Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1929

[p. 263]

Horatius as Digter en as Mens.

I.

DIE begin van die Romeinse Keisertyd - ook ongeveer die begin van ons Kristelike jaartelling - stem in vele opsigte op merkwaardige wyse ooreen met ons moderne wêreld. Dit was 'n kosmopolietiese maatskappy in Rome, waar geweldige groot rykdomme en weelde, maar ook die beste wat kunste en lettere toe voortgebring het, gekonsentreer was.

Keiser Augustus het uit die ruïenes van die Romeinse republiek met wonderlike staatsmansbeleid die vaste grondslae gelê van die nuwe keiserryk, wat in die Weste nog byna vyf eeue, in die Ooste byna vyftien eeue, as 'n muur die uit die Noorde aandringende barbarendom sou afweer. Binne die vesting van die Romeinse ryk, uitgestrek van Spanje tot die Euphrates, het vrede en welvaart geheers soos nooit tevore en soos ook later nie oor dieselfde uitgestrektheid die geval was nie. Uit dié vreedsame en ordelike wêreld, deur die Romeinse wapens beskerm, bloei dan 'n gemengde Grieks-Romeinse kultuur op, wat ook enige Oosterse elemente in hom opgeneem het. Van dié kultuur is Horatius een van die uitnemendste verteenwoordigers.

Horatius se afkoms as seun van 'n vrygelate slaaf, wat tot hoë roem en naam opklim, is alreeds 'n eienaardige kenmerk van die tyd. Die opkoms van die stand van vrygelate slawe is ewe merkwaardig vir die latere Romeinse tyd, as dié van die Derde Stand tydens die Franse Rewolusie en dié van die Vierde Stand in ons eie eeu. Maar baie buitengewoon is die invloed en aansien wat Horatius in die hoogste kringe geniet het, louter ten gevolge van sy letterkundige talente en geestelike ontwikkeling. Sonder steun van hoë afkoms of fortuin, of van magtige vriende, het Horatius sy toekoms geskep met sy gees en karakter alleen, en oefen hy vandag nog dieselfde aantrekkingskrag uit oor geeste wat die innerlike waarde van dinge bo die verganklike en wisselende genoeëns van die lewe stel.

As 'n arm klerkie op die Tesourie begin Horatius as byverdienste satieres te skrywe. Die oorspronklike satiere was 'n mengsel - 'n soort ‘potpourri’ - na inhoud en vorm, maar daarby het later 'n nuwe element-bespotting van maatskaplike toestande - gekom, dus satiere in die moderne sin van die woord.

Die bonte wêreld van Horatius se tyd is in sy satieres geskets in 'n gemaklike, ligte konwersasie-styl. Dis ‘Sermones’-‘praatjies’, maar vir 'n

[p. 264]

noukeurige waarnemer is die kunstige samestelling duidelik, waardeur die skrywer gly van die een gedagte tot die ander, en só eenvoudig weg sy diepere denkbeelde ontwikkel.

Die sesde satiere van die Eerste Boek is 'n monument ter ere van sy beskermer, Maecenas, die Eerste Minister van Augustus; maar tegelyk ook 'n selfbewuste verdediging van eie posiesie, waaraan ewenwel alle hoogmoed vreemd is, omdat die digter alle eer vir wat hy tot stand gebring het, toeskrywe aan die opofferinge wat sy vader hom getroos het. Maecenas, sê Horatius in die satiere, self van hoë adel, ken geen famielietrots nie en het 'n seun van 'n vrygelate slaaf onder sy vriende opgeneem, alleen om wat hy self is, nie om wat sy voorvaders gewees het nie. Daarmee toon Horatius tegelykertyd Maecenas se edele opvatting van die mensheid en sy eie onafhanklikheid aan. In die volle besef van sy eie waarde geniet Horatius van sy vryheid van alle lastige verpligtinge wat hoë stand en posiesie noodwendig oplê, vry ook van alle nyd en afguns.

Hy is vry soos 'n voël in die lug - stap of ry rond op sy muileseltjie waar hy lus het, slenter rond op die markte en die renbaan om die bedrywige groepe en die bedrieglike waarsêers te aanskou, en gaan dan terug na sy eenvoudige maaltyd van prei, erte en pannekoekies, waarby slegs drie slawe hom bedien, terwyl sy skottels van die eenvoudigste Kampaanse aardewerk gemaak is. Hy slaap tot tien uur, en na wat lektuur of skryfwerk vermaak hy hom met balspel op die Campus Martius.

Dis Horatius se spelende skets van sy lewe, wat hom gelukkiger maak as menigeen van adellike afkoms. Hy sou nooit 'n vader van hoër afkoms gewens het nie, want al wat hy is, dank hy aan sy vader alleen, wat, ofskoon self arm, met groot opofferinge hom 'n opvoeding gegee het gelyk aan dié van die beste kringe en ook persoonlik altyd oor sy lewe gewaak het en hom bewaar het van alle slegte invloede. Ons ken min werklike feite van Horatius se lewe, maar deur die eenvoudige, direkte verhaal is dit of ons die stem van die digter self hoor, die persoonlikheid staan lewendig voor ons oë.

Die latere satieres toon 'n groot vooruitgang sowel in komposiesie as in uitwerking van ideë aan. Daar is veral twee wat diepsinnige Stoïsynse denkbeelde behandel in die bekende vorm van paradokse, wat oënskynlik uiters ongerymd lyk, maar tog 'n kern van diepe waarheid bevat. ‘Alle mense is slawe, alleen die Stoïsynse Wyse is vry’ - sê die Stoïsyn. Die hele voorstelling en inkleding van die denkbeeld is uiters fyn en kunstig uitgewerk. Soos gewoonlik begin Horatius sy behandeling op losse, lugtige manier. Horatius se slaaf maak gebruik van die tradisionele vryheid van die fees van die Saturnalia om sy meester die les te lees en eens dugtig die waarheid te sê. Soos dikwels vang die digter aan met algemene, menskundige beskouinge: mense

[p. 265]

is veranderlik en onstandvastig, behalwe in kwaad. Horatius self prys die lot en karakter van die ou Romeine, maar as 'n godheid hom na die oudheid sou wil verplaas, sou hy weier. Hy prys die landlewe, maar op die land verlang hy terug na die stad. Hy is bly dat hy nie uitgenooi is nie en rustig 'n aand kan tuisbly, maar as hy nog laat by Maecenas gevra word, haas hy hom tog om soon-toe te gaan. Maar dan dring die digter dieper deur. Sal 'n vergelyking van die minderwaardige slaaf met sy meester wel in die voordeel van laasgenoemde wees? Die slaaf is magteloos om die heerlike geur van 'n lekker koek te weerstaan, maar magtige Romeine wat die wêreld beheers, kan nie nalaat om hulle skatte op kosbare maaltye te verkwis nie. Die slaaf gaap vol bewondering kleurige advertensies van beroemde swaardvegters aan; die meester weer is versot op kunsskatte en antikwiteite. Wie is nou eintlik die werklike slaaf? Die waaragtig vrye Wyse is alleen dié man wat homself kan beheers; wat aan die versoekinge van luste en eerbewyse kan weerstand bied; wat volmaak in homself en onaantasbaar is, omdat die Lot, die Fortuin geen mag oor hom het nie; wat feitlik geen wense en behoeftes ken nie. En aan die einde vind ons nog 'n fyne opmerking, wat blykbaar die skrywer se eie feile openbaar, soos altyd in heel eenvoudige woorde: ‘Voeg hierby’, sê die slaaf, ‘dat jy geen uur met jouself alleen kan wees nie, dat jy jou tyd nie goed weet te gebruik nie en jouself altyd ontvlug soos 'n weggelope slaaf, en troos soek in wyn en slaap’. Maar as die moralis die teerste plek aanroer, word die erns skielik verbreek met 'n grap: Horatius se grootste sonde en dwaasheid is sy digkuns en versemakery! Dis die kritiek wat altyd die digter self insluit, wat die diepste deurdring en onwillekeurig die grootste oorredingskrag uitoefen.

So slaag die digter daarin om abstrakte Stoïsynse wysbegeerte tot lewende moraal te maak. Die hoogtepunt bereik hy in die behandeling van die twede Stoïsynse paradoks: ‘Alle mense is waansinnig, behalwe die Stoïsynse Wyse.’ Die inkleding is ewe fyn-ironies as die vorige. Soos in die eerste satiere 'n slaaf bewys het, dat niemand in meerdere mate die naam van ‘vry’ verdien dan hyself nie - so is ook hier die betoog in die mond van Damasippus gelê, 'n bekende kranksinnige wat sy verstand verloor het nadat hy as handelaar in antikwiteite bankrot gegaan het.

Damasippus het op die punt gestaan om selfmoord in die Tiber te pleeg, toe 'n Stoïsyn Stertinius hom gered het deur aan te toon - dat dit slegs valse skaamte is wat hom ongelukkig maak en tot selfmoord drywe, omdat alle mense ewe waansinnig is as hy. Hierdie satiere behandel dus die verhewe gedagte van die menslike waan wat alle sterwelinge op 'n dwaalspoor bring - die een in hierdie rigting, die ander in daardie rigting; almal ly aan verblinding, aan waansin.

[p. 266]

Ons moet veral die kuns bewonder waarmee Horatius hierdie diepsinnige idee in losse dialoogvorm behandel, vol geestige, sielkundige opmerkinge, uit die lewe gegrepe. Sommige mense is altyd geneig om leeus op die pad te sien, of anders doof te wees vir die mees dringende waarskuwinge van vriende en famielie - hulle slaap só vas in hulle verblinding as die bekende, dronk toneelspeler wat nie wakker wou word ondanks alle geroep nie! Alle groot ondeugde berus op verblinding deur hartstogte. Die geldsugtige ewe goed as die verkwister is waansinnig, verblind, terwyl die man wat soos die Epikurieïese filosoof Aristippus ewe vry en gelukkig is temidde van rykdom en armoede, werklike wysheid besit. Die eersugtige en bygelowige, die wellusteling, almal lewe onder 'n waan, in verblinding. Maar die waan neem die gevaarlikste vorm aan, wanneer hy sy werklike aard verberg. Mense word nie altyd mislei deur growwe hartstogte nie. Hulle kan ook gelei word deur skoonskynende motiewe, waarvan die aard verborge bly totdat die onheil onherstelbaar is - dis die grondslag sowel van die Griekse tragedie as van die menslike lewe self. Horatius teken 'n pragtige skets van die magtige koning Agamemnon wat verbied het dat Aiax se lyk sal begrawe word. Immers, deur die gode met waansin geslaan, het Aiax 'n trop skape gedood in die gedagte dat hy Agamemnon en sy broer Menelaos doodmaak. Dis die skerpste teenstelling tussen waan en werklikheid: Aiax moet gestraf word, omdat hy die blote voorneme gekoester het om Agamemnon te dood, maar inderdaad slegs skape gedood het. Agamemnon is die strenge regter, terwyl hyself tog sy eie dogter Iphigenia geoffer het om die gode tevrede te stel, en sy vloot laat uitseil suiwer uit eersug, om roem in Troje te behaal. Agamemnon is in sy eiewaan meer verblind dan Aiax, die bekende tiepe van waansin in die Griekse letterkunde. So gebruik Horatius die Griekse legendes om die abstrakte dogmas van filosofe tot 'n snydende swaard van moraal te maak.

P. VAN BRAAM.

(Word vervolg.)