Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1929

[p. 126]

Oor Boeke.

Die jongste Afrikaanse roman.

(Bodemvas, deur S. Bruwer. - Nasionale Pers, 1929.)

NA Ampie - laat my maar dadelik die vreugdevolle feit konstateer - is hierdie jongste openbaring van die lentebloei van ons moderne Afrikaanse romankuns die eerste wat ek met klimmende waardering en genot, meermale met intense ontroering, dwarsdeur gelees het sonder om die boek neer te lê. Bekoorlik-fris van taalbeelding, maar veral fyn-speurend en oortuigend-sterk van mensskepping, is dit terselfdertyd ook 'n boek met 'n onmiskenbare tendens - 'n boodskap uit en vir ons eie tyd.

Laat ek my eers tot hierdie tendens bepaal, nie omdat dit die belangrikste is in hierdie werk nie, maar omdat dit so pragtig pas in die raamwerk van ons momentele maatskaplike verhoudinge. Die skryfster (ek ken haar glad nie, maar dit kan alleen 'n vrou wees, en wel 'n Afrikaanse vrou van die moderne skool - in goeie sin! - maar met die stempel van 'n rasegte Afrikaanse tradiesie diep op haar siel afgedruk) die skryfster kon seker geen gewenster tydstip getref het nie, want ‘Bodemvas’ verskyn, veral met die oog op die a.s. verkiesingstryd, op die psigologiese moment. Hoofmotief van hierdie roman is nl. die blanke rasseprobleem in Suid-Afrika: die kloof wat daar gaap tussen die inheemse tuiste-standpunt en die uitheemse home-standpunt - bodemvas teenoor home-vas. ‘Solank daar “Sons of England” en Seuns van Suid-Afrika op een bodem voortgebring word, sal daar sure vrugte moet gepluk word.’

Tussen hierdie twee onversoenbare uiterstes woed daar in hierdie roman verterende vooroordele en ontembare hartstogte, word die intiem-huislike band tussen ouers en kind onverbiddelik verbreek, word maagdelike romantiek en allesopofferende liefde in die modder van blinde rassevooroordeel vertrap, word 'n sieldeursoekende louteringstryd gestry, wat uiteindelik voer tot begrypende meegevoel, tot hartgrondige bekering, tot vergifnis en versoening en hereniging.

So verkondig hierdie roman sy boodskap, juis omdat die tendens nie opsetlik en van buite af aan die persone opgedring word nie, maar uit hulle eie verlede en hede, hulle karakter en omgewing vanself voortvloei.

Die een uiterste word verpersoonlik in oom Gerrie Enslin van Palmietfontein, 'n welgestelde Transvaalse Boer van die ou stempel wat graag vertel

[p. 127]

het dat hy sy ‘welvaart te danke had aan die feit dat hy niks met nuwighede, soos byvoorbeeld motorkarre, grammofoons en elektrisiteit te doen wou hê nie.’ Daarby 'n geswore vyand van al wat Engels is. En nou moet juis sy enigste dogter op 'n Engelsman verlief raak. Maar gebiedend-kort is sy afwysende gebaar: ‘Nooit, nooit sal 'n Engelsman sy dogter kry nie - daarvoor sal hy sorg!’ Want rotsvas is sy oortuiging: ‘As 'n Boeremeisie met 'n Engelsman trou, is sy vir haar volk nie net verlore nie, maar 'n lewendige gevaar.’

Al die tekens van verwording en denasionalisering - daarvan dra die geleerdheid die skuld: ‘Almal moet mos teenswoordig leer; leer om hulle volk te vergeet en te verag. Ons seuns moet mos gaan leer omdat hulle slim is. Hulle is te goed vir die grond wat hulle vaders bewerk het, en wat deurtrek is met hulle sweet en bloed. Almal moet leer om die opofferings van die verlede te minag en saam met die verraaier te skreeu: ‘Vergewe en vergeet!’

Bang-aarselend waag tant Hessie om hom sagter te stem: ‘Die tye verander. Ons moet saam met die Engelse leef. Wat kan ons doen? 'n Engelse vrou het my van die dood gered daar in die kamp.’... ‘Oom Gerrie se swaar bolyf sak meer vorentoe; hy druk met gebalde vuiste heftig op sy knieë, en, elke woord wat daar val, skeur los uit sy siel: Hulle trap jou in die modder, hulle verpletter alles - jou hoop vir die toekoms, jou moed! Dan, as hulle jou het - onder hulle mag, in hulle beskerming - ja, dan wil hulle jou red; dan wil hulle hê jy moet saamwerk, saam om hulle doel te bereik... met hulle... nadat hulle haat in jou siel gepomp het. Is dit dan nog net ek - sê die ou man verbitterd as sprekende met homself - wat die Boeretradiesies wil hooghou, daarop wil bou?’... En daarom sien hy sy dogter liewers dood as getroud met 'n Engelsman...

Die ander uiterste is beliggaam in dr. Harold Cary. Hy praktiseer as medikus in Durban en meen dat die ou Backvelder dit as die hoogste eer moes beskou dat 'n Engelse dokter sy dogter tot vrou wil hê. Maar dit beteken nie dat hy hom met haar hele ras versoen nie, want ‘hy het gely aan die selfvoldaanheid, die oorskatting van eie waarde - die meerderwaardigheidskompleks wat al in die Engelsman deur die eeue heen oorerflik geword het. Sy het altyd met hom Engels gepraat, en omdat haar ouers hom nie eens wou ontvang nie - net juis omdat hy 'n Engelsman was -, het die tradisionele rassehaat by hom nog dieper wortel geskiet. Hy het Suid-Afrika nie beskou as sy tuiste nie, maar as 'n soort van myn waaruit hy rykdom kan put en dan, as hy die skatte besit, net die gate kon agterlaat.... Omdat sy haar ouers se liefde vir hom opgeoffer het, het hy dit as vanselfsprekend beskou dat sy met haar hele verlede gebreek het. Dat sy hoofsaaklik 'n Boeremeisie was

[p. *10]

KOTTLER.
5. PROF. DE VOS (Gips).

[p. 128]

wat in Suid-Afrikaanse bodem gewortel was net soos 'n suikerbosblom, het hy nie begryp nie. Met die tradiesie van haar volk wou hy eenvoudig nie rekening hou nie.’ En daarom het hy ten slotte aan sy vrou die eis gestel dat sy moet vergeet dat sy 'n Boeremeisie was!

Tussen hierdie twee pole beweeg Lena haar. Sy is net terug van 'n Bolandse skool, waar sy met vakansies dr. Cary by Engelse vriende ontmoet en heimlik aan hom verloof geraak het. As hy kort daarop aan oom Gerrie verlof vra om haar te kom besoek, bars daar 'n geweldige storm los in die stille woning op Palmietfontein. Heen en weer word Lena geslinger tussen die rotsvaste vooroordeel van haar ouers en haar groot liefde vir Harold Cary, met die gevolg dat sy in die nag die benouende atmosfeer ontvlug om 'n paar dae later met hom in die huwelik bevestig te word.

Aanvanklik is alles rosegeur en maneskyn, maar alte spoedig reeds volg die onvermydelike ontnugtering. Die vervreemding van haar ouers werp 'n donker skaduwee op haar huweliksgeluk, wat al groter afmetings aanneem namate haar bodemvastheid in onvermydelike botsing kom met die blinde vooroordeel van haar man. Langsaam het die verwydering ingetree. ‘Lena het met 'n beklemde gevoel in haar 'n leemte ontdek - 'n leemte wat, deurdat hulle wense en verlangens so verskillend, selfs teenstrydig was, al hoe groter geword het.’ Eindelik, na radelose sielsangs en herhaalde mislukte pogings tot toenadering, die finale breuk: ‘Harold, ek gaan hewer dood as om hier te bly - hier waar jy, my man, nie eens die sedelike moed het om my te beskerm nie; hier waar ek gevaar loop om my en my volk te verloën. En as ek 'n afbreuk vir jou praktyk is, gaan ek weg! Ek verdra liewer die smarte van die hel as om my so te laat verneder, of om 'n kind van my in dié omgewing op te voed.’

Weer vlug sy weg uit 'n onhoudbare posiesie om die ou tuiste op te soek. Hoe sy daar in die sluier van 'n donker reënnag aankom, die bekende plaasgeluide gretig opvang, die bekende plaasvoorwerpe vaag onderskai, ou Bles se welkomsblaf teen haar bors smoor, op haar moeder se kransbedekte graf in swym val, in die grou skemer van die dag bykom, na die huis sluip om tog net ‘die breiblikkie wat aan haar moeder behoort het’ saam te neem, plotseling te staan kom voor die pataties-gebroke figuur van haar vader soos hy daar geboë sit oor die groot oop Bybel, met hom versoen word, met die dood worstel terwille van haar ongebore kindjie; hoe haar man self die slagoffer word van rassehaat en deur martelende selfontleding tot die selfbekentenis gevoer word: ‘Ek is 'n gek... 'n dwaas... 'n skurk!’ - dit alles, so manjifiek van deurskouing en inlewing en weergawe, kan ek hier nie nader aantoon nie, want dan sou ek alles moet oorskryf.

[p. 129]

Ek kan my egter nie weerhou van die volgende as tiperende voorbeeld nie. Die louteringsoordeel van die laaste weke het oom Gerrie week gemaak, veral na hy nagte aaneen by die siekbed van sy kind getuie was van haar ylende geworstel om haar man te oortuig hoe onmoontlik dit is om haar volk en haarself te verloën. En nou worstel hy met homself op sy eie bed: ‘Iets wat die ydelheid in hom krenk, knaag in sy bors... Sy oortuigings waarin hy homself so onwrikbaar vas gewaan het, is met een slag omvergegooi. Lena se liefde vir die Engelsman kan hy nie kleinkry nie... en tog... en tog... oom Gerrie voel bang om die gedagte wat nou by hom opkom, te laat vorm vat... en tog... soos dinge vandag staan, sal die twee wit rasse moet saamsmelt... saamsmelt om een waaragtige Suid-Afrikaanse volk op te bou. As die Engelsman nou op die telegram wat hy môreoggend teen wil en dank sal wegstuur, plaas-toe kom, dan sal hy om sy kind ontwil versigtig met hom te werk gaan. En - draai oom Gerrie hom op sy sy - dit sal glad en geheel nie met sy wense strook nie. Tog, dit hang natuurlik alles daarvan af in watter gees die meneer hier sal aankom. In elk geval, en oom Gerrie blaas vyandig, hy sal my eers beloof om hom hier of in die Vrystaat te vestig... anders... Gestadig, met die vae hoop dat hy hom nog op die Engelsman sal kan wreek, maar tog met die skerp-bewuste, innige vertroue dat Lena nog weer haar geluk terug sal vind... en met die wete dat dit ook haar oorlede moeder se bede sou gewees het, het oom Gerrie hom, vol swaarmoedige gedagtes, deur die slaap laat oorweldig.’

Tyd en ruimte verbied om stil te staan by die menigvuldige skoonhede van hierdie roman. Daar is b.v. die digterlike natuurbeelding ('n enkele maal bederf deur verkeerde woordgebruik, soos ‘wolwitte wolke wat daar teen die hemelblou in kiese kleure gedoesel lê’); die stemmingsvolle interieur-skilderinge, soos b.v. op p. 122-123; die sterkgestileerde momente van intensdramatiese spanning, soos op p. 156-157 (waar oom Gerrie sy vrou dood vind, met 'n portret van Lena op die vloer), p. 177-189 (waar Lena die tyding kry dat haar moeder dood is en 'n laaste poging aanwend om by Harold troos te soek); daar is verder die plaaslewe, binnenshuis en buitenshuis, by droogte en donderweer, met sy wekgeluide in die vroeë môre en sy tallose skemergeluide in die aand, alles deurgeur van die plaasatmosfeer, en nog soveel meer. Deur dit alles heen die skryfster se opvattinge oor liefde en huwelik, haar afkeer van politiek en dogmatiek, waarby predikante sowel as parlementslede 'n flinke veeg kry.

Maar bokant dit alles staan haar voortreflike mensbeelding, orals veruiterlik of verinnerlik deur fyn-suggestiewe trekkies, 'n woord, 'n gebaar, 'n gelaatstrek, 'n beweging, wat onmiddellik die onsigbare en onderbewuste aan

[p. 130]

die oppervlakte bring, wat die persone laat leef. Ja, hierdie mense lewe inderdaad! Hulle is nie inmekaargetimmerde boekwesens wat geleef word nie, maar onder die lees vervaag die letterskrif en kry hulle 'n lewendige gestalte waarmee jy in persoonlike aanraking gebring word, sodat jy hulle geestesgewaardwordinge meevoel en ondergaan, hulle sielsloutering saam deurleef.

Natuurlik sou by detailkritiek ook swakhede in hierdie roman kan aangewys word - taal- en stylfoute, anglisistiese woordgebruik, onmoontlike beeldspraak, e.d.m.; maar dit betref ondergeskikte puntjies wat by 'n herdruk maklik verbeter kan word.

Ten slotte wil ek net die wens uitspreek dat hierdie roman eersdaags in Engels vertaal sal word, in ewe mooigestileerde Engels as die Afrikaans waarin dit gestel is. Om sy letterkundige betekenis verdien hy dit, maar veral omdat die lees daarvan, deur die eentaliges aan die anderkant, meer sal doen om rassevrede in ons land te bewerkstellig as al die honderde toesprake wat gedurende die volgende maande met kwistige en verkwistende welsprekenheid die politiek-beswangerde atmosfeer ingeslinger sal word.

Stellenbosch, 15 April 1929.

E.C. PIENAAR.