Die nuwe brandwag. Tydskrif vir kuns en lettere. Jaargang 1929

[p. 65]

Die Afrikaanse werk van A.M. Luyt.

IN 'n opstel onder bostaande tietel sal ek Luyt se artistieke werksaamheid in Suid-Afrika behandel vir Elsevier's Maandschrift in Holland. Daardie opstel sal 'n taamlik volledige beeld van die kunstenaar se produksie tydens sy verblyf in ons land probeer teken; vir Die Nuwe Brandwag sal ek my daarom moet beperk, sowel wat die omvang van my stuk asook wat die beskouing van Luyt se werk betref.

Dis eienaardig, maar tewens algemeen waar, dat die kyk op en die oordeel oor 'n kunstenaar se werk suiwerder word namate die afstand, in tyd en in ruimte, toeneem. Solank Luyt in ons midde gewerk het, het ons soseer saamgevoel met sy persoon en sy kuns, dat daardie menslike simpatie onvermydelik ons oordeel oor sy werk moes beïnvloed. Tog mag 'n beoordelaar - ek wil liewer sê 'n genietende aanskouer - van kunswerke dankbaar wees wanneer dit hom vergun is om ook die skepper daarvan persoonlik te ken. Hoe verlang ons b.v. om die kleinste lewensbesonderhede van Rembrandt te weet, wat moontlik meer lig sou werp op sommige van sy skilderye of tekeninge!

Luyt is voor alles tekenaar, skepper van dekoratiewe werke. Ook in sy skilderstukke blyk dit. Dié is dikwels van 'n hoë pikturele gehalte: verdeling van kleur, tegniese behandeling, komposiesie, stemming, alles kan die toets deurstaan van 'n vakkundige kritiek. Luyt se opleiding en ernstige studie, in Den Haag en Parys, het die grondslag gelê vir hierdie bekwaamhede; dit het sy groot aanleg 'n duidelik gevormde karakter gegee. Tog is hy ook in sy skilderye die gewetensvolle dekoratiewe tekenaar, wat sorgsaam teken wanneer 'n onderdeel moet spreek, maar wat ewe sorgsaam en spaarsaam aandui wanneer 'n onderdeel terug moet wyk terwille van die geheel. Hierin onderskei hy hom van die naturalistiese rigting in die skilderkuns wat so onbevange spreek uit die primitiewe Middeleeuse kuns, waarin die kleinste blommetjie in 'n groot grasperk so noukeurig as moontlik, met al die liefde vir die mins betekenende, geskilder word.

In April 1921 kom Luyt in Kaapstad aan: in Mei aanskou 'n kind op Stellenbosch die eerste lewenslig. Ook die vader moes gewoon word aan die nuwe lig, met soveel meer son gedrenk as wat dit in Holland is. Makliker was dit vir hom om figure te teken wat alleen die probleem van die

[p. 66]

nuwe lyn bevat het. Dit het hy dan ook gedoen. Talryke sketse en studies van figure in Stellenbosch se strate het hy gemaak, en hierdeur in die eerste plek het hy in voeling gekom met die lewe hier en met die minnaars van kuns. Die Huisgenoot b.v. het al spoedig tekeninge van hom opgeneem, uitgewers het hom gevra om boeke te illustreer, en met graagte het Luyt die taak op hom geneem. Op hierdie terrein het hy dan ook werk gelewer wat die meeste bekend geword het by die groot publiek.

Wanneer ons Leipoldt se Stories vir die Kinders uitgegee deur die Nasionale Pers, 1922, bekyk, dan tref ons die gawe eenheid van teks en illustrasie. Luyt het geniet van Leipoldt se verteltrant, en sy humor het vir die tekeninge die juiste situasies gevind; want dis juis die humor wat by die Oud-Germaanse verhale oor die gode tussen die reëls deurstraal. Hier werk Luyt vir die kinders; die kleinste kleinigheid wat 'n kind se oog nie sal ontsnap nie, bring hy aan - die gaatjie in die dwerg se voorskoot, die puisie op sy kop. En tog bewaar hy die styl van die Oud-Noorse illustrasie-kuns, veral in die sober kopstukkies en die sylyne hier en daar naas die teks.

Die voorteksplaat gee ons hier ook weer. Hier is humor misplaas; dis die verbeelding wat aan die werk gesit moet word deur die voorstelling van 'n walkure wat 'n gevalle stryder op haar perd meevoer, omhoog na Walhalla. Details ontbreek nagenoeg. Maar des te egter is die stemming van grysagtige blou en vaal in die deinserige verte, waar 'n mens nog wild-rydende figure onderskei, met die blonde wolk op die voorgrond waaruit die perd oprys, asof die wolk self daardie vorm aangeneem het. En dit was juis wat die Germane hulle altoos voorgestel het met hulle sterk fantasie: hoe die natuur altyd wisselende vorme aanneem, wat die menslike handelinge op 'n hoër plan weerspieël. En dan die mooi oranje-manteltjie, wat lyk soos 'n vlinder in kleur en tekening, 'n natuur-verskyning, maar wat aan 'n jong vrou toebehoort.

Vir hierdie werk kon Luyt eenvoudig sy ervaring uit die verlede toepas, sonder om spesiale kennis van Afrikaanse kleur- en vorm-eienaardighede te besit. Tog ook hier is sy werk 'n boodskap: dat selfs vir die skynbaar simpel werk om 'n kinderboekie te illustreer, grondige ervaring, bereik deur langdurige ingespanne studie, 'n vereiste is. ‘Vir die kinders is niks goed genoeg nie,’ het Luyt hier op kundige manier in praktyk gebring.

Dieselfde geestige fantasie spreek uit die tekeninge in die Jaarboek vir Afrikaanse kinders, versamel deur mevrou Smith, Nas. Pers, 1923; die hele sprokies-wêreld is bevolk deur beweeglike, ligtende vlinders en motte, en selfs die mense het almal vlerke of word deur groot motte deur die lugruim tussen die sterre gedra. Die hoofletters in hierdie boek is deur Luyt met Afrikaanse blomme-motiewe opgeluister.

[p. 67]

Dat hy die eienaardige karakter van dié Afrikaanse landskap en mense leer deurskou het, bewys die werke wat op die twee tentoonstellings, die van 1922 op Stellenbosch, en die van 1926 in Kaapstad, aanwesig was. Hulle was baie uiteenlopend van onderwerp, maar verbonde deur die een oor-

[p. 68]

heersende stylkenmerk: die dekoratiewe verdeling van die ruimte. Sommige beskouers van sy werk het dit te vaal gevind, te kleurloos in vergelyking met die bont werklikheid van Suid-Afrika. Maar dit moet nie vergeet word dat ons felle sonlig die kleureskema van 'n landskap nie verdiep nie, maar vervlak. Onder bewolkte lugte spreek elke kleur met sy eie waarde, onder die oppermagtige son gaan dit op in die lig, en verbleek. Nie dat 'n skilder nie 'n wonder van kleure hier kan vind nie, maar 'n arties met dekoratiewe aanleg keer hom vanself tot die meer egalige stemminge. Hy laat sy kleure terugstaan vir die lyne, en is daarby tog volkome eerlik teenoor die werklikheid ook. Een skilderytjie, die portret van 'n ou Boer, met verweerde hare, baard en hoed, teen die agtergrond van 'n wye, vaal-sanderige wêreld, het die harmonie tussen mens en land pragtig uitgebeeld. Eén lig, eén kleur, eén stemming woon in die landskap en in die seun van die veld.

Die sappige landskap van die winter in die Westelike Kaapprovinsie onder laag afsakkende wolke het Luyt steeds met figure bevolk: ploegers wat hul lang sweep swaai oor 'n span esels; 'n jong wat met 'n wit perd die wingerd ploeë; 'n vrou wat varkblomme dra; 'n vrolike karretjie wat die stoep opry van 'n Oud-Hollandse woonhuis, prykend onder eikebome, met wisteria-bloesems oor die muurtjie. Altoos dra die mens die natuur se geskenke huistoe of werk daarvoor, altoos geniet hulle hulle lewe. Geen wonder dan ook dat Luyt se insending op die tentoonstelling in Wembley 'n baie eervolle onderskeiding in die Engelse pers gekry het nie.

Die groot stuk ‘Die slag by Bloedrivier’, mag ons hier nie vergeet nie. Op die tentoonstelling in Stellenbosch was dit die oorheersende komposiesie, nie te sterk van kleure nie, maar des te sterker van dramatiese spanning, sowel in lyne as in uitdrukking. Die stuk is deur 'n aantal vriende aan die Uniwersiteit gegee, waar dit nou hang en wag op 'n nog waardiger plek aan die muur.

Na sy siekte het Luyt in Rondebosch gewerk, meeste tekeninge met die gevoelige kryt, soms 'n fyn-deurvoelde landskap, meestal weer figure of koppe. Die tentoonstelling in Kaapstad was 'n ware verrassing, en omtrent alles is gekoop deur liefhebbers wat nog iets wou bemagtig voor Luyt vertrek. Ons hoop dat daar weer eendag van sy werk ook hier sal te kry wees.

Intussen werk hy in Wassenaar by Den Haag verder, en sy Afrikaanse sketsboek is 'n ryk bron. Ek het by hom 'n paar groot stukke gesien, heeltemal Afrikaans van karakter, in die Hollandse winter geskilder, wat met sy koue en newel nie die warmte uit die doeke kon verdryf nie. Selfs sy Hollandse werk sal die spore bly vertoon van sy verblyf onder die Suiderkruis.

[p. 69]

Want so 'n verblyf ver weg van die moederland, in 'n ander Dietse gewes wat sy eie ideale nastreef en sy eie lot in hande het, verruim die blik. Ook die kunstenaar besef die groter eenheid wat rondom Holland gespan is. Hy gaan probeer om die ou Germaanse samelewing aan die Noordsee te benader, toe die Dietse volke nog één was, en selfs van die broedervolke baie minder verskil het as vandag. Die eenheid van ras en karakter wil hy beliggaam, die dieper waarde wat bly en die verskille wat kom en gaan, oorleef.

As 'n eerste simptoom van daardie strewe het ek 'n klein akwarel bewonder, waarop 'n boer sy koei aan 'n tou lei deur die ongerepte sneeu onder 'n peinsende grou lug. Daardie boer is gesond, aan die Aarde gebonde, in staat om as 'n Geus die Spanjaarde te beveg, of as 'n Boer die Kaffers en die Engelse.

So dring ons skilder deur na die diepte, en openbaar wat hy daar vind in werk met sy eie tiepiese styl, wat egter juis deur die dieper speurwerk van groter blywende waarde sal word.

A.C. Bouman.

Kunsnuus.

ELOFF-PIERNEEF. Tentoonstelling van Beeldhouwerk en Skilderye. 26 Februarie tot 1 Maart. Yewish Guild Hall, Johannesburg.