedrale die twee essensiële hoedanighede besit. Elkeen wat binnetree kom onder die indruk van die kalme skoonheid en rus wat daar heers, dit streel die menslike gemoed en bevredig die verlange van die menslike strewe. Vir die Katoliek bevat die katedraal alles wat hy nodig het, want seremonie vorm 'n vername deel van sy erediens, die Protestant egter kan die katedraal nie vir sy dienste gebruik nie. Van die Reformasie af het die gebruike van die twee kerke so ver uitmekaar gegroei dat dieselfde gebou nie vir albei doelmatig is nie.

Dit spreek vanself dat ons dus 'n nuwe tiepe moet ontwikkel om 'n kerkgebou te verkry wat aan alle benodighede van ons dienste sal voldoen, en hier, soos by alle kuns, het ons 'n ryke verlede, nie alleen wat die vorm van die gebou betref nie, maar ook op argitektoniese gebied. Met wysiginge word stadigaan 'n kerkgebou ontwikkel wat paslik is vir ons diens, wat by ons landskap pas, wat gebou word uit Afrikaanse materiale, in 'n eg Afrikaanse gees.

[p. 309]

Die eerste byeenkomste van 'n plegtige aard het rondom die graf plaasgevind, en daarna by die monument. Die mens het van vroee tye af die verlange gevoel om gemeenskap te soek met die Onsigbare. Die tabernakel het as direkte simbool van die Godsdiens gevolg, daaruit het die Altaar in die Roomse Kerk en al sy vertakkinge, en die Preekstoel met die Bybel in ons kerk, voortgegroei. Die vroëere geboue, naamlik die Indiese Tempels, het alleenlik gedien as monumente waarom die massa vergader het. Hulle was meestal groter en meer kosbaar as ons hedendaagse kerke, maar alleen die priesters mog ingaan. Die kerk as 'n gebou waar die volk binne kon kom om hulle dienste te hou, is 'n veel latere ontwikkeling.

Die oorspronklike plan van die kerk soos ons dit vandag ken, is gebaseer op die Romeinse basielika. Met die groei en ontwikkeling van die Roomse Kerk is later Westerse torings bygevoeg, aan die Oostekant is die koor en die Altaar geplaas, die muur is versier met 5 vensters. Toe die daktorings te swaar word, is die 2 vlerke uitgebou as stutte. Hier het ons dan die oorspronklike kruisvorm-kerkplan. Met die Reformasie het die Koor en die Altaar verval en in hulle plek het die Preekstoel gekom. Hierdie plan is tot hede toe grotendeels vir alle kerke gebruik. Vanuit die oogpunt van die Gereformeerde diens gesien, bevat hierdie plan en verdeling baie nadele. Die ruimte om die preekstoel is klein, die akoestiek is uiters sleg, die posiesie van die orrel ongerieflik. Hier was dan verskillende dinge wat in die plan verander moes word.

Om 'n meer doelmatige rangskikking te verkry wat die orrel en preekstoel betref, word die preekstoel, wat tot hiertoe in die middellyn van die skip van die kerk geplaas was, diagonaal geplaas, en die een vlerk word die konsistorie met 'n gallery daarop. Deur hierdie betreklik klein verandering in die grondplan word dadelik 'n hele groep van moontlikhede geopen. Vir net soveel wysiginge en variasies soos die ou kruis vatbaar was, net soveel argitektoniese inspirasies bied die nuwe plan aan. Die twee grondbeginsels sal egter hulle essensiële verskille behou. Met die besondere getalsterktes en behoeftes van verskillende gemeentes word die plan ontwikkel. Deur die meer gekonsentreerde gebruik van die ruimte word die akkoestiekprobleem wat vandag 'n fynuitgewerkte wetenskap is, ook makliker opgelos.

Van die plan van die kerkgebou kom mens vanself na die argitektuur van die gebou. Argitektuur is nie 'n wetenskap wat langs harde lyne en strenge vorme opgetrek word nie. Dis 'n kuns, en soos alle kunste is ook argitektuur lenig en toepaslik van vorm. Daar is baie bykomende elemente wat in aanmerking geneem moet word. Een van die vernaamstes hiervan is miskien die omgewing waarin die gebou geplaas moet word. Selfs vandag nog besef min mense dat verskillende omgewings verskillende geboue eis. Dat

[p. 310]

'n gebou wat op die een plek mooi lyk al sy aantreklikheid verloor as hy sonder wysiging na 'n ander plek verplaas word.

Vir hierdie rede moet 'n argitek, buite enige tegniese kennis wat hy besit, noodsaaklik ook kunstenaar wees. Hy moet die skeppinge van sy brein voor sy geestesoog kan sien voordat hulle in klip of steen oorgesit is, hy moet weet hoe die gebou sal groepeer met die bome, bosse, berge of vlaktes wat dit sal omring as dit voltooi is. Hy moet sorgdra dat die gebou met sy omgewing 'n harmoniese eenheid sal vorm en al hierdie dinge is net moontlik as hy simpatie met die gees van die omgewing gevoel, dit studeer en dit verstaan. Hierin lê die rede hoekom so baie van die geboue in ons land so totaal onpaslik lyk, hulle staan uit, nie as fyngemerkte kontraste nie, maar as storende elemente in 'n omgewing wat by hulle geen weerklank vind nie. Hulle is ontwerp deur vreemdelinge, dit wil sê deur mense wat hulle ‘boutradiesies’ heelhuids van elders saamgebring het, wat geen ag slaan op die poësie van die besondere landstreek nie, en smelting tussen wat die Natuur daar geplaas het en wat die mens daar wil plaas totaal verontagsaam.

As ons oor argitektoniese vorme praat, dink ons dadelik aan Oud-Hollandse gewels. Dit is vir ons die enigste eg Afrikaanse vorm. Dat die Oud-Hollandse boustyl, in sy gepaste omgewing, dit wil sê, in die omgewing waarin dit ontstaan en ontwikkel het, ongetwyfeld skoon en aantreklik is, is buite kwessie. Maar om te veronderstel dat Oud-Hollandse gewels onveranderd op enige plek in Suid-Afrika net so aantreklik is, is heeltemal verkeerd, en daar is geen konkrete vorm waarin ons hierdie gewels kan verander nie. Vir die leek skyn so 'n toestand van sake baie verwarrend, vir die Afrikaanse argitek egter lewer dit probleme op wat al sy belangstelling en skeppende hoedanighede dadelik wek. Hy sien hierin 'n kans om 'n boustyl te ontwikkel wat nasionaal en kenmerkend van sy volk sal wees. Elke gebou lewer moeilikhede op wat opgelos moet word, en baie van die moeilikhede kom keer en weer voor. Deur hierdie moeilikhede op die mees doeltreffende wyse elke keer op te los, word eenheid van karakter verkry, wat mettertyd in 'n styl ontwikkel.

Materiale ook veroorsaak toepassing van styl, want dit is net so vernaam om die gees van die materiale lokaal te hou as om die gebou in harmonie met sy omgewing te bring: die een vloei feitlik voort uit die ander. Met die uitsoek van die beste materiaal om te gebruik, moet in die eerste plek die doel van die gebou in die oog gehou word. Die plegtigheid van die kerkgebou eis die skoonste en mees verfynde materiale wat lokaal verkrybaar is. Met lokaal word nie juis bedoel dat die klip wat gebruik word noodsaaklik op die plek self of binne 'n myl of twee uit die grond gehaal moet word nie, of dat die stene langs die bouterrein gebrand moet word nie; wat bedoel word is dat materiale gebruik moet word wat, as enigsins moontlik, saamstem met die algemene karakter van die landstreek waar die gebou opgetrek word.

[p. 311]

Ons hoor dikwels dat Suid-Afrika geen bruikbare klip besit nie omdat daar geboue is, van Suid-Afrikaanse klip gebou, wat lelik lyk na verloop van 'n paar jaar, omdat die klip verkleur en verweer. Oral is daar slegte materiale verkrybaar en gewoonlik in baie groter hoeveelhede as goeie. Die rede hoekom verskeie van die klipgeboue in Suid-Afrika sleg lyk, is omdat die persone, wat verantwoordelik was vir die uitsoek van die klip, geen ware kennis daarvan gehad het nie en dikwels te on-Afrikaans was en nie genoeg belang in die saak gestel het om dit die moeite werd te ag 'n deeglike studie te maak van die hoedanighede van die materiale wat hulle gekies het. Suid-Afrika besit net so mooi en bruikbare klip van alle soorte soos enige ander land van die wêreld. Wat die optrek van die mure van 'n kerkgebou betref, is daar geen mooier materiaal as klip nie, soms fyn bewerk, soms ru gelaat, al na die geaardheid van die klip en die karakter van die omgewing.

In ons land, soos in alle nuwe lande, speel geld 'n groot rol. Baie gemeentes kan 'n klip gebou nie bekostig nie. Daar is volstrek geen rede hoekom 'n baksteen-kerk nie baie mooi sou wees nie, net klip word as eerste op die lys geplaas. Vir die dak is lei, waarvan ons baie duursame soorte in Suid-Afrika het, of teëls, die mees geskikte materiaal om te gebruik. Sink is lelik, on-Afrikaans en ondoelmatig omdat dit na verloop van 'n paar jaar begin roes en lek. Binnekant word ons kerke streng eenvoudig gehou, tog behoef dit geen rede te wees om hulle nie mooi te maak nie. Houtpaneelwerk en fynbewerkte klip maak 'n pragtige muurbekleding wat strelend op die gemoed werk; sagte verligting, verkry deur die gebruik van amber-gekleurde glas vir die vensters, gee 'n atmosfeer van rustigheid wat onmisbaar is.

Met oorleg en simpatieke studie van ons besondere behoeftes en moeilikhede en deur die beste materiale op die mees doeltreffende wyse te gebruik, sal ons dan 'n kerkgebou verkry wat kenmerkend Afrikaans is en albei die essensiële hoedanighede - skoonheid en duursaamheid - sal bevat. En later, as ons geslag vergaan het, en ons sedes en gewoontes tot die dinge van die verlede behoort, dan sal ons kerke nog bly staan. Hulle sal 'n weerspieëling van ons tyd verskaf, hulle sal bewys lewer aan die nageslag van die standvastigheid, samewerking en volharding van die volk wat hulle voorvaders was.

G. MOERDYK.