Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1929

[p. 188]

Die Verband Tussen Kuns en die Onderbewuste.
Deur Monsignor Kolbe, D.D., D. Litt.

ONS maak ons verskyning in die wêreld as 'n eensellige organisme, waarvan die protoplasme op geheimsinnige wyse 'n erfenis van vorige geslagte ontvang het - en hierdie erfenis is vir ons 'n dryfveer deur die lewe, somtyds tot in die onbeduidendste kleinighede. Vanaf die eerste stonde van ons bestaan, ageer ons omgewing op ons en reageer ons daarop, en die hele verhaal van hierdie wedersydse gemeenskap en worsteling word teboekgestel op ons lewensstof of protoplasme, wat onafgebroke deur die selwande in ons hele liggaam loop. Daar gaan niks verlore nie, hoe diep dit ook mag wegsink wat bewussyn betref. Hierdie hele apparaat, die groot-totaal van wat ons oorgeërf en ondervind het, laat sy invloed geld op elke handeling, hetsy waarneming, hetsy herinnering, hetsy gedagte, hetsy opsetlike beweging. Dit moet nooit in sielkunde verbygesien word nie.

Hierdie skatkamer van moontlike herinnerings is deur die vroeëre denkers ‘Memoria’ genoem. Hulle het nie so'n suiwere kennis van fisiologie gehad as ons nie, maar hulle veronderstellings was wonderlik raak. Hulle het die verstandelike lewe beskryf as gedeeltelik skeidbaar in drie fases: Memoria, Begrip en opsetlike handeling of Wil.

Ek gebruik die woord Memoria, omdat ‘Geheue’ 'n ander betekenis gekry het; en met hierdie verandering in die woord het daar 'n verandering in de teorie gekom. Die Geheue is onttroon, en vandag word die verstandelike lewe dikwels uitgedruk net in terme van Kenvermoë en Wilsvermoë, terwyl Geheue as 'n blote toestand beskou word. Ek moet egter nie verder hieroor redeneer nie, maar spreek alleen my oortuiging uit dat hierdie verandering van teorie fisiologies sowel as filosofies verkeerd is.

Ek neem aan dat Memoria, van die stoflike kant, die fisiese teenhanger is van die onafgebroke siele-lewe. Daarom, soos hulle in die ou-tyd gesê het, is Memoria die mees-fundamentele en mins-onderbroke: daaruit spruit Gedagte voort en van altwee tesame kom die werksaamheid van die Wil.

Hierdie inleiding stel my in staat om my tesis in 'n paar woorde saam te vat. Die Grieke, op hulle veelsêende, tekenende en mietiese wyse het gesê: Memoria is die Moeder van al die Muses.

In normale omstandighede openbaar die onderbewuste hom gedeeltelik as 'n drang agter ons bewuste handel- en denkwyses. Ons voel dit as ons na die ontbrekende skakel in 'n reeks van ideë soek of na die woord, wat nou juis presies die gepaste een is. George Eliot in haar romans en Newman in sy

[p. 189]

‘Grammar of Assent’ het 'n belangrike diens aan filosofie bewys deur ons aandag op die psigologie en logika van die Onderbewuste te vestig. 'n Karakteristieke gesegde van eersgenoemde was: ‘Daar is nog groot stukke onbekende land in ons binneste waarmee rekening gehou moet word in enige poging om ons rukwinde en storms te verklaar’; en van laasgenoemde: ‘Ons hele verstand beweeg: Logika is maar net die verslag op papier van die beweging.’ In sy opwinding besig 'n redenaar 'n taal wat onmoontlik sou wees as hy kalm is. Drome, wat nou so intensief bestudeer word teneinde die Onderbewuste te probeer verstaan, is net so normaal. Hulle is komplekse wat sonder die beheer van ons redelike vermoëns oprys en op geheimsinnige wyse word hulle baie maal herhaal en word herinnerings van die een droom na die ander oorgedra. Dikwels droom ek, dat ek deur die lug seil soos 'n sweefmasjien, en elke keer sê ek vir myself: ‘Dit het nou geblyk, dat al my ander ondervindings van hierdie aard nie werklik plaasgevind het nie, maar hierdie keer is dit dan tog regtig werklikheid.’ Dan word ek wakker en kom na die aarde terug en bly daar. Dagdrome, lugkastele en mymerye is ook sulke normale ervarings.

Patologiese gevalle is nog wonderliker. Koorsige delierium en kranksinnigheid is welbekende voorbeelde. Daar word een abnormale geval vermeld van 'n ongeletterde diensmeisie wat hele stukke uit die Grieks en Hebreeus sonder haak of stoot opgesê het. Soos natuurlik was in daardie tyd en plek, het die mense gemeen dat die arme meisie van 'n bose gees besete was; maar by ondersoek het geblyk, dat sy eenmaal in diens was by 'n geleerde professor, wat die gewoonte gehad het op en af te loop en stukke in daardie tale op te sê. In 'n abnormale toestand van ontvanklikheid het die meisie die klanke opgeneem en hulle later in 'n ewe abnormale toestand soos 'n grammofoon weergegee. Alkohol en ander verdoofmiddels het wonderlike uitwerkings en somtyds lyk dit of dit iemand heeltemal van persoonlikheid laat verander. Ek het eenmaal 'n man geken, - onder gewone omstandighede 'n goeie beminlike kêrel - wat so nou en dan homself aan drank te buite gegaan het. Met sulke geleenthede het hy byna niks van sy gewone lewe afgeweet nie, maar woes, wreed en kwaadaardig geword. Wat hy wel onthou het, was wat by die vorige drinkparty gebeur het. Hy het 'n dubbele lewe gevoer - soos dit gelyk het presies Jekyll en Hyde. Hipnotisme is nog die ergste. Party proefnemers vind dit tog te mooi om twee of selfs drie ‘persoonlikhede’ by hulle pasjente voorttebring. Dit beteken, hulle bring 'n siekte te weeg. Dis iets wreeds. Hipnotisme behoort net so streng binne die perke van ware nuttigheid gehou te word as viwiseksie.

Hier gaan ek nou 'n ander verklaring maak, wat ek wil kursiveer. Dit druk my eie ondervinding uit, en dit moet my toegelaat word myself van

[p. 190]

enige sweem van egoïsme vry te spreek. In introspektiewe psigologie moet iemand, as hy van enige nut wil wees, homself eers oefen in die gewoonte om sy eie geestes-toestande krities te ondersoek, en dan moet hy streng eerlik met homself wees met die gee van die resultate van sy kritiek. Ek het getrag om hierdie twee dinge te doen, en my getuienis is alleen in soverre van waarde as wat dit my geluk het. Daar is g'n egoïsme by nie. Ek moet myself op die snytafel sit vir die demonstrasie. Ek kannie iemand anders introspekteer nie.

My verklaring dan, is dit: dat in al hierdie opstotings na die geweste van die bewussyn is die Onbewuste altyd skeppend. Dit is 'n punt wat Generaal Smuts wel in oorweging mag neem in sy teorie van Holisme. Ek het nog nooit 'n droom gehad wat 'n blote herinnering was aan die een of ander verbygegane werklikheid nie.

As ek van kennisse droom, sê en doen hulle altyd dinge wat vir my nuut is. Selfs het ek blikke in hulle karakters gewerp wat my verbaas het, en wat tog later heeltemal gegrond geblyk het.

Tweemaal het ek die intrieges van verhale gedroom - en so reëel was hulle elke keer, dat ek hulle vir publikasie kon gebruik. Eenmaal het ek 'n gedig gedroom: dit wil sê, die inbeelding was so helder en lewendig, dat ek net maar die tegniek van versemaak te pas moes bring om dit 'n aansyn te gee.

Die gedig is ‘The Origin of Flowers’, en ek het dit, met die verhaal van sy ontstaan, gepubliseer.

Ek kan natuurlik nie sê wat die waarde daarvan is nie: maar kinders hou daarvan, en in sulke dinge is hulle die kritiesie, wat ek liefste tevredestel. Dan weer het ek enige jare gelede 'n lesing gehou oor 'n serie meetkundige proewe, wat, sover ek weet, heeltemal oorspronklik is. Een van hierdie proewe is my in 'n droom gegee. Ek het daar wekelank tevergeefs aan gewerk. Maar in 'n droom het dit gekom en ek het dadelik opgestaan en dit neergeskrywe. Dit was volkome geldig. Ek moet daar egter nie oor gaan kraai nie, want 'n paar nagte later het ek 'n vervolg gedroom, opgestaan en, halfwakker, dit neergeskrywe. Die anderdag-more het die geblyk 'n eersteklas voorbeeld te wees van die logiese drogrede: petitio principii.

'n Mens kan geluk hê met die Onderbewuste in jou, maar jy kan nooit daarop vertrou nie. Afgesien van drome, het Coleridge eenmaal gesê: ‘My oë maak prente as ek hulle sluit.’ Ek weet nie of dit die algemene ondervinding is nie. By my is dit 'n gewone iets waar dit dinge betref wat my groot belang ingeboesem het. Toe ek Dierkunde bestudeer het, en vol geesdrif besig was om eksemplare veral van kewers te versamel, het ek altyd, as ek nadenkend my oë toemaak, tallose voorbeelde uit die kewer-wêreld gesien, - maar nooit

[p. 191]

een waarmee ek bekend was nie. My gees het hulle almal geskep. Dit was ret so, gedurende die tyd wat ek 'n studie van Plantkunde gemaak het.

Ek het in myself blomme te sien gekry wat totaal onbekend is in Kew. En selfs nou nog ‘sien’ ek partymaal gesigte, wat ek, weëns gebrek aan tegniek, nie kan teken nie, - meesal gesigte van klein kindertjies. Ek het 'n bietjie beheer oor hulle as hulle kom, maar hulle koms is spontaan. Ek kan hulle laat glimlag. Die glimlag van 'n visioen-kind is iets liefliks, - nie so lieflik as die glimlag van 'n regte babetjie nie, maar ons merk dit meer as dit in ons eie oë gebore word. Die groot ding om op te let is, dat nie een van hierdie gesigte ooit iets van bekende gesigte het nie. Ek vra eenmaal 'n kunstenaar of hy ook sulke ondervindings het, en hy vertel my toe, dat hy gesigte so duidelik en vas ‘sien’, dat hy hulle kan teken. Ek glo, dat dit die manier is, waarop sigbare ideale kom. Rafael se Madonnas is nie saamgestelde skilderye nie: hy het hulle gesien oprys uit die Onderbewuste soos Venus, soos gesê word, uit die see-skuim opgerys het.

My derde gekursiveerde verklaring is, dat Kunstenaars die mense is, wat weet hoe om die skeppingsvermoë van die Onderbewuste te gebruik. Soos Shakespeare dit so juis en skoon uitdruk:

The poet's eye in a fine frenzy rolling
Doth glance from earth to heaven, from heaven to earth;
And as imagination bodies forth
The forms of things unknown, the poet's pen
Turns them to shapes, and gives to airy nothing
A local habitation and a name.

Oorweeg by uself hoe uitermate fyn die koördinasie van senuwees en spiere in oor en oog moet wees vir musiek en skilderkuns. Mozart het niks geweet van die dertig-duisend en meer vesels van Corti nie, maar Helmholz verklaar, dat hy elkeen van hulle as 'n aparte onderskeidingsorgaan kon gebruik. Watter tower-klanke het hy nie opgevang van daardie harpklavier in sy oor nie! Die meeste van hulle het met hom gesterf, maar party het nou ‘a local habitation and a name’.

Die plek ontbreek om meer te doen as terloops 'n blik te werp op Mistiek; maar die blik kan dalk 'n ligstraaltjie laat opgaan. 'n Franse skrywer, M. Bremond, het 'n boek geskrywe met die tietel Gebed en Digkuns. Met gebed bedoel hy die mistieke lewe, en hy beweer dat die psigologiese prosesse dieselfde by altwee is. Volgens hom is die teken, wat die mistiekus van die digter onderskei, dit: die mistiekus trag om homself te verskuil in sy eie onderbewuste binneste, waar hy die weerklanke van die ganse heelal kan hoor, ter-

[p. 192]

wyl die digter probeer om op te rys uit daardie binneste en aan die wêreld die eggos van die eggos wat hy gehoor het te gee. Ek is dit nie geheel en al eens met die teorie nie, maar daar is wel iets van waar.

Owen Glendower het gesê: ‘Ek kan die geeste roep uit magt'ge dieptes.’ Hotspur, tiepe van die gewone man, antwoord: ‘Ja, ek kan ook: maar kom hul as jy so vir hulle roep?’ Met alledaagse mense vergeleke, het 'n kunstenaar meer mag om hierdie geeste te voorskyn te roep, hy het groter beheer oor hulle as hulle kom, en deur middel van sy met-moeite-verworwe tegniek kan hy hulle op 'n vlak projekteer, en dus word die res van die wêreld in staat gestel om saam met hom deel te hê aan sy visioen.

Wat ek gesê het is miskien al genoeg, hoewel aan alle kante vergesigte opdoen wat tot verdere ondersoekingstogte lok. Die hele teorie is in verhewe dramatiese vorm in ‘The Tempest’ te vinde. Dit was Shakespeare se afskeid van sy digterlike kuns, en toevallig is dit die volmaakste voorstelling van die metodes wat daardie kuns gebruik. In die gaos van die Onderbewuste het die digter, net soos Prospero, 'n betowerde eiland gevind (‘die eiland is vol geluide’) en daar het hy die geeste en gepersonifieerde elemente opgeroep en hulle in aanraking met die werklikheid gebring, en as hy die hele kompleks tot 'n harmonieuse slot gelei het, begrawe hy sy towerstaf en kom hy terug na die sfeer van menslike liefde en menslike plig - en dit is die hoogste betowering wat daar is.